Таырып. Ксіпорын капиталыны (орларыны) айналымы жне толы айналымы
Дріс масаты: Капитал туралы трлі трактовкалар мен ксіпорын орларыны айналымын тсіндіру.
Жоспары:
1. Негізгі жне айналмалы капитал.
2. Негізгі капиталды нсыздануы. Амортизация.
3. Инвестиция ндіріс орларын аржыландыру кзі ретінде.
Негізгі сздер: негізгі капитал, айналмалы капитал, амортизация, инвестиция.
Иллюстрациялы материалдар: кесте, слаид, формулалар мен есептер
1. Негізгі жне айналмалы капитал.
Капитал-бл тауарлар мен ызметтер ндіруде олданылатын адамдарды жасап шыаран ндіріс рал-жабдытары мен ашалай жинатары.
Марстік теорияда ндігріс факторлары згеше сипатталынады: затты факторлар мен жеке фактор.марксизм шін блайша блу аса маызды, йткені ол барлы затты факторлар осымша н ндірмейтіндігі, ал тек жеке фактор-жмыс кшіні н, осымша н ндіретінін крсетеді.
ндірісті дамуыны рбір жаа кезеінде оларсыз ндіріс жемісті трде дами алмайтын жаа факторлар пайда болып отырады. азіргі заманы ндірісті, мысалы, ксіпкерлік апарат, технология, экология жне т.с.с. факторларсыз елестету иына тседі. Алайда жйені негізін рушылар болып ебек, жер, капитал алады.
Капитал (аылшынша — бас млік, бас сома, латынша — е басты) — экономикалы ылымны е маызды категорияларыны бірі, нарыты шаруашылыты ажетті элементі.
Капиталды алашы орлануы (previos accumulation) зіндік ебекке негізделген индивидуалды жеке меншікті жою процесі, жмысшыларды з ебегіні шарттарына меншікті шектеу процесі. Ол бір жатан, тікелей ндірушілерді тек ана жмыскерге — идеалды жмыскерге, екіншіден, оамдык рал-жабдытар мен мір сруге ажет ралдарды капитала алмасуы болып табылады.
Тауар ндірісі пайда болып алыптасаннан бері, капитал мынадай тарихи формалар алан: сауда капиталы (кпес капиталы трінде), — тарихи капиталды е кне еркін формасы, сіморлы, осыдан кейін — нерксіптік.
Капиталды формалары толыыра А.Смит пен Д. Рикардоны ебектерінде зерттелген.
Ксіпкерлік сфераны андайында болмасын, ксіпкер капитал жмсап зіне тезірек пайда табуды (алашы жмсалан сомадан арты сомаа ие болуды) масат етіп ояды. Ол немі пайда табуды кздейді. Бл шін ол ндірісті збей, жаластыра жргізуі керек, яни дайы ндіріс болуы ажет.
дайы ндіріс нерксіптік капиталды пайдалану негізінде жреді. Осы процесте нерксіп капиталы ш функционалды форма алады. дайы ндірістік процесті, осыан атынасатын нерксіптік капиталды функционалды формаларыны згеруі баытынан араса, оны мынадай трде бейнелеуге болады:
A - T ... O ... T1- A1
Бл мынадай зады сатылардан трады:
A - Т ...
Негізгі капитал - бл материалды ндылыты за кезелегі жмыс істеп труы ретіндегі негізгі орларды ашалай баалауы. Осыан байланысты орлар зіні ндылыын ндіретін німге жартыла апарады. олданылып жрген топтастыруа сай негізгі орларды рамына ндірістік жне ндірістік емес объектілер кіреді. 1-шіге жататындар - ндірісті, рылысты, ауыл шаруашылыыны, автомобиль клігіні, байланысты, сауданы жне баса да материалды ндіріс трлеріні негізгі орлары. ндірістік емес негізгі орлар - трын й, коммуналды шаруашылы, денсаулы, білім, мдениет, спорт салалары арналан.
Айналмалы капитал - ндірістік процеске тек бір рет ана атысып ызмет етеді жне ндірістік ттыну тсіліне туелсіз зіні нын тікелей дайын німге апарады.
ндіріс факторлары нарыында тауар формасын алан ндіріс факторларына аша капиталы жмсалады.
Сйтіп, осы аша капиталы ндіргіш капитала айналады. Бл капиталды функциясы — ндіріске жадайлар жасау:
... ...
ндіріс процесінде ндіргіш капитал тауарлы капитала айналады жне ол стеме (осымша) н ндіру функциясьш атарады:
... Т1 - А1 -
Тауарлара сіген стеме н, оны нарыта ткізген со, ксіпкерді арамаына тседі. Бл сатыда тауар капиталы таы да жаадан аша капиталына айналады. Тауар капиталыны функ-циясы — стеме (осымша) нды ткізу, сату.
П капиталды бір формадан екінші формаа айналатын озалысын оны ауыспалы айналымы деп атайды. Формула крсетіп тр — капиталды ауыспалы айналымы пайда жасауды кздейді:
d=A> - A
Мнда А—бастапы жмсалан капитал, d—стеме н.
