Сурет. Сраныс пен сынысты рынокты тепе-тедігі.

 

в- тауарларды артышылыы.

Е - сраныс пен сынысты теесу нктесі.

а – тауарларды жетіспеушілігі.

РЕ – тепе-тедік баа.

QЕ – тепе-тедік тауар клемі.

Сранысты бааа туелділік сранысты икемділігі арылы сипатталынады. Сранысты баа бойынша икемділік коэффициенті – сраныс клеміні пайызды згерісіні бааны пайызды згерісіне атынысы арылы аныталады.

Ed=% Q / %P

Икемділік коэффициенті бааны бір пайыза згерісіні нтижесінде сраныс клеміні анша пайыза згеретінін крсетеді.

Егер бааны суі сранысты тмендетіп, жалпы табыс млшерін згеріссіз алдырса, онда сраныс бірлік икемді (Еd=1).

Егер бааны суіне аранда сранысты тмендеуі жоары болса, онда сраныс икемді (Еd>1).

Егер бааны суіне араанда сранысты тмендеуі аз болса, онда сраныс икемсіз (Еd<1).

Сранысты икемділігіне сер ететін факторлар:

1.зара алмастырушы жне толытырушы тауарлар.

2. Ттынушыны табысы.

3. Ттынушы бюджетіндегі тауарларды лесі.

4. Тауарды ажеттілігіні дегейі.

5. Ттынушыны ктуі.

сынысты икемділігі – баа згерісіне байланысты рынока сынылатын тауарлар клеміні згерісіні крсеткіші.

сынысты икемділік коэффициенті (Еd) сынысты згерісіні баа згерісіне атынасы арылы есептеледі.

 

Ed=Q/P

 

Бсекелі рыноктаы тепе-тедік бааны алыптасуы сраныс пен сынысты ерекшеліктеріне байланысты.

орыта айтанда, уаыт мерзімі скен сайын сынысты икемділігі жоарылайды, ал бл тиімді бааларды алыптасауына ммкіндік береді. Бааны згеруіне байланысты сынысты бейімделу жылдамдыы экономикалы ресурстарды мобилділігіне туелді.

Тауарды баасыны згеруі, ттынушыларды кіріс мен баса тауарларды баасы сраныса р трлі сер етеді. Икемділік дегеніміз-бір айнымалыны екінші айнымалыны згеруіне пайызды згерісті атынасы ретінде кріну реакциясы.

Икемді сраныс. Баа тмендегенде сату клемі седі де, жалпы тсім (P.Q) артады.

Икемсіз сраныс. Баа тмендеген сату клемі азана згереді, жалпы тсім тмендейді.

Жеке-дара икемділік. Бааны тмендеуі сумен теледіжне жалпы тсім згермейді.

5. Ттынушылы мінез-лы.

р ттынушы алдында 3 сра трады: 1. Не сатып алу керек? 2. анша трады? 3. Сауда жасауа ашам жете ме? Бірінші сраа жауап беру шін, затты ттынушыа пайдалылыын анытап алу керек. Екінші сраа жауап беру шін бааны зерттеп, шінші сраа жауап беруден ттынушы табысын анытау ажет. Осы 3- пайдалылы, баа жне табыс проблемалары ттынушы мінез-лы теориясыны мазмнын райды. Осыларды зара байланысын анытауа тырысайы. Игілік пайдалылыы-бл экономикалы игілікті бір немесе бірнеше адам ажеттіліктеріні анааттандыру абілеті. Зерттеу нтижесінде ХІХ. Мынадай задылы аныталады: біртіндеп ттынатын андай да бір игілікті блігі ттынушы шін азаюшы пайдалылыа ие болады. Бл кезде ттынушылар алауы траты, ал ттыну ызметі здіксіз, сондытан р нуктеде дифференцияланады деп есептеледі.

Жалпы пайдалылы игілік саны суіне арай біртіндеп ссе де игілікті р осымша бірлігіні шекті пайдалылыы тотамастан азая береді. Жалпы пайдалылы максимум анааттандыру шекті пайдалылы нольге те боланда А нктесіне жетеді. Бл игілік ажеттілікті толы анааттандырады дегенді білдіреді. Егер ары арай ттыну зиян келсе жалпы пайдалылы тмендейді (АВ сызыы). Саны кбірек болан сайын осы игілікті осымша р бірлігіні біз шін ндылыы азая береді. Сонымен игілік баасы жалпы емес ттынушы шін оны шекті пайдалылыымен аныталады.

 

6 таырып.Жеке-дара дайы ндіріс теориялары

Дріс масаты: Ксіпкерлікті даму кезедері мен йымды-ыты формаларын тсіндіру.

Жоспары:

1. Ксіпкерлікті леуметтік-экономикалы мні, оны сипатты белгілері.

