Ккніс даылдарына сипаттама

Ккніс даылдары – ккніс (шырынды німдер, жапыраты сімдіктер, тамыр жемісті сімдік, баданалар) алу шін сірілетін сімдіктер. Оларды 80 тымдасыны 600-ден астам трі бар. Жемісрытылар (мысалы, ызана, ияр, брыш), жапыратылар (орамжапыра, салат), бадана (пияз жне сарымса), тамыр жемісті сімдіктер (сбіз, ызылша, ажелкен, шалам) азастанны суармалы егіншілікпен айныласатын аудандарында сіпріледі.

Ккніс шаруашылыы – ккніс алу масатында оларды сірумен айныласатын сімдік шаруашылыыны бір саласы. Ккніс шаруашылыыны баса сімдік шаруашылыынан ерекшелігі – мнда ккніс даылдары ашы жне оралан жерлерде сіріледі. Ккніс шаруашылыы сіру тсілдері бойынша: танапты ккніс шаруашылыы, ашы танаптаы ккніс шаруашылыы жне оралан жердегі ккніс шаруашылыы болып блінеді. оралан жердегі ккніс шаруашылыыны е жетілген трінде (мысалы, осы заманы жылыжайларда) сімдікті сіп-дамуына ажетті барлы жадайлар жасанды трде жасалады жне оны басаруа болады, жылды кез келген мезгілінде (ыста, ерте кктемде жне ара кзде) ккніс алуа ммкіндік береді; жылды німділігі 1га-дан 250-800 т. Ашы танаптаы жне оралан жердегі ккніс шаруашылытары зара бір-бірімен тыыз байланысты, олар ккніс ндіруді жыл бойына амтамасыз етеді. Ккніс шаруашылыында сімдікті ерте кктету, сіріп жетілдіру (мысалы, тсті орамжапыра), кшеттерді тыыз (мысалы, кеш пісетін орамжапыратар отырызылады) жне айта егу (мысалы, ерте алынатын шалам орнына аскк отырызылады) мен отырызу дісі кеінен олданылады. сірісе, ккніс шаруашылыына – мелиорацияланан жерлерді пайдалануды маызы зор, себебі суармалы жерлерден 75% ккніс німі алынады. Ккніс шаруашылыы ккніс даылдарыны санаулы трін (биологиялы ерекше трлерін) сірумен айналысады. Деректерге сйенсек, б.з.б. 3-мыыншы жылдары-а ккніс сірумен Ежелгі ытайда, Мысырда, Ежелгі Грекияда жне Ежелгі Римде айналысан. Ккніс сіру бл елдерге араанда кеш ола алынанымен, азір азастанда ккніс шаруашылыы жасы жола ойылан. Статистика бойынша 1991 ж. 75,1 мы га жерге ккніс отырызылып, одан 954,9 мы т нім алынсы, 2000 ж 102,6 мы га жерден 1543,6 мы т алынды.

Ккніс шаруашылыы – ккніс даылдарыны биологиясын, ккніс німділігін жоарылату мен сапасын жасартуды озы технологиясын, ебек шыыны мен зіндік нын тмендетуге баытталан прогрессивті тсілдерді зерттейтін ылым. Ккніс сірушісі алымдар ккніс даылдарыны жаа, жетілген сорттарын шыарумен де шылданады.

Таамды ккніс даылдарында сан алуан физиологиялы сергіткіш компоненттер те кп. Атап айтанда, мндай компоненттерге, адам азасындаы таамдарды дрыс алмасуына ажетті друмендер, пайдалыминералды тздар мен микроэлементтер, зичнды заттарды азадан шыаруа серін тигізетін пектиндер, ауруды оздыратын кптеген микроорганизмдерді жоятын фитонцидтер мен т.б. жатады.

Таамды ккністерді осындысындаы друмендер таамны баалы факторларында басты орын алады. Друмендер аз млшерімен-а серін тигізеді. Ал жеткіліксіз боланда алмасуыны бзылыуына, жйке жйесчіні дрыс ызмет істемеуіне жне баса да ауруа шалдыулара, біратар ауруларды пайда болуына келіп соады. Кптеген друмендерді жоары биологиялы серлілігі: олар ауызды, кміртегіні жне баса да метаболикалы процестерді катализдейтін ферменттерді рамды блігі болып табылады. Ал кейбір друмен жетпей алса, онда ажетті фермент алыптаспайды, деменк онда катализдейтін биологиялы реакция жрмейді. Біратар друмендерді сер ету аймаыны (диапазон) молшылыы сонша, оларды ерекшеліктерін айтып жеткізу ммкін емес, р трлі друмендерді сер ету кші бір-бірінен асып тседі, сондытан оларды бірін-бірі сйеп олдайтыны, ауыстыратана, кейде пнтпгониятік немесе синергиялы рекет жасалатыны белгілі.

Витамин – вита - мір деген ымды білдіретін латын сзі, азаша баламасы – друмен.

Ккніс даылдарыны айсысында друмендерді анарлым кптігін жне, оларды ызметтерін атап тейік.

Тек ана майда еритін друмендер – А, Д, Е, ал суда еритендері - С жне В тобындыылар. Ал К друмені майда да, суда да ериді. Осы друмендерді адам азасына жасы сінуі шін оларды асиеттерін де білген дрыс.

