Тйнек жемісті сімдіктерді агробиохимиялы негізі

Биологиялы ерекшеліктері. Картоп - алыпты суі мен дамуы шін топыраты жне ауаны жоары температурада болуын кп ажетсінбейді. Тйнектерді кктеуі 6 ...8ºС температурасы шамасында басталады, ал олар 17...20ºС шамасында нерлым арынды сіп-неді жне дамиды. Ауаны минимальды температурасы саталанда егілген скіндер 36, кейде 50 кн дегенде 18...19ºС шамасында сатаанда 19...20 кнде пайда болады. Сабаыны суі мен дамуыны оптимальды температурасы 20...25 ºС болып табылады. Бдан жоары температура картопты суі мен дамуына кері ыпал тигізеді.

Картоп сабаы суыа тзімсіз – 0,5ºС температурадаы суы плекті бір блігін заымдайды, ал 1...2ºС температураа тмендегенде оны толы заымдауына кеп соады.

сіп-даму кезеі (отырызудан жинауа дейінгі практикалы кезеі) сортына байланысты 70...130 кн аралыында ауытиды.

Картоп су, ауа жне жылуды жасы ткізетін тере опсытылан топыраты алайды. Картопты сіп дамуы шін топыраты оптимальды ылалдылыы оны толы далалы су сыйымдылыыны 60...80% болады. Максимальды суды ажетсінуі шанатану, глдену жне тйнек салу кезінде арта тседі.

Картоп оректі, минералды элементтерді кп ажетсінетін даыл болып табылады. Ол минералды жне органикалы таайтыштарды жасы абылдайды. Сондай-а картопты дамуына бор, марганец, мыс, цинк жне баса микроэлементтер айтарлытай ыпал етеді. Дегенмен, картопты микроэлементтерді сііруі кп болмаса да оны жетіспейшілігі (немес жотыы) суі мен дамуын тотатады.

Картоп – жылылы сйгіш даыл. Топыраты тым отырызылан тередігіндегі температура жоарылан сайын картопты отырызу-кктеп шыу кезеі ысарады. Аталан тередіктегі топыраты температурасы +18...25°С боланда 13...15 кнде ніп, жер бетіне кктеп шыады.

Картоп тйнек саларда ауаны температурасы +15...18°С боланы олайлы (4 сурет).

 

4 сурет. Картопты тйнек салуы

 

Картоп сімдігіні суды ажет етуі оны суі мен даму процесіне арай згеріп отырады. Ол алашы су кезеіде ылалды онша ажет етпейді, біра осы мезгілде шамадан тыс рашылы болса, картоп тамырыны дамуы нашарлайды, яни німі тмендейді. Картоп шін топыраты е жасы ылалдылыы оны толы су сыйымдылыыны 70...80 пайыза те екені аныталды.

Картоп жапыраы табии урай бастаанына дейін осындай ылалдылы болуы керек. Топырата ылал кп болса да олайсыз, йткені бл даыла залалын тигізеді. Картопты транспирациялы коэфиценті 600...650-ге те екенін ескерген жн.

Картоп топырата оректік заттарды жеткілікті болуын алайды.

Картопты жасы суіне ауа ажет. Топырата ауа жетпеген жадайда, сіресе тыыз топырата оны жер астындаы сабатары бтатап кетеді, тйнекті де кеш байлайды, баяу седі жне кешігіп піседі. Оны ойдаыдай сіп - дамуы шін ауа еркін тіп тратын кеуекті топыра ажет. Сондытан картоп ара, ызыл - оыр топыратарда жасы седі. Оан жасы тыайтылан мды жне сазда топыратар да жарайды. Механикалы рамы ауыр сазда топыра картоп сіруге келмейді. Топыраты олайлы тыыздыы бір текше сантиметрге 1,0...1,2 грамм болуы ажет, ал бл крсеткіш 1,4...1,5 шамасында болса, онда картоп тйнегі ысылып, жнді спей алады. Картоп ышылы (рн- 4,5...5) топыраты натады.

Картоп (Solanum tuberosum) – ала тымдасына жататын бір жылды сімдік. Алаш Отстік Америкада сірілген. Аса баалы таам, халыты «екінші наны». рамында белок (те баалы амин ышылдары), май, углевод (крахмал), А, В, Д, РР, сіресе С витамині (100 мг тйнегінде 20 мг), минералды тздар (Ca, P, Na, Cl, K, Te, I, S т.б.) бар. Картоп орамжапыратан 2 есе, ызылшадан 3 есе нарлы. Тама, кондитер, тоыма, химия, крахмал-сіріне, парфюмерия нерксіптеріні шикізаты.

Бір лшем аланан жиналатын оректік заттарды клемі бойынша картоп алдыы орындарда орналасады. Кмірсулардан, ауыздардан, кальций, фосфор, темір, натрий, хлор, калий тздарынан, сондай-а микроэлементтерден баса, тйнекте адама ажет друмендерді брі дерлік жне кптеген органикалы ышылдар бар.

Адам азасыны ауыздарын растыруа ажет 20 амин ышылдарыны 14-і картоп асылында болады. Егер тауы жмыртасыны биологиялы оректілік ндылыын 100% десек, бидай ауызынікі 63...65% болса, картоп ауызынікі 84...86%. Картопты техникалы даыл ретіндегі маызы да зор. Ол крахмал сірке, декстрин нерксібіні шикізаты болып саналады, глюкоза, спирт ндіруге олданылады. Картоп мал азыына да кптеп пайдаланылады. Мала тйнегі, плегі жне деу нерксібіні алдытары беріледі. Отамалы даыл ретінде жазды бидайа, жгеріге, ызылшаа, арпаа, тарыа, т.б. жасы алы даыл болып саналады. Ол екпе срі жерде де тиімді. азастандаы кортоп егістігіні клемі 159,8 мы на (2002 жыл), оны 54% жуыы егіледі. р гектарлы орташа німділік 117ц/га раса, Солтстік облысындаы німділік – 74 ц/га.