2. Ксіпкерлікті йымды формалары

Негізгі сздер: Ксіпкерлік, ксіпкерлік туекел, ксіпкер иесі, ксіпкерлікті басару, ТК, холдинг компаниялар, корпорация, акционерлік оам

Иллюстрациялы материал: слаид, кесте

1. Ксіпкерлікті леуметтік-экономикалы мні, оны сипатты белгілері.

Нарыты атынастар кптеген адамдарды «з ісіне» деген табии мтылуды тудырып, здеріні меншіктерін арттыра тседі. Е соында бл ызметті ерекше трі-ксіпкерлік айраткерлікті пайда болуына кеп соады.

Ксіпкерлік дегеніміз-адамдар мен олар ран бірлестіктерді белсенді, дербес шаруашылы ызметі. Оны кмегімен адамдар туекелге бел буып, мліктік жауапкершілікті сатай отырып, пайда табу жолын кздейді. Ксіпкерлікті шыармашылы кш жігерді жзеге асыруа, экономикалы жне йымдастыру ісінде тапырлыа, жаашылдыа байланысты. Ксіпкерлікті жаа трыдан тсіндіргенде мынадай екі жадайа: біріншіден, коммерциялы баыт бадара, туекелге бел буушылы пен дербестікке, бастаан ісін аяына дейін жеткізуге, кездескен кедергілерді жее білуге; екіншіден, экономикада,йымдастыру ісінде тапырлы пен жаашылды танытуа, ылыми-техникалы процеске жетуге тікелей атысты. Ксіпкер абылданан заа айшы келмейтін ызметті андай да болмасын трімен айналыса алады. Олар: шаруашылы-ндірістік, сауда-ктерме сату, жаартпашылы, крсетілген концультациялы ызметтер жне т.б. коммерциялы делдалды, сол сияты нды ааздар операциялары.

Ксіпкерлік — адам ызметіні ерекше саласы жне ол ебекті баса трлерінен ошауланып трады, Бан кезінде ататы неміс экономисі Гарвард университетіні профессоры Иозеф Алиоз Шумпетер (1883-І95Ожж.) мн берген. Оны айтан мынандай сзін эпиграф етіп алуа болады : "Ксіпкер болу — басаны стегенін істемеу". Екінші жаынан ксіпкерлер — алдымен ксіпкерлік жмысты йымдастырушылар. Ол жайлы француз экономисі Жан Батист Сэй (І767-І832жж.) былай деген: "Ксіпкер - адамдарды ндірістік шенбер ауымында йымдастыратын адам". "Ксіпкерлік" терминін алашы рет аылшын экономисі Ричард Кантильон (1650-1734жж.) ендірді. Бл ыма ол нарыты туекелділік жадайында табыс алу масатымен ндірісті йымдастырудаы адам белсенділігін жатызан.

2. Ксіпкерлікті йымды формалары

азастан республикасы Президентіні "Шаруашылы серіктесі, жайлы” жне "Мемлекеттік ксіпорын жайлы" жарлыына сай ксіпкерлік – ызмет шаруашылы серіктестіні тріне арай жеке жне йымды болуы ммкін :

- жай,ол бірлескен ызмет шартына негізделген;

- толы барлы млікке ынтыматасты жауапкершілік жктелген,

- жауапкершілігі шектелген, салынан салым ны шеберіні

- коммандиттік - аралас жауапкершілік (біреудін толы млікімен басаны салынан салымымен);

- осымша жауапкершілікпен, зіні салымдарымен жне оан жататын млікпен осымша жауапкершілік мойынына алынады;

- ндіріс жне ттыну кооперативтері;

-консорциумдар;

-акционерлік оамдар.

Р ксіпкерлік ызметті субъектісі мыналар:

1. азастан Республикасыны жне баса да елдерді азаматтары (ызметкері за талабына сай болса ана);

2.Зады трдегі шетел азаматтары мен кілеттілігі шектеулі тлалар;

3. Азаматты бірлестіктер.

Ксіпкерлікті мртебесі зады тлалар мемлекеттік тіркеуден ткеннен кейін кшіне енеді. ыы, міндеті, жауапкершілігі жне ксіпкерлікті кепілдіктері лтты задармен реттеледі. Мысалы, Р задарымен реттелетіндер:

· ксіпкерлік ызметпен айналысу ыы, ксіпорындар ру жне олар шін ажетті млік сатып алу;

· барлы субъектілеріні рыноктаы материалды ебек, апарат жне табыс ресурстара ол жеткізуді ыы;

· меншік трлеріне жне йымдастыру формасына арамастан ксіпорын ызметіні тедік жадайы;

· ксіпорынны мліктерін засыз айырудан орау;

· нарыты монополия жадайында ксіпорындар мен тауар ндірісіні бсекеге селос арауына жол бермеу.

2-сра. Ксіпкерлік ызмет:

- ндірістік;

- коммерциялы;

- аржылы;

- кеестер беру болып блінеді.

