Таырып. ндіріс факторларыны нарыы жне факторлы табыстарды алыптасуы

Дріс масаты: ндіріс факторларыны нарыына тсіндірме беру.

Жоспары:

1.ндіріс факторы рыногындаы тепе-тедік.

2. Ебек аы ебекті баасы ретінде.

3. Пайыз капитал иесіні факторлы табысы ретінде.

4. Жер рентасы – жер иелеріні факторлы табысы.

5. Пайда ксіпкерді факторлы табысы ретінде.

Негізгі сздер:ебек нарыы, капитал нарыы, жер нарыы, рента, жер кадастры, пайыз, пайда, ксіпкерлік пайда.

Иллюстрациялы материал: кесте, слайд

1 ндіріс, оны мні жне факторлары.

ндіріс – бл оамны дамуы мен мір сруі шін ажет материалды жне рухани игіліктерді ру процесі.

ндіріс процесі тек кана ш факторларды – адамны кші, ебек заты мен ебек ралдары - зара іс-рекеті арылы жзеге асуы ммкін.

Жмыс кші – бл адамны дене жне рухани абілеттілігіні жиынтыы жне оны ндіріс процесіні материалды игіліктер мен ызмет крсетуінде олданады. Адамзат оамында, адамдар мір сру шін ажет тама, киім, трын й жне баса материалды игіліктер болуы керек. Адамдарды мір сруіне ажет заттар ндірілуге тиіс, оларды барлыы ндіріс процесінде жасалатынын білесіздер.

ндіріс дегеніміз-адамдарды з ажеттіліктерін анааттандыруа арналан іс-рекетін айтамыз, немесе, оам дамуына ажет материалды игіліктер мен ызметтер жасау масатымен табиат заттарына адамны ыпал ету процесі.

оамда андайда болмасын ндіріс-тбінде, ажеттіліктерді анааттандыру шін ызмет етеді. Мндаы, ажеттіліктер дегеніміз-бл жеке адамны, леуметтік топтарды немесе ттас оамны іс-рекеттерін олдап, оларды жзеге асыру болып табылады.

ндірісті, материалды жне материалды емес трлері болады.

Материалды ндіріс дегеніміз- заттай ажеттіліктерді анааттандыру, ал, материалды емес ндіріс дегеніміз-адамдарды рухани ажеттіліктерін анааттандыру. Мысалы, мдениет орындары, оу саласы, т.б.

Сонымен, ажеттіліктерді анааттандыру шін, ндірісті ндіру шін, табиат ресурстары ажет. Табиат ресурстары-ол адамдарды мір сруі шін ажет, ндіріс процесінде олдануа болатын оршаан ортаны маызды компоненті. Мысалы, пайдалы азбалар, су ресурстары, кн уаты жне т.б.

Адамны материалды ажеттіліктерін анааттандыру шін ндіріс ажет. ндірісті зі оамда бірнеше элемент пен факторды амтитын белгілі ндіргіш кштерді ажет етеді. Адамзат дамуыны барлы сатысында негізгі факторлары болып жмыс кші( адам факторы) жне ндіріс заттары (затты немесе материалды фактор), негізгі ндіргіш кштер болды.

ндірісті негізгі факторлары болып азір ебек, капитал, жерді атауа болады. Ал жиырмасыншы асырды соында оан ксіпкерлік ызметті осты.

Біра осы ндіргіш кштер адам дамуымен атар, згеріп отыр. Кзіргі ылыми –техникалы революция жадайында факторларды крделенуі байалып отыр. Негізгі факторлар- ебек пен ндіріс заттарына жаа рлі зор факторлар осылып отыр.

Е алаш ажет фактор бл ебек. Ебек бл адамны масата сай ызметі . Ебекті кмегімен адам з ажеттерін теу шін табиатты згертеді , зіне лайытап икемдейді. Адамны тіршілік етуіні шарттарыны бірі де ебек.

Жмыс кші дегеніміз адамны ебекке деген физикалы жне ой абілетін айтамыз. Мысалы айталы кішкентай баланы , егде артты немесе мгедекті біз жмыс кші деп айталмаймыз, йткені оларды физикалы жне ой абілеті жмыс істеуге жеткіліксіз.Ебекті бірнеше крсеткіші бар, олар:

1) ебек німділігі

2) ебек арындылыы

ебек арындылыы дегеніміз белгілі бір уаыт ішінде жмсалан ебекті млшерімен ебек прменділігі.

Ал ебек німділігі дегеніміз бл белгілі бір уаыт млшерінде шыарылан нім санымен жне р німге анша млшерде уаыт кететіндігімен лшенетін крсеткіш.

Ебек німділігіні жоарлауынан ебек ресурстары немделеді, оам байлыы седі. Ебек німділігіне мынандай факторлар сер етеді:

1) жмысшыны білімділігі, квалификациясы, мамандануы.

2) ндірушілерді з ебегіні нтижесіне ызыу дегейі

3) ылым жне техниканы даму дегейі

4 ) ндіріс ресурстарыны тиімді олдану дегеиі.

5 ) Ебек арындылыы, интенсивтілігі немесе ебек жылдамдылыы.

6 ) Табии жадай

Адамзат дамуымен оамдаы ебек німділігі суде. А дамдар нім бірлігіне кететін ебек лесін азайта отырып, шыарылатын нім клемін кбейтуде.

