Таырып. оамды ндірісті негіздері.
Дрісті масаты: оамды ндірісті рылымы, типтерімен таныстыру жне ндіріс факторларына талдау жасау.
Жоспар:
1. ндіріс, оны мні жне факторлары.
2. Ресурстарды шектеулігі жне оларды талдау мселелері.
3. оамды ндірісті рылымы.
Негізгі сздер: ндіріс, жмыс кші, ебек заты, мтаждытар, ндіріс факторлары
Иллюстрациялы материал:слайд, кесте
1. ндіріс, оны мні жне факторлары.
ндіріс – бл оамны дамуы мен мір сруі шін ажет материалды жне рухани игіліктерді ру процесі.
ндіріс процесі тек кана ш факторларды – адамны кші, ебек заты мен ебек ралдары - зара іс-рекеті арылы жзеге асуы ммкін.
Жмыс кші – бл адамны дене жне рухани абілеттілігіні жиынтыы жне оны ндіріс процесіні материалды игіліктер мен ызмет крсетуінде олданады.
Ебек заты- болаша тауарды материалды негізін райтын жне ебек процесінде адамдар сер ететін заттар. (мнай, руда, шикізат т.б.).
Ебек рал- саймандары – ажетті игіліктерге адамдарды сер ету заттары - бл р трлі механизм мен машина, инструмент пен ажет тетіктер, двигатель, жекізетін рылым жне т.б. нрселер.
ндіргіш кштер – бл оамды ндірісті жеке (жмысшы кші) жне затты (ндіріс рал-жабдытары) факторларыны зара рекеті адам мен табиат атынасыны шешуші, белсенді элементтері.
ылыми-техникалы революция ндіріс факторларын згертеді. Осылайша, ндіріс рал-жабдытары информатика, электронды-есептеуіш жне компьютерлік техникамен байытылады. з кезегінде жмыс кші рылымында да сапалы згерістер жреді: оны ылыми йымдастырылуы пайда болып, жмыскерлерді біліктілік жне интеллектуалды дегейлері ктеріліп, адамны ксіпкерлік асиеттеріні ролі мен маыздылыы арта тседі.
Экономикалы атынастар – бл адамдар арасында ызметтер мен материалды, рухани игіліктерді ндіру, блу, айырбастау мен ттыну процесі барысында пайда болатын атынастар. Экономикалы атынастарды сипаты ндіріс рал-жабдытарына меншік формасымен аныталады, бны экономикалы базис деп атаймыз.
ндірістік атынастар біріншіден, тек ндіріс сферасында болатын арым-атынастар, екіншіден, ндірістік емес сферада алыптасатын атынастардан трады.
рылымы бойынша экономикалы атынастар йымдастыру-экономикалы жне леуметтік-экономикалы болып блінеді.
йымдастыру-экономикалы атынастар ндірілген нім ндірісіні, блінуі жне айырбасталуыны алайша йымдастырыланына арай алыптасады. йымдастыру формаларына ебек блінісі, ебек кооперациясы, ндіріс концептрациясы (фирмаларды, т.б. іріленуі), ндірісті орталытандырылуы (кптеген шаруашылы бірліктеріні бір ттас бірігуі) жне т.б. жатады.
леуметтік-экономикалы атынастар ндіріс рал-жабдытарына меншік формаларымен аныталатын ндіріс жадайларына байланысты адамдар арасында алыптасады. Меншік формасында басты нрсе: ндіріс, блу, айырбас пен ттыну атынастарыны леуметтік-экономикалы мазмны туындайды. Бл атынастарды дамуы меншік иелеріні жеке мддесіне, сана-сезімдеріне арай жзеге асырылады.
Бір жыл бойы ндірілетін адамдарды шаруашылы ызметіні нтижесі оамды нім болып табылады. зіні озалысында ол 4 сатыдан теді: ндіріс, блу, айырбас жне ттыну.
ндіріс – пайдалы нім шыару процесі. Бл бастапы саты.
Блу ндірілген німдегі р адамны лесін анытауды білдіреді.
Айырбас – бл бір німні баса німге айырбасталу процесі. Блу мен айырбас органикалы трде ндіріспен байланысты, олар бір тізбекті бліктері болып табылады. Блу мен айырбас ндіріс пен ттыну арасын жалайды.
Ттыну – адамны ажеттіліктерін теуі шін ндірілген игіліктерді олдануы. Ттыну німді пайдалануды тмамдаушы кезеі болып табылады.
Ттыну екі сипатта: ндірістік жне ндірістік емес болуы ммкін. ндірістік ттыну дегеніміз ндіріс процесінде ндіріс рал-жабдытары мен жмысшы кшін пайдалану дайы ндіріс негізін райды.
ндірістік емес ттыну жеке жне оамды болып екіге блінеді.
Жеке ттыну – бл адамджарды тамаа, киімге, білім, демалыса жне т.б. ажеттіліктерін анааттандыру.
оамды ттыну – оамны ылыма, білімге, мдениетке, басаруа, ораныса жне т.б. ажеттіліктерін анааттандыру.
німдерді ттынан кезде олар о маынада жойылады, яни оларды дайы ндіріп тру ажет.
дайы ндіріс – бл ндіріс процесіні айталануы. дайы ндірісті жай жне лаймалы трлері бар. Жай дайы ндіріс – бл ндіріс процесіні брыны ауымында айталануы. Ал, лаймалы дайы ндіріс – лаймалы млшерде ндірісті жаартылып отыруы.
оамды німні барлы тетін трт сатысы немесе кезедері зара тыыз байланысады жне оамды ндірісті райды.
оамды ндірісті рекет етуіні маызды крсеткіші – оны тиімділігі. Бл крсеткіш ндіріс нтижелеріні оны шыындарына атынасымен аныталады.
2. Ресурстарды шектеулігі жне оларды талдау мселелері.
Экономика екі іргелі экономикалы аксиомаа негізделеді: шексіз мтаждытар мен шектеулі ресурстар. Мтаждытар – бл адамдарды белгілі бір пайдалылыы бар игіліктерді иелену мен пайдалануа деген ынталылыы. Мтаждытарды анааттандыратын ралдар игіліктер болып табылады. Бір игіліктер шектеусіз млшерде болады (мысалы, ауа), ал екіншісі – шектеулі (мнай, кмір т.б.). Соылары экономикалы игіліктер деп аталады.
| ндіріс факторлары | ресурстары | табыстары |
| жер | табии | рента |
| ебек | ебек/жмыс кші | жалаы |
| капитал | материалды, аржылы | пайыз |
| ксіпкерлік абілеттілік | пайда |
3. оамды ндірісті рылымы.
оамды ндіріс екі саладан трады: материалды жне материалды емес.
Материалды ндіріс саласы – халы шаруашылыы салаларыны тмендегідей материалды иігіліктер ндірісі (нерксіп, ауыл шаруашылыы, рылыс) жне материалды ызмет крсеиту саласы бойынша (нім озалысын ттынушыа дейін амтамасыз ететін клік пен сауда, коммуналды шаруашылы, трмысты ызмет крчсету – киімді ндеу, тігу, жуу, тазалау жне т.б.).
Материалды емес игіліктер (рухани ндылытар) жасалады, сондай-а матерниалды емес ызмет крсету – денсаулы сатау, білім, ылым, мдениет, спорт, жне т.б.