Друмендерді пайдалану тсілдері, тегінде друмен профилактикасына байланысты жасалынады. Айталы, таамдардаы друмендерді жетіспеуі азаны жпалы аурулара, р трлі жетіспеулері (авитаминоздара) жне иммунды асиеті тмендеп, лсіреуіне келіп сотырады. азіргі кезде химиялы, таза табии немесе синтетикалы дрілер пайдалынады, біра друмендерге бай ккніс даылдарын (жастай не кепкен кйінде) пайдалану лдеайда жасы нтиже береді, йткені оларда витаминдер мен пайдалы минералды тздарды болуы зара сер ету кшін лайта тседі.

С друмені (аскорбин ышылы) ккніс даылдарында те кп болады, бл даылдарды барлы мшелерінде, яни жапыраында, сабаында, глінде, тамыржемістілерінде болады. С друменіне те бай даылдар: кк пияздарды барлы трлері, ттті брыш, ызана, картоп, аскк, ажелкен мен балдырккті жапыратары, сондай-а тамыржемісті, стті салаттар, саумалды, ымызды, желкк, шомыр, тарна. Бл друменні жасы алыптасуына сіп-ну жадайыны, кезедеріні, сатау тсілдері мен мерзімдеріні лкен мні бар. Мысалы, С друмені тменгі жылылытарда баса друмендерге араанда анарлым тез алыптасады, ал рашылы пен ыстыта аскорбин ышылы азаяды. Ттті брышты су кезеінде жиілетіп суарып трса, онда С друменні кбірек жинаталатыны аныталан.

Р друмені тек ана ккніс даылдары мен жидектерден табылан. С друменімен осыланда жасы серін тигізеді, оны бойа сіімділігн арттырады, ышылдандырудан алдын ала сатандырады деген анытама бар. Р жне С друмендері заттарды алмасуыны кптеген процестеріне атысады да, детте, зара осылып жасы серін тигізеді. Осы Р друмені аскорбин ышылына бай даылдарда, итмрын, ара араат, арылан, ттті брышты бден піскенінде, орамжапыратарды барлы трлерінде, порей пиязында, сбізде, балдыркк пен ажелкенні тамыржемісінде, ботташыта, шаланда, сарымса пен шампиньонны рамында кптеп кездеседі (шамамен 100 грамында – 4,03 мг). Соы кезде Р друмені сирек кездесетін заттарды іздестіруді арасында флавондар, катехиндер, антоциандар, лейкоантоциандар болып табылатын оспаларды кп топтарын анытауа ммкіндік туды.

В тобыны друмендері. Блар - р трлі оспалар, осыларды райсысыны зіндік ерекше асиеттері бар.

В1 друмені (тиамин) ккніс даылдарыны барлыында бар. Атап айтанда, е кптері жас ас бршата, картоп пен сбізде, пиязды кейбір трлерінде – батун, порей, кп сатылы пиязда, ттті брышта, балдырккте, салатта, асккте бар. Бны С друменімен бірге пайдалану ажет. В1 витамині жйке жйесіні ызметінде лкен рол атарады, жректі блшы еттері мен ішек-арын жолдарыны дрыс жмыс істеуі шін те ажет. Осыны жетіспеуінен май мен кміртегіні алмасуы бзылып, жйке жйесі ауруларына шалдытырады. Туіліктік ажеттігі – 1-3 мг.

В2 друмені (рибофлавин) ккніс даылдарыны барлыында бар, біра сбізде, пияздарда, желккте, кресс-салаттарда, ажелкенде кп, біра бны е кбі озыйрыта – 6,40 мг. B2 друменні шипалы болуы шін В1 жне В6друмендері ажет. Бл друмендерді ажеттілігі суы тскенде немесе кнні кзі кшті суле шашан кезде анарлым арта тседі.

А друмені.Даылдарда ралатын провитаминдерде (каротин пигменттері мен каротиноидтар) ана кездеседі, олар ферменттерді серімен А витпминіне айнашлады. Канротинні таралуы (латынны «cаrota» деген сзі). ызылтсары немесе ызыл тске боялып, жапыратарды хлоропластарында, сондай-а тамыржемістеріні хромопластарында жинаталан. Екп жинаталан даылдар – сбіз, асаба, саумалды, ттті жгері дні, ажелкен. Бл друменні жетіспеуінен кз ауруы пайда болады, яни кзді круі нашарлайды, кзді млдір абыы ратанады, бауырды ызметі, холестеринні алмасуы бзылады, жпалы аурулара арсылыы тмендейді. Туіліктік ажеттігі – 4-5 мг.

Е друмені (токоферол). Ккніс даылдарыны барлыында бар, осыларды ішінде е кбі – стті салаттарда, сбізде, орамжапыратарда, пияздарда, бршатарда, картоп, ттті жгері днінде. Бларды пісіргенде не айнатанда друменні асиеті біраз тмендейді.

Е друмені жетіспегенде пайдалы минералдарды, ауыздарды, майларды, кміртегіні алмасуы нашарлайды, осымен атар бактериялы, вирустік жпалы аурулара арсы трыштыы тмендейді жне Е друмені А друменін ышылдандырудан сатайды. Туілікті физиологиялы ажеттігі – 20-30 мг.

Соы кезде бл друменні кп антиоксидантты заттарды жетіспеуінен ышылщдану процесіні кшеюіне жеткізеді (тоты оспаларды биохимиялы серін радикалдарды ралуын кшейтеді), мны зі біратар патологиялы жадайларды (атеросклероз, блшы еттер дистрофиясы, бауыр ауруларыны) дамуына себепші болады. Антиоксиданттара Е друменнен баса С, А друмендері жне танин, пирокатехин туындылары, флавонид пигменттері т.б. заттары кіреді.

