Таырып. оамды ндірісті нышандары. Тауарлы ндіріс.

Дріс масаты: Натуралды жне тауарлы ндірісті сипатын ашу. н жне баа туралы экономикалы кзарастарды тсіндіру.

Жоспары:

1. Натуралды шаруашылы жне оны эволюциясы.

2. Тауарлы шаруашылы: мні, пайда болу жадайлары мен себептері.

3. н заы. н жне баа.

4. Ашаны пайда болуы мен мні.

Негізгі сздер: натуралды шаруашылы, тауарлы шаруашылы, тауар, н, Аша

Иллюстрациялы материал: кесте, таырып бойынша слайд олданылады

1. Натуралды шаруашылы жне оны эволюциясы.

Натуралды шаруашылы – бл адамдар здеріні ажеттіліктерін анааттандыру шін нім жасайтын йымдастыру-экономикалы атынастарды жйесі.

Натуралды шаруашылыа тн сипаттар:

1. йымдастыру-экономикалы атынастар жйесіні тйытылыы;

2. ерекшеленген трлерге блуді жоа шыаратын мбебап ол ебегі,

3. ндіріс пен ттыну арасындаы тура экономикалы байлансытар. Ол мынадай формула бойынша дамиды: «ндіріс-блу-ттыну», яни жасалан нім айырбаса тспестен ндіріске атысушылар арасында блініп, ттынуа тседі.

2. Тауарлы шаруашылы: мні, пайда болу жадайлары мен себептері.

Шаруашылыыт е кп тараан трі болып тауарлы шаруашылы табылады.

Тауарлы шаруашылы – бл пайдалы німдер рынокта сатылу шін жасалатын йымдастыру-экономикалы атынастар жйесі.

Тауарлы шаруашылыа тн:

1. йымдастыру-экономикалы атынастарды анытыы;

2. ебекті блу жіне оны серінен тауар айырбасы жреді,

3. ндіріс пен ттыну арасындаы жанама, делдалды байланыстар.

Ол «ндіріс-айырбас-ттыну» формуласы бойынша дамиды.

Тауар шаруашылыыны німі – тауар.

Тауар – бл нарыта баса тауара балама айырбастауа баытталан ебекпен жасалан оамды пайдалылы. Тауар арнайы сатуа, айырбастауа ндірілген зат. Тауарды тепе-те німге айырбастау кезінде нарыта айырбас нына ие болады.

Баа-тауарды ашалай крінісі.

3. н заы. н жне баа.

Адамдарды ажеттіліктерін траты теу шін оамда экономикалы орлар жеткілікті болуы керек.Экономикалы орлар дегенміз –тауар ндіріп жне ызмет крсетуге пайдаланылатын барлы табии, ебек жне адам олымен ндірілген материалды ресурстар.

Табии ресурстар – бл тауарлар мен игі ызметтерді ндіру кезіндегі пайдаланылатын табии игілік. Оан жер, су, орман, газ, мнай кен орындары жне т.б. жатады.

Ебек ресурстары – ебек етуге абілетті халыты бір блігі. Ебек ресурстары зіні жасы, жынысы, білімі, маманды дегейі жне ебек етуге ынтасы бойынша жіктеледі.

Материалды ресурстар - ндіріс нтижесінде алынатын ебек ралдары мен заттарыны жиынтыы.

ндіріс нтижесінде оамда нім немесе игілік жасалынады. Жиынты оамды нім –бл белгілі бір кезеде (детте бір жыл ішінде) ндірісті барлы салаларында жасалынан игіліктерді жиынтыы. Жиынты оамды нім кптеген салалар мен ксіпорындарды, оамды ебек блінісі жйесіндегі крделі зара байланысты нтижесі. азіргі оамны экономикалы мірінде ксіпорындарда шыарылан німдер жоспарлы трде тауара айналады.

Натуралды шаруашылы жеке ттынуа ажетті німді з олымен жасау жадайын сипаттайды. Таурлы арым – атынастарды негізі ретіндегі оамды ебек блінісіні дамуы процестеріндегі байланыс айналым арылы сату, сатып алу трінде орныып, з ерекшеліктері бойынша ошауланан ндірушілерді пайда болуына алып келді

ндіріс факторлары:жер, ебек, капитал, ксіпкерлік абілет. Адам ебегімен ндірілген жне ндірістік ттынуда пайдаланылатын игілікке капитал, ал адам ебегіні жемісі емес ндірістік игілікке жер жатады. Жерді маызды бір сипаты оны клеміні шектеулі болуы. Адам оны клемін з ытиярынша згерте алмайды, сйкесінше ндіре де алмайды. Жер адам ебегіні «жемісі» емес, табиатты сыйы, ол табии ресурс. Белгілі жер телімін пайдалану бастапыдан адамны олынан келер істі бірі. р уаытта есте болатын жйт, экономикалы теорияда «жер» ымы те ке маынада колданылады. Ол белгілі бір лшемдегі табиат сыйлаан бкіл пайдалылытар – жерді зі, су ресурстары, азбалы байлытар. Жер бетіні белгілі бір телімдері адамны ндірістік ызметінде олданылады.