ТР жадайында, ндірісті кешенді механизациялау жне автаматтандырумен байланысты жмысшыны дене кшін жмсауы азаяды, есесіне ой – ми энергиясын ж мсауы лаяды. Жмыс кніні затылыы ысартылса, ебек арындылыы артады,керісінше жмыс кніні затыы артатын болса, ебек арындылыы тмендеуі ммкін.

Жмысшылар з ебектері шін жалаы тріндегі табысты алады.Жалаыны тлеуді лшеу бойынша ол екіге блінеді; 1) мерзімді жалаы ндірістегі ебек шыыныны затылыымен аныталады, сондытан ол кндік, апталы жне айлыаы болып блінеді.бл жердегі лшем бірлігі- саатты ставка олданылады- яни жмыс саатыны баасы.

2) кесімді жалаыда жмысшыны ебекаысы шыаран нім санына туелді. Кесімді жалаыны ерекшелігі , ебекті саны мен сапасы ндіргіш нім арылы баыланып, лшенеді. Оны лшеу мынандай элементтерді олдануын ажет етеді:

1) шыарым нормасыбелгілі период ішінде жмысшыны шыаруы ажет нім клемі ( мысалы саатына 5 детал)

2) уаыт нормасышыарым нормасына керісінше крсеткіш. Ол 1 бірлік нім шыаруа кететін уаытты айындайтын крсеткіш ( мысалы 1 детала 12 минут)

3) санды баалау1 бірлік німді шыаруы шін тлемаыны крсетеді

Крсетілген жалыны тлеу формалары ртрлі нысандара ие, оларды жалаы жйелері деп атайды:

1) мерзімді жалаы

ü Жй мерзімді

ü Мерзімді –сыйаылы

2) кесімді жалаы

ü Тікелей кесімді

ü Кесімді – сыйаылы

ü Кесімді- прогрессивтік

ü Аккордты

Табиат ресурстары (жерді) рента тріндегі табыс келеді. Рента дегеніміз бл ксіпкерді (арендаторды) жер, азба, орман жне баса табиат ресурстарын олдананы шін уатылы тлем аы. Негізгі табиат ресурсы бл жер. Оны ерекшелігі – оны клемі згермейді.сондытан жер рентасыны клемі жерге деген сраныса тікелей байланысты. Сонымен атар рента табиат жадайына (климат, топыра сапасы жне т.б.) жне жерді орналасуына (жаындыы мен алыстыына) байланысты болады

Жер рентасы 2 негізгі формада болады:дифференциалды жне абсолюттік. Дифференциалды рентаны зі де екіге блінеді.

- Дифферециалды рента 1 жер учаскілеріні німділігі мен тиімділігіне байланысты алынады.

- Дифферециалды рента 2 капиталды салымдара байланысты бір жердегі ртрлі німділікке байланысты.

Абсолюттік рента жер учаскілеріні німділігі мен орналасуына байланыссыз алынатын рента.

Материалды ндіріс шін аса маызды фактор бл –капитал. Капитала кбіне ндіріс заттарын (ралдарын) жатызамыз. Олар екі топа блінетін материалды ресурстар. Олар ебек ралдары мен ебек заттарына блінеді.

аржы саласында капитал з иесіне процент трінде табыс алып келеді. Бл процент немесе ссудалы процент. Ссудалы процент ставкасы ашаны олдананы шін баа болып табылады. Натыра айтатын болса ставка бл белгілі бір уаыт (ай, жыл) ішінде бір тегені олдананы шін тленетін аы клемі.

Аша экономикалы ресурс болып табылмайды , йткені олар німсіз. Біра ксіпкерлер ашаны олдану ммкіндігін сатып ала отырып, ндіріс заттарын сатып оны айналыста олданады.

Ебекке деген абілеттілігін адам екі баыт бойынша жзеге асыра алады: з бизнесін йымдастырушы ксіпкер ретінде, немесе ксіпкерге жалданушы ретінде. ндірістегі ерекше ресурс бл ксіпкерлік абілет болып табылады, яни адамны з бизнесін немесе жаа істі йымдастыруа абілеттілік пен сонымен байланысты шыындарды, туекел мен жауапкершілікті алып жру абілеті.

Пайда дегеніміз бл- ксіпкерге оны ксіпкерлік абілеті шін тлем.йткені ол:

ü Ебектік, капиталды, жне табии фактордарды бірге жинатап, тлегені шін

ü Шаруашылы ызмет етуін йымдастыраны шін

ü Оларды тиімді олануына жауапкершілік пен туекелге бараны шін

Экономикалы пайда дегеніміз бл- фирманы жалпы тсімімен барлы шыындары арасындаы айырма.

2 Ресурстарды шектеулігі жне оларды талдау мселелері.

Экономика екі іргелі экономикалы аксиомаа негізделеді: шексіз мтаждытар мен шектеулі ресурстар. Мтаждытар – бл адамдарды белгілі бір пайдалылыы бар игіліктерді иелену мен пайдалануа деген ынталылыы. Мтаждытарды анааттандыратын ралдар игіліктер болып табылады. Бір игіліктер шектеусіз млшерде болады (мысалы, ауа), ал екіншісі – шектеулі (мнай, кмір т.б.). Соылары экономикалы игіліктер деп аталады.