Топыратану туралы жалпы тсінік

Технико - технологиялы мліметтер. Топыра туралы тсінік. Топыратану. Кн энергиясыны гумус - аккумулятор. Топыраты сипаттау.Топыра рамы жне оны асиеттер. Топыраты баптау. Топыра эрозиясымен крес. Топыра эрозиясыны трлері жне оларды болу себептері. Топыраты жазыты эрозиясымен кресу жолдары. Топыраты сызыты эрозиясымен крес. Топыра кшкіндерімен крес.

Топыра туралы тсінік.

Табии себеп – шарттарды серінен, сондай-а адамны ндірістік рекетінен пайда болан нарлыа ие жне сімдікті німін алыптастыра алатын, жер шарыны ра блігіні стігі абатын топыра деп атайды. Топыраа ана тн асиет – нарлыа байланысты. Сондытан топыра пен нарлы егіз.

нарлы – топыраты ммкін німді алыптастыру шін сімдікті бкіл тіршілік мерзімінде ажетті оректік заттармен, сумен жне баса да тіршілік себеп – шарттарымен амтамасыз ету абілеті.

Физикалы мжілуі – бл тау жыныстары мен минералды химиялы рамы згермей механикалы майдалануы, гілуі.

Физикалы мжілуі – гітілу нтижесінде тау жынысы р трлі іріліктегі сынытара блінеді, мндайда алашы тау жынысына тн емес жаа асиеттерге – кеуектілікке келіп соады, яни ауа мен су ткізуге ие болан «гінді» пайда болады.

Топыраты тзілу рдісі. Тау жыныстары мен минералдар мжілгенде оларды растыратын сімдіктерді оректік элементтері еріген кйге кшеді де, сімдіктер оларды жеіл сііре алады.

Топыра - сімдіктерге су мен дамуа ажетті, оларды сумен амтамасыз ете алатын, жер ыртысыны стігі шрайлы абаты. Топыра р трлі болады. Біреулер жабыр суын жасы сііріп жне оны тамырлара жеіл береді, басалары тыыз, олардан су тгіліп, сімдіктер рашылытан зардап шегеді. оректік элементтері кп жне аз топыратар бар.

Топырата 2 блікті айырады: органикалы жне минералды. Органикалы–арашіріктен,бактерийлерден, топыраты саыраулатардан, сімдік тамырлардан трады. Минералды, кбінесе, м, саз жне шанан, сонымен атар тау жыныстарыны алдытарынан трады. м мен саз рамыны туелділігінен топыратар мды, сазды, балшы топыраты, майт болады.

Топыраты механикалы рамын білу шін, жыртылатын абатты топыра уысын алып, суды осып, амыр кйіне дейін жасы араластырады. Пайда болан массадан жіішке шыйра ысу жне доаш формасын беру. Егер майыстыран кезде шыйра жарылмаса, онда м сазды. Егер майысата сызат болса – топыра балшыты. Ал мды топыратан «амыр» иле алмайсы.

Сазды топыра рамы жаман, сондытан шрайы аз. Оларды шрайын жоарлату шін, кзде топыра азан кезде органикалы тыайтыштарды осады (1 м² – 5-10 кг), ааш клін (1 м² – 200-300гр) жне 4-5 жыла бір рет ктасты (1 м² - 300-400гр).

майт топыра, сіресе мды топыратар оректік затты рамы бойынша кедей. Олар суды жасы ткізеді, дегенмен суды лсіз стайды. Топыраты тменгі абаттарына сумен бірге оректік заттар теді.Мндай топырата рамын жасартуа, шрайлыын жоарлату ажет. Бл шін органикалы тыайтыштар жне клді сазды топыратаыдай сияты олданылады. Оларды 2 абатта да ендіру керек: бірінші жартысын кзгі деуде, екінші жартысын – кктемде.

ТОПЫРАТЫ ДЕУ ТСІЛДЕРІ

Топыраты деуді жетекші тсілдері - жырту, сыдыра жырту, культивация, тегістеу, тырмалау болып табылады.

Жырту.Елімізді кптеген айматарында топыраты деуді негізгі ралы плуг болып табылады. Плугты трені топыра ыртысын астыы жаынан кеседі. ыртыс айырмаа арай жылжиды, ол топыра ыртысын аударып, сонымен бір мезгілде майдалайды. Аударыстыру, майдалау жне араластыру дрежесі айырманы формасына байланысты болады.