Ебек адамны масата сай ызметі, ебекті кмегімен адам з ажеттіліктерін теу шін табиатты згертеді, зіне лайытап икемдейді. Адамны тіршілік етуіні негізгі шарттарыны бірі де ебек. «Адамды адам еткен -ебек», -деп айтуды зі де жайдан –жай емес. Адам ебек арылы хайуанаттар дниесінен блініп шыты, табиат кштерін игере отырып, оны з мддесіне пайдаланды, ебек ралдарын жасауды игерді, абілетін дамытты, білім алып, оу -нер, ылымды игерді.

Ебек ндіріс факторы ретінде игіліктер мен ызметтерді ндіру кезінде пайдалануа болатын адамны ммкін болатын барлы абілеттері мен дадыларын амтиды. Бл жерде ебек адамна масатты іс - рекеті емес, жмыс кші ретінде арастырылып отыр.

Жмыс кші – адмны дене ебегі мен рухани абілітіні жиынтыы.ндіріс процесінде жмыс кшін пайдалану ебек болып табылады немесе табиат заттарын згертуге, оларды адамдарды ажеттіліктеріне бейімдеуге баытталан адмны масатты іс - рекеттері. Іс - рекеттерді саналылыы, масаттылыы, оларды ажетті нтижеге жетуге баытталуы, ебек процесі кезінде ндіріс ралдарын дайындау жне пайдалану, сондай – а жинаталан тжірибелерімен, апараттармен алмасуды барлыы адам ебегін сипаттайды.

Капитал ндіріс факторы ретінде ндірісте олданылатын имараттардын, рал – жабдытардан, саймандардан, клік ралдарынан, ткізу ралдарынан жне жартылай фабрикаттар орынан трады.

Капитал кп маыналы ым: ол материалды игіліктерді оры, сонымен атар материалды емес элементтерді де амтиды, атап айтанда, адамны абілеті, білімі. Бір атар экономистер капиталды тек ндіріс рал – жабдытары деп арастырады. Мндай пікір саяси экономиканы классиктерінен тараан А.Смит капиталды жинаталан ебек деп, ал Д.Рикардо капиталды ндіріс рал – жабдытары деп тжырымдаан. азіргі экономистерді ебектерінде де осындай анытамалар кездеседі. Мысалы, П.Самуэльсон мен Нордхаусты «Экономикс» деген ебегінде, капитал дегеніміз экономикада баса тауарларды ндіруге арналан, за мерзімді олданылатын игіліктер деп тсіндірілген. Бл игіліктер сансыз станоктар, жолдар, компьютерлер, жк машиналары, ндірістік имараттар жне т.б. жатады. Кейбір зерттеушілер капитал ымын ашамен байланыстырады. Мысалы, Дж. Робинсон «азіргі экономикадаы крделі аржы» деген ебегінде, «Капитал аржыландыру кзі болмай трып, аша сомасы ретінде танылан», - деп жазды.

Жер, ебек жне капитал жеке нысанда немесе жекелеген трде ештее де жасай алмайды. Осы ндіріс факторларын пайдалануда зіне жауапкершілік жктейтін жне туекелге бел буатын, сондай – а ол ресурстарды алай пайдалану жнінде шешім абылдайтын тла ксіпкер деп анылады. Фирма жмысын йымдастыруда жне басаруда дрыс шешім абылдау шін оныксіпкерлік абілеттері болуы керек, ал ол кезегінде ндірісті тртінші факторы болады.

Марксты теорияда ндіріс факторлар (ндіріс ралдары) жне адамды факторлар (жмыс кші). Блай блу марксизм шін мейлінше маызды, йткені осымша кн мен пайданы ндірісті барлы факторы емес, адам факторы жасайтынын крсетпкен. Сондытан, жмыс кші тікелей пайдалану нысанасы болды. Ебек ны теориясы жне шекті пайдалылы теориясы негізгі н теориялары болып табылады.

Ттыну баалылыы- бл затты пайдалылыы,адамны андай болмасын ажеттігін оны анааттандыра алатын абілеті.Осы арылы бір нім басалара самайды,йткені оларды ттыну асиеттері згеше болады.

Тауарды ны,оны жасауа жмсалан ебекшыынынан трады. Осыан сйкес,тауарды ныны шамасы, оны ндіруге жмсалан ебек шамасымен жне ажетті жмыс уаытымен белгіленеді.

Ттынудаы баалылы пен н тауарда атар, бір мезгілде орын аладыжне олар бір-бірімен алмаса алады. Ттыну ныны згерістері ертелі- кеш ныны згерістеріне келіп соады.Керісінше, ныны згеруі ттыну ныны згерістеріне кеп соады. Мынаны ескертейік: тауарды нын андай болмаса сондай ебек уаыты емес, тек оны ндіруге наты ажет ебек уаыты райды.

Тек ебекті німі ана емес, ебекті зі екі жаты процес: наты не абтрактылы ебек процесі болып табылады. Наты ебек тауарды ттыну нын,ал абстрактылы ебек- нын райды.