U друмені. Жараларды жазылуына кшті серін тигізетін осынды. Бл друменні е кбі а ауданды орамжапырата , ас ызылшасында, ызаната, сбізде жне де баса ккніс даылдарында бар. U друмен,і асазан ызметін жасартып алыптастырады, оны шырышты нзік абышаларына жасы серін тигізеді, осымен атар ол склероза да кшті сер е,те алады, йткені кміртегіні, майды алмасуына ыпал жасайды, майды бауырда арты орлануына кедергі болады. U друмені жылуды ктермейді, сондытан ккністерді езіп пісірген дрыс. Жас кйінде мздатан жне консервіленген ккністерде U друмені аса за саталады.

К друмені К – коагуляция деген сзді алашы рпі) анды оюландыратын йытуа себепші серін тигізеді, мны зі ансыраан кезде, кесіліп жарааттананда пайдасы зор.

К друмені барлы ккніс даылдарында бар, соны ішінде е кп бай даылдары айнатпа кйінде жне галендік дрі ретінде жгеріні аналы шашатарында, орамжапырата, сбізде,ажелкенде, фенхельде мол болады. Адам азасында К друменні жетіспеуінен болар-болмас жараатты зі за бойы айнап, аны тотамайды.

Табии ышылдар. Ккніс даылдары – кптеген табии ышылдарды айнар кзі.

Табии ышылдарды (алма, лимон) ыпалымен ас орыту слдеріні блінуі артады, ішектерді жиырылуы жасарып кшейеді, ас орыту процестері жасарады, сіресе бл кімде-кімні тз ышылыны блінуі нашар, тмен болса, сол адамдар шін те ажет.

Табии ышылдар ышылды-сілтілік тепе-тедікті реттеуші ретінде те маызды болып табылады, ішкі ортаны сілтілендіріп, азаны ацидоз жадайынан арылтады.

ышылдарды маызы зор, блар олайсыз жадайларда жмыс істеуді жасартатын адаптоген дрі ретінде серін тигізеді. Біра мынаны ескеру керек, кміртегі кп таамды аса кбірек ішу сірке ышылыны тым кбейіпкетуіне, демек холестеринні кбеюіне келеді (йткені сірке ышылыны бір блігі холестеринді синтездеуге пайдаланады). ымызды ышылы кп даылдарды (бл ышыл сіресе ымыздыта, саумалдыта, рауашта) сатыпен таама пайдалану керек, йткені олар тздарды алмасуына теріс серін тигізеді, кальциймен осылып ерімейтін тз райды, бны зі бйрікке, т.б. тастарды жиналып пайда болуына жадай туызады.

Эфир майлары. те тез шыш, химиялы рамдары жаынан р трлі осындыларды крделі оспасы. Эфир майлары кп жиналан даылдар – ажелкен, балдыркк, аскк, желкен, шомыр, сарымса, пияздар. Бл даылдарды рбіреуі зденріне тн хош-жпар иістерімен айындалады. Майды млшері мен рамдары сіп-ну кезедерінде згеріп трады. Глдену кезеінде жапыратары мен сабатарында кп болады.

Фитонцидтер. Адам азасындаы микроазаларды жоюа лкен серін тигізетін оранышты химиялы рамдары трлі оспалардан ралан.

Фитонцидтік асиеттері бар ккніс даылдарын ертеден медицинада ке клемде пайдаланан. Фитонцидті ккніс даылдары – женлкен, шомыр, сарымса, пияздар. Осыларды ішіндегі желкен мен шомырда ккірт осындылары бар. азіргі кезде кптеген ауруларды: тмауды, жоары тынысты, демікпені, тіс ауруларын, теріні ірінді жараларын емдеуге, сатандыруда (профилактикада фитонцидтерапия деп аталады) жетістікті олданып келеді, бны стіне блар ішек-арынны озалыс, секрециялы ызметін кшейтіп жасартады, ішектегі шіру мен іру процестерін жойып, ішекті жмысын жасартуа себепші болады.

Ауыздар (белоктар), майлар, кміртегілер – таамдаы кнделікті маызды компоненттер. Ауыздар жне майлар сем, нзік, сіімді шипалы заттара жатады, яни азадаы ескіні ауыстырып, жааны жасауа олданылады. Ауыздар заттарды алмасуы оспаларыны рамдарына амин ышылдары, амидтер, амин ышылдарымен (оларды барлыы 20) аныталады, бларды ішіндегі 9 ышылды ауыстыруа болмайтын ышылдар, оларды кпшілігі цистин, лизин, тритофан, аргинин, метионин ккніс даылдарында кездеседі. Амин ышылдарыны біратары – лейцин, тирозин, аргинин, гистамин даылдарды пісіп келе жатан дндерінде, тамырларында, тйнектеріндет еркін жадайда алыптасады.

Кміртегі - азадаы кшь уатты айнар кзі, р трлі анттар трінде саталады. Кміртегіні моно, олиго жне полисахаридтер деген трлері бар. Моносахаридтерді ішінен глюкоза, фруктоза даылдарды жапыратарында, жемістерінде, дндерінде аса кп болады. Дисахаридтерге сахароза жатады. Бл р трлі даылдарды жапыратарында, сабатарында, дндерінде, жемістерінде, тамыржемістерінде, тйнектерінде болады.

Пектиндер галоктурон ышылынан ралан, даылдарды лпаларындаы дасушааралы заттардан жасалынады. Пектиндерсіз аза дрыс ызмет істей алмайды. Оларды сору жне ттырлы асиеттерімен улы заттарды зиянсыз етіп шыаруа жне арты холестеринді азадан шыаруа себепші серін тигізеді.