айырма формалары винтті, жартылай винтті, цилиндрлі жне эллипсті (мдени) болуы ммкін. Винтті айырмалар жер ыртысын 135°-а аударды жне оны 45° брыш етіп ояды, біра ыртыстарды нашар майдалайды. Винтті айырмасы бар плугтармен жыртуды жер айдау деп атайды (плантажды плугты жмысы кезінде байалады).

Мдени жырту. Эллипс формалы айырмалары бар жне негізгі корпустарды алдынан шола трендермен жабдыталан плугтар мдени жыртуды жзеге асырады. Шола трен негізгі плугты кшірмесі болып табылады, біра біршама енсіздеу болып келеді. Шола трен тіреуден, трен мен айырмадан трады. Ол жырту абатыны жоары блігін 10 см-ге дейінгі тередікте тіледі (жатаан бидайыпен крес кезінде оны жер жыртуа дейін дискілі сыдыра жыртышпен жргізілген сыдыра жыртудан 2 см тереірек орналастырады). Шола трендермен тілінген жер ыртысы борозданы тбінде араласады.

Шола трені бар плугпен топыраты деуді тередігі кем дегенде 20-22 см. Мдени жырту топыраты негізгі деуді кп тараан тсілі болып табылады. Ол сірілетін даылдар шін нерлым олайлы жадайлар жасайды, мны нтижесінде оларды шыымдылыы артады.

Борозданы тбін тере опсыту шін шола трендері мен топыра тередеткіштері бар плугтармен жер жырту олданылады.

Топыраты негізгі (сдігерлік) деу жйесі екі тсілден трады: аызды сыдыра жырту жне сдігер жырту.

Аызды сыдыра жырту. Днді даылдары ерте жиналан рі жер эррозиясына шырамаан егістіктерді сдігерлік деу жйесін аызды сыдыра жыртудан бастайды. Сыдыра жырту дискілі немесе корпусты сыдыра жыртыштармен жргізіледі, олар арамшптердін, тамырын ырып, жерге тгілген тымдарын опсыан, рі дымыл топыраа 5-7 см тередікте кмеді (арамшптер кктеп шыады да онан ары сдігер жырту кезінді ртылады).

Сдігер жырту. Сыдыра жырту жргізілгеннен кейін сдігер жырту мерзімі арамшп скіндеріні жаппай шыуына арай аныталады. Егер ылалды жетіспеуінен немесе температураны тмендігінен арамшп скіндері шыа оймаса, жер жыртуды сыдыра жыртудан со 2-3 апта ткеннен кейін жргізеді. Жер шола трендері бар плугтармен жыртылады, шола трендер 10-12 см тередікке орналастырылады рі жмыс кезінде алынбайды. Егер егіс даласы жатаан бидайыпен немесе тамыр атпалы арамшптермен ластанан болса, шола трендерді жргізілген сыдыра жыртудан 2 см тереірек орнатады, йтпесе аыздарды арамшптер басып кетеді.

Сдігер жыртудан кейін пайда болан жыралар, деттегідей, кзде ртылмайды. Олар ар жинап, сатайды, беткейлерді клдене жыртан кезде жабыр жне еріген ар суларын стайды.

Топыра деу

Топыраты деу- сімдікті тамыр жйесіні алыптасуы жне суі шін тайлы жадай жасау масатында, топыраа машиналар мен ралдарды жмыс мшелерімен механикалы сер ету.

Механикалы сер ету мынандай технологиялы операцияларымен шешіледі: опсыту, аударыстыру, араластыру, тыыздау, тегістеу, арамшпті отау, кескіндеу.

Топыра деу тсілдері негізгі, жеіл-желпі, таяз жне арнаулы болып блінеді.

Негізгі деу топыраты 20 см жне одан да тере деп, бкіл делген абата отайлы рылыс жне са кесекті рылым алыптастыруа баытталан. Негізгі деу тсіліне жырту жне тере опсыту жатады.

Жырту кезінде трт технологиялы операция атарылады: аудару, опсыту, гіру жне арамшптерді жою. Суландырылатын егіншілікте жел эрозиясы аупі болмаса топыраты деуді негізгі тсілі болып аудара жырту саналынады.