Наты ебекті нтижесі нім, ал осы німні ажеттіліктерді амтамасыз ететін ерекше абілеті, оны ттыну ны болады.

Шекті пайдалылы теориясы адамдара мір сру шін материалды игіліктерді белгілі бір жиынтыы ажет дейді, игіліктерді адамны белгілі бір ажеттігін амтамасыз ететінабілеті, оны пайдалылыы деп аталады.

Наты ебек (технология) абстракты ебекті белгілі млшерде жмсалуын талап етеді.Осы технологияны негізінде ндірілген німні ттыну ны жне ны болады. Кейін осы ндірілген нім ттынылып, зіні ттыну нымен технологияны айта алпына келтіреді. Егер йлесімділік жоалса, шаруашылы жйе баса технологияа кшуі керек,немесе баса нім ндірумен айналысуы керек. Міне осылай ттыну ны траты трде на айналып жне керісінше болып отырады.

нны ебек теориясы адамдарды здерінен тыс алыптасатын объективтік ебек пропорцияларымен алай есептесіп отыру керектігін длелдей алмады. Ебек пропорцияларыны згерістеріне сйкес келетін субъективтік баалау оны осы мселелерден тарады.

Шекті пайдалылы теориясы з жаынан,керісінше,ндірісті мытып, бар назарын ттынуа аударан. Бл трыда ебек теориясы шекті пайдалылы теориясыны сыаржатылыын жояды, оны толытырады. Шекті пайдалылы теориясы субъективтік баалауды неге басаша емес осылай болып алыптасуын длелдей алмады. Ал енді біз айта аламыз: субъективтік баалауды негізін ебек шыындары трін алатын объективтік негіз райды.

4. Ашаны пайда болуы мен мні.

оамды ндіріс дамыан сайын,айырбас операцияларын жргізуге кмектесетін жалыз тауарды блініп шыуыны ажеттігі пайда болды. Ашаны анайы,тыш формалары дниеге келді. р халытарда, р географиялы айматарда олар р трлі болды- егіншілерде бидай, малшы тайпаларда мал, ашыларда терілер,т.т.б.кінішке орай, осы тауарлар барша территорияларда ызмет ете алмады,олар ке тарамады. Тбінде тауар атынастарыны дамуы, ашаны рлін асыл металдара: алтына, кміске жктеді. зіні табии асиеттері- бір тектілігі, блшектеп блуге болатындыы, ышамдылыы, олайлыы, кп уаыт саталатындыы жаынан асыл металдар осы рлді атаруа нерлым бейімді болды. Ашаны есеп бірлігін оны салмаы атаратын болды.

Бара-бара ашаны майдалап айырбастаушылар алтын,кміс кесектеріне оны салмаын крсететін таба басатын болан. Осылай куландыран алтын,кміс кесіндісі монета деп аталан.Жер леміні кптеген халытарында монета зады айырбас жне тлем ралы болып табылан. Бірте-бірте ол айырбаста олайлы дгелектенген форма алып монетадаы металды салмаын жнесынамасын мемлекет зіні белгілі мрімен растап отыран. Міне осылай, тарихи даму барысында, металды аша айналымы жйесі алыптасан.

Классикалы экономикалы теорияны негізін алаушылар А.Смит жне Д,Рикардо ашаны басты ызметі деп, айналыс ралы болуын атап крсетіп, ал басаларын осы айналыс ралы ызметінен туынды деп есептеген.

К.Маркс аша ныны ебектік сипатына сйене отырып, аша теориясын длелдеп рі арай дамытан, ашаны жалпылама эквивалент жне абстрактік оамды ебекті жалпылама крінісі дей отырып оны мнін анытайтын, атаратын бес ызметіне назар аударады: н лшемі, айналым ралы, тлем ралы, жина жасау ралы, дниежзілік аша.

Осы замандаы экономикалы дебиетте ашаны атаратын ш ызметі аталып отыр: н лшемі, айналым ралы, жина ралы.

Тек натылы, олма-ол аша айналыс ралы ызметін атара алады. Бл ызметті аша тез бір олдан екінші ола ауысаншаана атаратынына байланысты, натылы аша материалы, ашаны белгісімен, немесе оны символымен алмастырылуы ммкін. Бл шін осы символды оам аша материалыны белгілі млшері деп мойындайды деген кепілдік ажет. Осылайша, толы баалы емес монеталар, кейіннен ааз ашалар пайда болан.

Ашаны айналыс ралы ретінде олдананда, сатып алу-сатуа жмсалатын іс-имыл мен уаытты немделуіні арасында айналыс шыындарыны тмендеуіні нтижесінде, аша сауданы дамытуа жол ашты, ндірісті мамандануы кеейе тсті.Бл жадай ебек німділігін жоарылатты, демек оамны хал-жадайы жасара тсті.

Аша – жалыз жалпы балама болып табылатын ерекше тауар.

Ашаны экономикалы ролі оны ызметтерінде крінеді.

1. н лшемі.

2. Айналым ралы.

3. Тлем ралы.

4. азына/ор жинау.

5. лемдік ашалар.