Пектиндер ас орытуды жасартады, тазалайды, тті айдауа, несеп жргізуге, ішті босатуа сер етеді. Бны балаларды іш туін емдеуге (алма диетасы) пайдаланады, ндірістегі улануды атерін тмендету шін сатандырыш дрі ретінде олданады.

Жас ккністерді жемістерінде пектин те кп болады.

Пектин барлы ккністерде бар, соны ішінде е кбі шаланда, ас ызылшасында, балдырккте.

Минералды элементтер. Ккніс даылдары – осы элементтерді айнар кзі, блар сан алуан реттеуші ызметтер атарады, фармакалогиялы келелі рол атарады. Даылдарды таамды мшелеріне арай, блар макроэлементтер болып блінеді. Макроэлементтер – калий, кальций, магний, кпемний, фосфор, темір, блардан басалары да ккніс даылдарында айтарлытай кп болады. сіресе калийді маызы орасан зор: ол барлы физиологиялы процестерге атысады. Калийді тзы адам азасыны ышыл-сілтілік жадайын реттеп трады, денедегі арты сйы (су) пен натрий тзын шываруа серін тигізеді.

Кальций фосфор ышылымен жне магниймен осылып, адамны сйектеріні рамына белсенді атысады, анны сарысуында болады. Бл калиймен бірге анны юына, нерв жйесі мен блшы еттерді озауа атынасады, жрек блшы еттеріні уатын (тонусын) кшейтеді. ауданды жне жапыраты салаттарда, орамжапыратарында, кк пияздарда, порей пиязында, ажелкенде, шаламда, шомырда, сбізде кальцийді айтарлытай кп екндігі аныталан.

Темір гемоглобинні рылуына негіз болып жмыс атарады; ал гемоглобин жеткіліксіз болса, лсіздік, ан рамыны тмендеуіне сотырады. Адам азвасында С друмені болан жадайда темір макроэлемкенті бойа жасы сіеді. ан рамы тменднмегегн адамдара темірі кп ккніс пайдаланан дрыс. Темір макроэлементі ажелкенде, балдырккте, шаламда, шомырда, пияздарда, салаттарда, саумалдыта, ызаната, баялдыда азаа сіімді болады.

Микроэлементтер – бор, йод, мыс марганец, никель, мышьяк, кобальт, молибден, алайы, мырыш, блар ккніс даылдарында аздаан млшерде болады(детте, мынан бір пайызында). Орамжапыратарда бор, мыс, мырыш, сбізде боор мен йод; ас ызылшасында йод, темір, мыс, марганец кптеп кездесенді, ал басаларында аз млшерде.

Ферменттерді, друмендерді, гармондарды рамдарына кіретін микроэлементтер негізінен заттар алмасуларына, жасушаларды ішіндегі лпаларды тынысына, анны жасалуына, жас балаларды бойыны суіне сер етуі аныталан. айсібір микроэлементтерді серлері кштері баса микроэлементтерді азада болуына байланысты кобальт, мыс пен мырыш жеткілікті млшерде боланда ана жасы серін тигізеді. Даылдарды рамында микроэлементтері барлары медицинада макроэлеметтер сияты дрі ретінде пайдаланады, йткені бірталай ауруларды айсібірі элементтерді жетіспеуіне байланысты болады. Соы кездері ан ауруын емдеуге кобальті бар сімдіктерден жасалан дрілерді пайдалануда, бны стіне кобальт В12 друменні рамына кіреді.

Гликозидтер (гректі «гликос» - ант деген сзінен алынан) анта байланысты ттті емес, агликон («агликонды» аударанда ант емес деген сз) компонентінен тратын табии крделі, тіпті сан алуан трлілерден ралады. Атыны «тттілігіне» арамастан, гликозидтер те ащы болады (жусана сас). Гликозидтер трасыз, сондытан суда, сіресе ышылданан суда ферменттерді серімен блініп, тттіге жне агликона тез ажырайды.

Ккнісч даылдарында кп кездесетін илік заттар немесче таниндер глюкозидтерге те жаын. Блар ауыздармен осылып, су ткізбейтін эластикалы берік пленка жасай алады, Медицинада ттыр дрі ретінде пайдалананда жасы серін тигізеді.

Кумариндерді сан алуан топтарыны ішінде медицина шін спазмолитикалы, ан тамырларын кеейтетін жне тыныштандыратын кшті сері бар фурокумарин туындысы аса маызды. Осыны стіне бларды біреуі ішек ртына арсы, екіншісі гприбок ауруына арсы пайдаланады. Ос осындыларды кейбіреуі кнні ультраклгін сулесіне арсы адам терісіні сезімталдыын кшейтеді. Фурокумариндер барлы ккністерде бар, ал соны ішінді е кбі балдыркк пен ажелкенде, ал бларды кні кзінде дегенде олда дерматит ауруларын оздыратыны белгілі.

Алкалоидтар – крделі органикалы, рамында азоты бар, сілтілік асиеті кшті, ерекше сер ететін осындылар. Алкалоид екі сзден ралан: арабша «алкали» сілті, грекше «эйдос» сол трізді деген маына береді. Алкалоидтар спиртте тез ериді, бларды кбі улы, біра адам азасында аз ана енгізілгенні зінде емдік сері кшті. Алкалоидтарды рылымы те крделі. Даылдарды мшелерінде алкалоидтарды млшерлері біркелкі емес.