Жазы тілгіштермен тере опсыту да топыраты негізгі деуге жатады. Мндайда топыра аударылмайтындытан, сімдік алдытары оны стінде алады да, оны жел мен су эрозиясынан орайды жне ыста ар стауа ыпал жасайды.

Топыраты жеіл-желпі (стірітн) жне таяз деу. Жеіл-желпі ол топыраты 10 см десті: ал таяз – 10смден 20 см тередікке дейін деу.

Сыдыра жырту. Ол табаты жазы тренді сыдыра жыртыштармен атарылады. Десті табаты сыдыра жыртыштармен дегенде опсыту, аудару жне арамшптерді ыру жреді, ал жазы табатымен дегенде аудару болмайды. Сыдыра жыртыштарды ылал жеткілікті жадайда боланда ана олданады.

опсыту. Бл – опсытыру, тегістеу жне арамшптерді жоюды амтамасыз ететін тсіл.

Тырмалау опсыту, араластыру, тегістеу жне арамшптерді тамырлырын, атаймаан скіндерін жою жмыстарын орындайды.

Таптау (тыыздау). Бл тсілмен топыраты тым раудан оайтын тыыздалан абат жасалынады. Тым егілгеннен кейінгі тыыздау – тым мен топыра блшектеріні арасындаы тыыз жанасуды амтамасыз ету, ірі кесектерді нтатау, абыршатарды жою жне топыра бетін тегістеу.

Ылалды, сорта жне тым раан топыраты тыыздау олайсыз жадайлара келуі ммкін.

Топыраты деуді арнаулы тсілдері. Олара фрезерлеу, плантажды жне ат-абатты жырту, саылаулау, шршытау етеді.

ат-абат жырту. Топыра абаттарыны жартылай немесе толыымензара араласуын осылай атайды. Ол екі немесе ш ат-абатты болуы ммкін. Екі ат-абаттары араласады ал ш ат-абатты деуде жыртылан ш абат араласады. Мндайда топыраты аударылыстырылан жоары абаты орнына алады, тменгі (шінші) абат екінші абатты орнына, екіншісі шіншісіне орнына ауысады. Осылай деуді сорта жерлерде жргізу сынылады.

Топыраты механикалы деу жне оны масаттары. Топыраты орау, энергия жне ылал орын жинау, арамшптен тазалау. азастандаы айматы егіншілік жйесін рі арай жеілдіруді жне жерді тиімді пайдалануды негізгі баыттары. Топыра деуде жретін технологиялы операциялар (аудару, опсыту, майдалау (сату), араластыру, тыыздау, тегістеу т.б.) жне оларды олдануды ылыми негіздері. Топыраты физико-механикалы (технологиялы) асиеттері, оларды деу сапасына тигізетін сері. Топыраты отайлы жне тепе-тедік тыыздыы.

Топыра деу дістері: тырмалау, тыыздау, сыдыра жырту, культивациялау, шлейфтеу, малалау, тптеу жне басалары. Топыраты негізгі деу дістері- жырту, аудармай опсыту, жазытабан сыдыра тілгіштермен тере опсыту. Топыраты арнайы деу дістері- ін-жыра жасап жырту, топыраты тере опсытышпен, ойы айырмалы соамен деу, саылаулау, фрезерлеу, плантажды жне мелиоративтік жырту. Топыра деу жйелері жне оларды жіктеу. Жазды даылдар шін бір жылды жаппай егілетін, отамалы даылдардан жне кп жылды шптерден кейін суарылмайтын, тлімі жне суармалы егіншілік жадайларында олданылатын топыраты негізгі деу жйелері.

Судігер жырту жне оны теориялы негіздері. Сдігерді жартылай делген пар ретінде дайындау. азастанны ртрлі егіншілік айматарында пар деуді ерекшеліктері. Пар деу технологиясыны кемшіліктері жне оларды жою.

Егін себу жмыстары жне одан кейін топыра деу, (тыыздау, егінді кктегенге жне кктегеннен кейінгі тырмалау, отамалы даылдарды атараралыын деу, шо жасау, тптеу жне басалары), оны масаты.

Топыра деуді минималдау жне оны теориялы негіздері, оны натылы трде іске асыру жолдары.