Бларды здеріне тне ерекшеліктері бар.

ндірістік ксіпкерлікке атысты негізгі ызметтер:

*нім ндіруге баытталан жмыстар мен ызмет крсетуді атару;

*апараттарды деу жне жинау;

*рухани ндылытарды игеру;

*ттынуа жататын баса да ткізілімдер.

Коммерциялы ксіпкерлікті мазмны тауар-аша атынастары мен сауда-айырбас операцияларынан трады. Шын мнінде, бл тауар мен ызмет крсетуді айта сататын орын. Оны ндірістік ксіпкерлік ызметтен айырмашылы-мнда нім ндіруді ндірістік орлар мен амтамасыз ету ажет болмайды. Мндаы ебасты мселелер: «нені сатып алу керек», «нені сату керек», «айда сату керек»-деген сратара жауап іздеу. Ксіпкер тауар жне ызмет крсету озалысына болжам жасап, алдын ала баалау шін зіні наты іс-рекет жоспарын (бизнес жоспар) жасайды.

аржылы ксіпкерлікке сату-сатып алуды ерекше тауарлары: ашаны, валютаны, нды аазды (акция, вексель, облигация, ваучер), яни ашаны тікелей жне осымша нысанда сату жатады.

Кеес беру ызметіне:

*жалпы басару;

*кімшіліктік басару;

*аржылы олдау;

*маркетинг;

*апаратты технология;

*арнайы ызметтер жатады.

Ксіпкерлікті ытары:

· келісімні бастамаларын жзеге асырып аржы-аражат тарту;

· интеллектуалды меншік объектілеріні, азаматтар мен зады тлаларды млкі мен жекелеген мліктік мдделерін орау;

· ндірістік бадарламалар жасау;

· з німдеріне ттынушылар мен жеткізіп берушілерді тадау;

· Р-ны задары мен келісімдеріне сйкес баа белгілеуді реттеу;

· сырты экономикалы ызметтерді жзеге асыру;

· ксіпорында басаруда кімшілік-тртіптік ызметтерді жола ою;

· ксіпорын иесіні атынан ызметкерлер жалдау жне оларды жмыстан босату.

Ксіпкер ттынушыны аша тлеп алатын ажетті заттарын ндіруді з міндетіне алады. Бл тста тауар ндіру жне ызмет крсетуді ке маынада тсіну ажет.

Ксіпкерлікті аржылы олдау ісіні маызды шарты инвестициялар болып табылады. Жеке ксіпкерлік оамды табии, адамды жне йымды ресурстарды біріктіре отырып, инвестицияларды барынша тиімді олданылуын амтамасыз етеді. Сол себептен шаын жне ірі бизнес арасындаы ынтыматасты жйесін (франчайзинг) алыптастыру масатына баытталан мемлекеттік аржыларды кбейту аса маызды.

азіргі тада кілеттілік пен ресурстарды тиімді пайдаланып, жоары сапалы рі е соы ылым жетістіктеріне сай техника мен технологияларды олдана отырып экономиканы кркейтіп, халы мірін жасартуа абілетті- шаын инновациялы ксіпорындар болып табылады.

Алдымен, инновация терминіні тсінігін айтатын болса, инновация (жаартпалар) дегеніміз- тауар мен ызметтердегі технология мен ндіріс факторларындаы андай болмасын згерістер, жаа німдер.

Ал, ксіпкер дегеніміз- пайда табу масатпен жаа технологиялар жне оамды ажеттіліктерді амтамасыз етуді жаа дістерін іздеумен байланысты экономикалы процесті белсенді мшесі. Кптеген экономикалы, леуметтік жне саяси мселелерді шешуге абілетті боландытан шаын инновациялы ксіпкерлікті экономикадаы маызы зор.

Себебі, німні жаа сапасы мен трлеріне жаашылды енгізу арылы инновациялы ксіпорындар з бсекелестеріне араанда іскер топты біріне айналып, екпінді ошауланады.

Ксіпкерлікті ел экономикасындаы рлі аса лкен. Бізде оны ішінде шаын ксіпкерлікті лесі 90 пайыза дейін жетеді. 2000 жылы 1-атардаы млімет бойынша Республикадаы 372 мынан астам шаын ксіпкерлік субъектісі тіркеліп, оны ішінде жмыс істейтіндері 329 мыы жмыс істейді.

Шаын ксіпкерлік кез-келген мемлекет экономикасыны негізгі саласыны бірі. Шаын жне орта ксіпкерлікке кез-келген нарыты экономикасы дамыан елдерде 10 ксіпорынны 9-ы кіріп отырады. Егер Еуропа елдерінде р мы трына шаанда 45-50 шаын ксіпорын болса, онда АШ-та ол крсеткіш 75 ксіпорын шамасында, ал азастанда не бары 7-8 ксіпорын ана райды екен.