Топыраты егуді алдыдаы деуден кейін алады оларды арасындаы срлеумен кішкентай блініс атарлара бледі. Бліністерді зындыы 1,5 м–н 2-3 м–ге дейін, ені 70-90 см, срлеуді ені 50 см. атарларды саны мен оларды арасындаы, бліністегі сірілетін ккністерді ерекшеліктерін анытайды. Кестеде крсетілген.

Кесте 1. ызылшаны отырызу нормасы.

сімдік атауы	Тым егу тередігі (см)	1 м–ге тым саны (г)	ашыты
атар арасындаы	атардаы
ызылша	2-3	1,5-2

Топыра - сімдіктерге су мен дамуа ажетті, оларды сумен амтамасыз ете алатын, жер ыртысыны стігі шрайлы абаты. Топыра р трлі болады. Біреулер жабыр суын жасы сііріп жне оны тамырлара жеіл береді, басалары тыыз, олардан су тгіліп, сімдіктер рашылытан зардап шегеді. оректік элементтері кп жне аз топыратар бар.

Топырата 2 блікті айырады: органикалы жне минералды. Органикалы–арашіріктен, бактерийлерден, топыраты саыраулатардан, сімдік тамырлардан трады. Минералды, кбінесе, м, саз жне шанан, сонымен атар тау жыныстарыны алдытарынан трады. м мен саз рамыны туелділігінен топыратар мды, сазды, балшы топыраты, майт болады. Топыраты механикалы рамын білу шін, жыртылатын абатты топыра уысын алып, суды осып, амыр кйіне дейін жасы араластырады. Пайда болан массадан жіішке шыйра ысу жне доаш формасын беру. Егер майыстыран кезде шыйра жарылмаса, онда м сазды. Егер майысата сызат болса – топыра балшыты. Ал мды топыратан «амыр» иле алмайсы.

Сазды топыра рамы жаман, сондытан шрайы аз. Оларды шрайын жоарлату шін, кзде топыра азан кезде органикалы тыайтыштарды осады (1 м² – 5-10 кг), ааш клін (1 м² – 200-300гр) жне 4-5 жыла бір рет ктасты (1 м² - 300-400гр).

майт топыра, сіресе мды топыратар оректік затты рамы бойынша кедей. Олар суды жасы ткізеді, дегенмен суды лсіз стайды. Топыраты тменгі абаттарына сумен бірге оректік заттар теді.Мндай топырата рамын жасартуа, шрайлыын жоарлату ажет. Бл шін органикалы тыайтыштар жне клді сазды топыратаыдай сияты олданылады. Оларды 2 абатта да ендіру керек: бірінші жартысын кзгі деуде, екінші жартысын – кктемде. Минералды тыайтыштар тек ана кктемде ендіреді жне де органикалы тыайтыштармен бірге.

Балшыты–топыра механикалы рамы бойынша жне ерекшеліктер бойынша майт жне сазды топыратар арасында аралы болып келеді. Жасы рамы бар жне сімдіктерге олайлы, оректік заттарды лкен оры бар, бл топыра шрайлы. Бл топыра ккніс сімдіктерін сіруге ыайлы топ.

Жыл сайын ккніс сімдіктері топыратан оректік заттарды лкен орын шыарады. Сондытан да ккніс даылдарыны жаа німін амтамасыз ету шін топыраа органикалы тыайтыштармен бірге минералды тыайтыштарды осу керек.

Рабатка - сндік–глді сімдіктерге арналан зартылан атыз. Оны ені 40 см–н 80 см–ге дейін. Рабатка срлеу бойымен, кк аланы шетінде немесе оршау, имаратты алдында орналастырады.

Кшетхана - ккніс кшеттерін немесе ерте ккністерді сіру шін арналан рылыс немесе тетік. Оушылара е ыайлысы кн жылулыындаы кшетхана.

Кшетхананы орапшасы 20х30 см татайлар мен бренелерден жасалынады. Оны стіне жоары байланан атты брус, итара ойылады.

Кшетхана жылы жне суы болады. Жылы кшетхана 30-650 см тередігі бар котлованнан трады. Котлована биоотты олды (и, аашты жапыратар, оыс), оны ысты сумен ысыту керек (таспен, кірпішпен ысытылан) жне 20 см шрайлы жерді абатымен тгу керек. Биоотын жанан кезде жне топыра 15С дейін жылынса, егуді жне сімдіктерді отырызуды бастайды.

Кшетжайлар кн ыздыруда жылы кшетхана сияты орналастырады. Мезгіл, айта азуды тередігі жне топыраты тыайтыштармен толтыру сірілетін мдениетке байланысты. Топыра ызуы шін, кшетжайды отырызудан бірнеше кн брын абыршапен жабады.

Жылы кнде абыршаты кшетжай тез ызады да, ондаы температура 40С жоары болады. Блыыр жне суы кндерде абыршаты жабулар тез суыды. Егер температура -2-3С дейін тмендетілсе, онда абыршаты жабуда температура 0 тседі де, кейбір кезде сімдіктерді заымдалуы байалады. Сондытан, абырша астында сетін жылысйгіш мдениеттерді осымша ескі олданылан абырша кесектермен немесе аазбен, шетпірмен, шпті матрастармен жабуды ажет етеді.

Оу – тжірибелік алаы мен сынып млтекті белгілеу: Бл жмысты кзде жасааны ыайлы. Млтектерді 50 жне 70 см лшем таяшаларды немесе бауды кмегімен белгілейді. Е алдымен оушылар ккніс телімде сынып млтегіні орнын белгілейді де, оларды арасындаы ені 70 см срлеуді азады. Сода со алдын – ала ажетті тыайтыштарды оса, срлеуді айтадан азады.