Авансталан капиталды барлыыны озалысын зілмей айталанып жріп отыратын жеке акт емес процесс деп араса, онда Бл капиталды айналымы болады.
Капиталды айналымы мен оны ауыспалы айналымы бір-бірімен тура келмейді. Ауыспалы айналымны райсысыны нтижесінде ксіпкерге ашалай формада авансталан капитадды тек бір блшегі айтып келеді; барлы капиталды н з иесіне зіні бастапы ашалай формасыны толы айтып тскеце капигал толы айналым жасайды.
Капиталды р трлі элементтеріні айналымы бірдей жрмейді. Капиталды нньщ айналымдаы р илы функцияларына сйкес, капитал непзгі жне айналмалы болып блінеді.
Негізгі капитала ебек ралдарыны ны жатады, айналмалыа ебек заттарыны жне жмысшы кшіні тлем ндары жатады. Капиталды осы блшектеріні айналымыны айырмашылытары, ндіргіш капиталды ныны з элементтеріні жасалынатын німге зіні ны алмастыруыны дістеріні р трлі болуымен байланысты болады.
2. Негізгі капиталды нсыздануы. Амортизация.
Негізгі капитал бірнеше жыл ызмет еткендіктен бір-бірте ол тозады. Тозу табии жне сапалы болады. Табии тозу- жндеу, айта ру жне негізгі орларды жаыру арылы ішінара алпына келеді.
Сапалы тозу- ескірген негізгі орлар зіні конструкциялы, німділік, немділік, шыарылан німін сапасы жнінен жаа лгіден алып оятынын білдіреді.
Амортизация - бл шыарылатын німге негізгі ндірістік ор ныны бірте-бірте ауысуы. Ол ашалай аражатыны орлану масатында негізгі орларды толы жне ішінара алпына келтіру шін іске асырылады.
Негізгі капитал материалды (физикалы) жне моралды жаынан тозады.
Материалды тозу: негізгі капиталды элементтері физикалы трыдан ызмет етуге жарамсыз болып алуы. Оларды ттыну ны жоалады.
Моралды тозу - Бл негізгі капиталды,ебек ралдарыны ныны тме деуіні нтижесінде, немесе, оларды німділігінен жоары німді ебек ралдарыны пайда болуына байланысты, ныны баалылыыны жойылуы.
Капиталды ызмет ету мерзіміні сипаттамалары те маызды экономикалы крсеткіштерге жатады. йткені, баса ксіпкерлермен бсекелестік жадайда тыса тек уаыт немдегендер жетеді.
Баса ксіпкерлермен бсекеде уаыт тан алдымен жеіске жететін боландытан, капиталды ызмет ететін уаыт мерзімін сипатгайтын крсеткіштер е маызды экономикалы крсеткіштерге жатады.
Мысалы, капиталды айналу шапшандыы, оны бір жыл ішіндегі айналым саны арылы есептеледі:
п = о/т,
мнда /7 — айналым саны,
0 — капитал айналымыны лшем бірлігі (1 жыл), Т — берілген капиталды айналым мерзімі (ай).
Капиталды айналымы, крсеткіш ретінде, сату клемі мен жмсалан капиталды ара сйкестігін сипаттайды, яни акгивтерді таза салымы андай дрежеге жеткенше ткізу (сату) жріп отыратынын крсетеді:
К1 = Сатуды клемі/Салынган капитал.
Бл фирманы айналмалы капитала салымыны рбір тегесі бір жылда бес айналыс жасаанын крсетеді.
Айналыс санын біле отырып, біз кнмен есептелген бір айналысты орташа затыыны крсеткішш есептей аламыз.
Айналысты крсеткіштері ксіпорынны аржылы жадайын баалаудаы маынасы те зор болады, йткені айналмалы рал-дарды аша формасына айналу шапшандыы, ксіпорынны тлем абілетіне тікелей сер етеді.
3. Инвестиция ндіріс орларын аржыландыру кзі ретінде.
«Инвестиция» немісті «invesition» деген сзі жне бл ксіпорына (фирма) пайда табу масатында за мерзімге салынан капитал млшерін крсетеді. Осы трыда инвестиция крделі аржыа араанда ке маынада берілген.
Крделі аржы -капитал жасаушы инвестицияны рамды блігі. Олар жасауа жне негізгі орларды дайы жаыртуа баытталан шыындар.
Жалы жне таза инвестиялар болады. Жалпы инвестициялар - капитал орыны жалпы суі.Жалпы инвестициялар шыынны орнын теумен салыстырады. теу - тозан негізі капиталды ауыстыру процесі. Таза инвестциялар - жалпы инвестцииялар минус теуге кеткен аражаттар.
Жалпы инвестиция - теу= таза инвестиция.
Егер жалпы инвестициялар теуден кп болса, онда таза инвестцииялар жаымды(+). Егер жалпы инвестициялар теуден аз болса, онда таза инвестициялар жаымсыз (-).Егер жалпы инвестциялар теуден те болса, онда капитал оры сол зіні біралыпты дегейінде алады.