Мдени картоп – кпжылды шптесін, тйнек байлайтын, егістікте детте бір жылды сімдік болып саналады.

Картопты, топыра астындаы трі згерген сабаынан пайда болан ркені, оректік заттар жиналатын тйнегі шін сіреді. се келе тйнек стінде, атайан жасушалардан тратын, абыша пайда болады (5 сурет).

 

 

 

 

 

5 сурет. Картопты кзделуі

 

Тйнек бетінде дамып жетілмеген абыршаты жапырашалар сияты кзшелер болады. Тйнекті суі жоары жаындаы жне бетіндегі кзшелерден басталады. Кзшелерді олтыындаы ш бршікшені детте ортаысы, е белсенді не бастайды, аландары тынышты кйінде болады. Пайда болан скін заымданса немесе сынып алса, онда бйіршік бршіктеріні біреуі не бастайды. Тйнекті нуі – кктеуі – 6...7ºС басталады, біра те бояу жреді, ал 17...20ºС прменді ніп-седі. Картоп бозырауа шыдамсыз даыл, 1...2ºС сол шін ауіпті. азастанны солтстігінде сірілетін р трлі кезеде пісетін сорттар шін белсенді температура жиынтыы 1000...1600ºС те. Картопты суа деген талабы жоары. Суды мол ажетсінуі бршіктену, глдеу жне тйнек байлау кезедеріне ттас келеді. Осы кезде ол шін рашылы те ауіпті. Су жетпегенде тйнекті суі тежеледі, олар атаяды жне одан рі лкеймейді. Сонымен атар осы кезде суды арты болуы да олайсыз, себебі тйнекте су мол, ал крахмал аз болады жне саталуы нашарлайды, кеселге шалдыады. Топыратаы суды млшері танаптысу сыйымдылыыны 60...80% шамасында болса, отайлы дегейде деп саналады.

Картоп шін суды, ауаны жне жылуды жасы ткізетін, клемдік массасы 0,9-1,2 г/см³ те, тере опсытылан топыра олайлы болады.

Картопты арынды суі жне дамуы шін оректік заттарды мол боланы дрыс. Картоп егістігіне тыайтыш жйесін жоспарлаанда рбір тонна тйнек топыратан 5 кг азот, 2 кг фосфор, 3 кг калий, 4 килограмдай кальций, 2 кг магний алып шыатынын ескерген жн.

Осыан байланысты тыайтышты жоспарлаан німді жне топыраты агрохимиялы талдауын ескеріп енгізеді. Органикалы тыайтыш ретінде жартылай шіріген кні р га 50...100 т сдігер ктергенде енгізеді, ал тлімі жерлерге срі жерді негізгі дегенде – 20...30 т/га.

азастанны солтстігінде ерте пісетін (60...65 кн) Прискульский ранний, орташадан ерте пісетін (65...80) Невский, рташа мерзімде пісетін (80...100) Огонек сорттары сіріледі.

Ауыспалы егісте картоп танабыны біреу немесе бірнешеу болуына арамай, е бастысы мынаны ескерген жн: 1-картопты алдымен фитосанитарлы жаынан, е жасы алы даылдан, ал тлімі жерлерде тек срі жерден кейін орналасуын; 2 картоп алдында зі сірілген танапа 3 жылдан ерте айта сірілмеуі.

Картоп шін е жасы алы даыл болып жоыша егістігіні ыртысы немесе ыртысыны аудармасы, днді брша даылдар, ерте ырыабат, ияр, пияз, жгері саналады.

Картоп – топыра тыыздыына аса сезімтал даыл. Мны ескермеу тйнек німін ана кемітіп оймайды, сонымен бірге оны тауарлы жне тымды сапасын да кемітеді. Мндай жадайлар жиі суландырыланда, атараралытарды уаытында демегенде, сіресе механикалы рамы ауыр топыратарда кездеседі. Міне, сондытан тйнек отырызана дейінгі жне сімдікті ктіп-баптау кезіндегі топыраты механикалы деулер, деу абаттарыны ммкіндігінше борпа, суды жне ауаны жасы ткізуге бейімді, абыршасыз, кесексіз болуына немесе топыра тйіршіктеріні тым шадануына жол бермеуі керек. атараралыты жиі деу де топыраты кйін нашарлатуы ммкін, себебі оларды дегенде тменгі тамыр жайылатын абаттар тыыздалады, оан оса ндіріс шыындары арта тседі.

Суармалы жерлерде топыраты негізгі ндеуді алы даылдарды жинап аланнан кейін ерте кздеаудармалы соалармен 30-35 см тередікке жргізеді. Кктемде топыра пісіп жетілгенде оны БИГ-3 тырмасымен топыра абыршаын гіту жне арамшптерді жою шін жргізеді. Кктемде жер жыртыа болмайды, ол топыраты атты ратады. Жал жасау алдында топыраты жазы тілгішпен 14-16 см тередікте дейді. Одан кейінгі жал жасауды жне тйнек отырызуды, топыраты делуі абатын ратып алмау шін бір мезгілде арасын збей жргізген дрыс.