айта азудан кейін оушылар атыздарды белгілейді. зындыы 70 см таяшамен атыздарды енін белгілейді. Шекара желін жерге аылан таяшалара бекітілген бау арылы анытайды.

Жеіл топырата атбасбршаты, тамыржемісті сімдіктерді сндік–глді мдениеттерді егілуі екі немесе шжолаты таспа тзу бетте жргізіледі. Бір таспа баса таспадан блу шін оларды арасында топты топырлату керек.

Ауыр сазды топырата ккністерді атыздарда сіреді. Егер ала тмен жерде орналасса, онда атыздарды жоары істеу ажет. Жне керісінше, жоары ашы орында биік 12-15 см атыздарды жасайды.

Млтектерін блген кезде атыздар арасында крекпен тазалайды. Жмыс істейтін оушы меже шетінде трады да, берілген тередікке жерді тадайды. Алынан жерді атыздара біркелкі бледі. Меже азаннан кейін, кректі сырт жаын атыздарды шетін тыыздату ажет.

Кктемде кзде жасалынан атыздардаы топыра тез ыздырылады жне тез кебеді. Бл атыздарды тзетуден басталан жмыстара тез кірісуге кмектеседі. Оларды тзу бетті жне дрыс формасы болу ажет. Бл тзетілген дрыс скіндерді суін амтамасыз етеді де, жмыста ыайлы телімге жинаы тр береді.

Ккніс даылдарыны телімі. Оу-тжірибелік аланы кп блігін ккніс даылдары орын алады.

Оушылар ккніс телімінде тамыржемісті, ызана жне асаба, орамжапыратарды сіреді.Бізге белгілі, ауысымсыз мдениеттерінде бір жерде сімдіктерді бір трін отырыза берсе, топыра лсірейді, тсім тмендейді, кп млшерде арамшптер мен зиянкестер пайда болып сірілетін сімдіктерді аурулары тез таралады.

ызанатар мен асаба даылдары шін жасы ізашар орамжапыра болып табылады, тамыржемістілер шін – ызанатар, ияр, орамжапыра, орамжапыра шін – бршатар. Бдан шыатыны, ккніс даылдары шін арналан телімді танап клемі 4 бірдей танапа блеміз.

Танапты біріне и яды, онда оушылар орамжапыраты сіреді. Екінші танапта оушылар шірікті келіп, ызана пен асаба даылдарын сіреді (ияр, асаба, кді), шінші танапта шымтезек пен минералды тыайтыштар бойынша тамыржемістілерді сіреді. Тртінші танапта – брша даылдарын. Келесі жылы бірінші танапта ызана пен асаба даылдарын, екінші танапта – тамыржемістілер, шінші танапта – брша, тртінші танапта – орамжапыра сіріледі.

Ккніс даылдарыны телімні жоспарын ранда, оан тіктртбрышты формасы сай келеді. Тіктртбрышты телімде даылдарды алмасуы жасы болады.

азіргі кезде ккніс даылдары морфологиялы, биологиялы ерекшеліктеріне жне таамды мшелеріні ніп-су, дамуларыны талаптарына сай топыраты нарлылыын жасартуды жне мол сапалы жоары нім алу шін минералды тыайтыштарды олдануды ажет етеді.

Ккніс даылдарын р трлі топыратарда сіруге болады. Дегенмен, аса нарлы жне жетерліктей ылалды топыратан, онша кп шыын жасамай, мол нім алуа болады.

Жерді деу жйесі мынадай буындардан трады:

1. Негізгі деу.

2. Егу алдыдаы деу.

3. атараралы деу.

Негізгі деу барлы ккніс даылдарны егілетін жерді деу жйесіні басты буыны болып саналады. Кзгі айда (тере етіп айта жырту) енгізілген тыайтыштарды жне топыраа сіген тамырлар мен сімдік алдытарыны жасы іріп-шіруіне топыраты беткі абатыны тоазуына жне ыстап жатан зиянкестерді ртуа жадай туызады. Кзде айта жыртылан жер жауын-шашын мен еріген ар суын кп сііреді, ылалды жасы сатайды. Жерді топыраты айдауа келген – «шыан» кездедейді, яни топыра делген кезде жабыспайды, лкен кесектерге блінбейді жне де бытырап кетпейді, кішкентай тйіртпектерге блініп, жасы жентектеледі. Мны анытау шін р жерден жарты уыс топыра алып, оны сл сыады да жерге тастап жібереді. Сонда «шыан» сазда жне мда топыра са тйіртпектерге блінеді, ал сазды топыра формасын згертпейді. лі «шыып» болмаан тым ылалды топыра жерге тскенде жашылып алады.

Жер асты суы тым жаын, ылалды тмен жерлерде, сондай-а жылы сйгіш даылдарды анарлым ерте отырызуа дайындау шін телімде кзді кні енін 1-1,5 м, биіктігін 20-25 см етіп жйекшелер жасайды. Жйекшелерде ар тез ериді, олар жасы жылынады жне желдетіледі, мндай жйекшелерге егуді жне отырызуды деттегі мерзімнен 10-15 туілік ерте жргізуге болады.

Егу алдындаы деу топыраты сіп шыан арамшптерден тазарту, топыраты беткі абатын опсыту, ылалды булануын азайту (ылалды стау), топыраты беткі абатын тегістеу жне оны майда тйіртпектендіру шін ажет, ал онысыз ккніс даылдарыны са дндерін жерге біркелкі сііру ммкін емес. Егу алдындаы деу кезінде ауыр, ысты кні мытап шккен жерді айта жыртады (айта айдайды), топыраты (тырнауышпен, тырмамен) тегістейді.

атараралы деу – топыраты немі отау (арамшптерді рту), атар аралыты опсыту (тамыр жайылан абатта олайлы ауа-газ режимін жасау) болып табылады.

Топыраты тырмамен тегістеу жне опсыту , кктемгі айта азудан кейін жргізіледі. Тырмамен жмыс істеген кезде жмыскер-оушыны дене ахуалы ассиметриялы, ал бел омыртасы мен жамбас-бел буындары иілген болу ажет. олдар тырманы стап, бір-бірінен алшаталан болу керек. Тырмамен опсытанны нтижесі жер кесектері саталады: ол екі фазадан трады: бірінші – серме, екінші – соы. Тырмамен опсыту дісі екі фазадан трады: бірінші – тырманы берілуі ала, екінші - кері айналыс. Бірнеше жмыс рекеттерден кейін ала бір адам жасалады. Ауыр топырата кесектерді тегістеу мен сатау кезінде замах пен соыны кші кшейеді.

Топыраты кктемгі деу кезінде малім оушылара ірі кесектерді сатауды жне млтекті тегістеуді сынады. Топыраты тырмамен тегістеу жеіл жмыс сияты крінеді. Алайда, егер топыраты жеткілікті ра жне тырмамен соанда жеіл шашып аландай болса, онда сол кезде ана оушыларды жмысы жемісті болады.

Атыздарды ран кезде топыраты тырмамен тегістеуде ерекше назарды ажет етеді. Тар млтектерде, атыздарда топыраты опсыту жне тегістеу кезінде тырманы айдаршамен шетте стау маызды, себебі топыраты блінуін алдын алу ажет. Балалар атызды шетін жалпы стірттен кішкене ана жоары істеуді йрету маызды. Бл атызды сті бойынша суару кезінде біркелкі суды лестіруді рсат береді.

Топыраты кетпенмен опсыту. Кетпенмен жмыс істеген кезде олды кп блшыеттері, иы белдігі, дене бітімі жмыса кіріседі. опсыту кезінде дене ахуалы ассиметриялы, ал бел омыртасы мен жамбас-бел буындары иілу ажет. Сондытан оушыны дене бітімі за уаыт бойы жалан иілген ахуалында болады. Бл тез шаршауына келіп сотырады. Оушыларды ебегін йымдастыран кезде, жмысты белсенді демалуымен жйелі трде алмастыруды есепке алу отыру керек (денені тегістейтін бірнеше шынытырылан жаттыулар, олар белдікте жнеиы белдікте ыайсыз сезімін тез шешеді).

детте ызанатар, орамжапыратар, біржылды жне кпжылды сндік-глді даылдар отырызылатын телімде оушыларды топыраты кетпенмен опсытады. Бл ралмен оушылар жмыс дістеріне тез йренеді.

детте кетпенмен топыраты опсытанда отаумен бірге сйкестендіреді.

«Мысы» - кетпенмен топыраты опсыту деп скіндерді суараннан немесе жабырдан кейін пайда болатын ыртысты бзыланнан кейін жргізіледі. Бл жмысты трімен оушылар бастауыш сыныптарда танысты. Жмысшы-оушы жеіл соымен кетпен тістерін жерге кіргізіп, зіне кішкене ана тартып шыару керек. Топыраты опсытуды атызды шетінен бастау керек. Жмысты алашы минуттарынан оушылар кетпен тістерін ажет тередігіне кіргізу стті болмайды. Кейбіреулер кетпенді атыза ойып, содан со оан олмен тіреліп жерге кіргізеді. Оушылармен жасалатын таы бір ателік: кейбіреулер опсытуды шетінен емес, ортасынан бастайды. Кетпенді жерге енгізіп, олар оны шетке келеді. Мндай діс жерді блінуіне жне ыртысын жаман бзады. скіндермен бірге атар арасындаы топыраты опсытудан со, оушылар арамшптерді алып тастайды.

 

 

2 Картоп, жгері, арамы сімдіктеріні агробиологиялы сипаттамасы.Картоп – ауыл шаруашылыыны маызды даылдарыны бірі, ол баалы халы таамдарыны бірі, малды жемі жне нерксіп шін шикізат.

Биологиялы ерекшелігі – жылу сйгіш сімдік. Тйнектері 4…5° жылы температурада не бастайды, тйнекті суіне олайлы температура – 10…15° жылылы. Топырата ылал мол, ал температура тмен болса, тйнек шіріп кетеді. Отырызылан тйнек 18…20 кнде кктейді, 3°-тан тмен суыта сімдік сіп кетеді. Картопты кеш отырызылан сорттары суыа тзімді келеді. Онда 1° суыа дейінгі температурада ант жиналады.

Егер тйнекті блме температурасында 5…10 кн стаса, тттілігі жойылады. Отырызар алдында тйнекті яровизациядан ткізген дрыс. Ол 30…40 кнге созылады. Вегетациялы дуір – 60…80 кн. Топыра температурасы 17…18° жылы боланда, тйнек тзуге, крахмал жинауа олайлы. Жары сйгіш. Жасы тыайтылан мды жне сазды топыратар, ылалды, жеіл ара топыра те жарамды. Сорта топыра жарамайды.

Жгеріні азы-тліктік жне техникалы маызы боландытан, оны шаруашылыта, ндірістікте мні бар. Оны днінен, сабаы мен собыынан 150-дей трлі заттар даярланады. Олар: крахмал, сірне, спирт, май, ааз, жарма, трлі консервілер жне басалар.

Негізінен ол – мал шаруашылыы шін аса баалы, нарлы азы. Сабаы мен жапыраынан даярланан срлем баса даылдардан зірленген срлемге араанда, оректілігі жаынан едуір жоары. Днге арналып егілген жгеріні сабатары мен жапыратары мал азыына пайдаланылады. Шаша шыара бастаан кезде, жиналып алынан жгері срлемге олданылады. Жгеріні ытырмалы даыл ретінде ексе, ар тотатады жне аыза желден орайды.

Зиянкестермен жне аурулармен крес. Картоп зиянкестері мен ауруларын жою шін ртрлі улы химикаттар пайдаланылады. Мысалы,фитофторезбен кресте тмендегідей фунгицидтер: 80%-ды цинеба препараты, 50%-ды хлорокси жезді препараты, 50 %-ды аптан препараты, купрозин немесе хомецин жерде трып дегенде бір пайызды бордос сйыы олданылады.

Отырызылан картопа улы химикаттар брку шін ант ызылшасы егісіне бркетін агрегаттар мен сондай жмыс тртібі олданылады. Отырызылан егісті кйіп кетпеуі шін оны ертеігісін немесе кешкісін бркеді. Бірінші бркуді детте даылды брлену кезеінде жргізу сынылады. Біра мны ауа райын болжау пуктіні сигналы жне ауыл шаруашылыы сімдіктеріні зиянкестерімен блінуі туралы, сондай-а оларды аурулары туралы мліметтерге сйене отырып бастаса те тиімді болады.

Картоп жапыраында ара да пайда боланда оны бір пайызды бордоска сйыымен брку німділікті 0,8 %-а, брлену кезінде бріксе – 9%-а, тез згертетін болжауа сйеніп жасаса – 16,4 %-а сіреді. Ауа райына байланысты екінші жне онан кейінгі бркулерді 8...12 кннен кейін жргізеді. Мны артынша жабыр жауса, онда жабыр тотааннан кейін 1...2 сааттан со бркуді айталау ажет.

Картоп сімдігіне кп зиян келтіретін нематодтар (1а-сурет), сымшалар (2-сурет), колорадты оыздар т.б (2б-сурет).

 

 

Картоп жинайтын жалпы рылысы. Картоп жинайтын машиналарды бірі – КТН-2Б картоп азыш. КТН-2Б (2а-сурет) атар аралытары 70 см етіп отырызылан картопты жинауа арналан. Оны МТЗ-80 немесе Т-40М тракторларына тіркеп пайдаланады. Картоп азыш екі жріс доалаы бар жатаудан, треннен (1), негізгі элеватор (2) мен сатылы элеватордан (4), ірі електен (5), беріліс механизмінен трады.

-сурет) екі атарлы картопты азып, оны негізгі элеватора жібереді. Ол шін бліктен (5, 6 жне 7) трады. р блікті арт жа шетінен тілік жасалан, олара тас, кесек таылып алмас шін саусатар (2) бекітілген. р сауса жоары арай 90°-а ауытиды. Ал тренні бйір блшектері трыа бекітілген кронштейндерге (1, 4) орнатылады. Орталы блік (6) зынша бойтасаа (3) бекітіледі. Ал трен екі жаынан жатауа брылан апталдармен шектелген. Тренні е кп тередеуі – 24 см.

Негізгі элеватор топыраты опсытуа жне елеуге арналан, ол зыннан тік блінген екі полотнодан, р полотно диаметрі 10 мм болат шыбытардан трады (2б-сурет). Олар тлкелі-аунашалы шынжырды буындарына (1, 2) екі-екіден осылан. р шыбы ортасынан доаша, екіншісі тмен иілген, мны зі тйнектерді элеватордан тсірмей, топыра пен плекті тйнектен блінуін жасаратды. Элеваторды буын адымыны ені – 21 мм. Полотно алдыы жаынан шарикті айглекте (3) айналатын тры трізді шойын аунашаа тіреледі. Ал полотноны жоары тармаы орта тсынан 10 тісті, сопаша келген жлдызша-сілкуішке тіреледі. Соны нтижесінде полотноны жоары тармаы жмыс кезінде ауы-ауы тербеліп отырады да, ірілі-уаты кесектерді ттып алады. Негізгі элеваторды жетекші білігіне шпонкамен жне тотатыш винтпен жлдызша бекітіледі. Білік трытары жатауа орнатылан шарикті ш айглекпен бірге айналады.

 

2б – элеватор

2 (а, , б) суреті. Картоп агротехникасы

 

Енді КСТ-1,4 картоп азышдестелегішті жмыс принципіне ысаша тоталып телік. Машинаны жалпы крінісі мен рылысы 3-суретте крсетілген. КСТ-1,4 машинасы атар аралытары 70 см-лік екі атардаы картопты азуа, тйнектерді бір атара салс отырып, топыра пен плекті картоп тйнектерінен блуге арналаню

Бл картоп азышты жмыс принципі КТН-25 картоп азышына сас. КТН-25 жне КСТ-1,4 картоп азыштарыны техналогиялы схемаларын пайдалана отырып, оларды жмыс принципін з бетіше тсініп ал.

 

КСТ-1,4 картоп азышы (жалпы крінісі). 1- сатылы элеватор; 2 – негізгі элеватор; 3 – бседеткіш; 4 - карданды беріліс; 5 – бадарлауыш доала; 6 – трен; 7 – жылдам жретін элеватор; 8 – жріс доалаы; 9 – тарылтыш аландар.

3 сурет. Картоп азыш