Днді себу,жинау техникасы,днді сатау

Днді даылдарды тымы жне оны егістікте пайдалану жолы

Тымтану негіздері. Ауылшаруашылы ндірісінде тым деп жоары сапалы мол нім алуа арнала нр трлі тымды жадыат (материал) айтылады, ол шін мыналалар пайдаланылады:

наыз тымдар (брша, ырыабат жне тымдастар, мата сімдігі);

жалааш жне абыты жемістер (оырбастар тымдасыны дндері – бидай, арпа, слы, т.б., кнбаыс шекілдеуігі, арамы жаашасы, т.б.);

жеміс шоыры (ызылша домалаы, т.б.);

тйнектер (картоп, жер алмрты).

Тымдар сімдіктерді биологиялы жне шаруашылы нды асиеттерін иеленушілер, соны нтижесінде оларды сапасы алынатын нім мен оны сапа крсеткіштеріне айтарлытай сер етеді.

Ауылшаруашылы даылдарыны німі тымнан басталатыны ежелден белгілі: егер танапа сапасыз тым себелсе, алынатын нім тмендеп кетеді. Мндай жадайда топыра деу де, тыайтышты олдалану да, егістікке жасалан ктім де, жауын-шашын да р боса зая кетеді. Кпжылды тжірибесіне сйеніп, тымны керемет маызына арнап, халы кптеген аталы сздер мен дл маыналы маал – мтелдер растыран: "Не ексе, соны орасы", "Нашар тымнан мол нім ктпе", т.б. Бізді заманымызда да, ауыл шаруашылыы крделі згерістерге шыраан уаытты да, егіншілік техника жне ылым жаалытарымен арулананда да бл шаруаларды шындыы зіні маызын жойан емес. Керісінше, сімдік шаруашылыыны арынды дамыан заманында да тымны маызы рашанда арта тседі.

Тым зіні ш сапасымен ерекшеленеді: себу сапасы – оларды себуге жарамдылы дрежесін анытайтын ттастымды асиеттері; сортты сапасы сортты тазалыына, репродукциясына ойылатын талаптара сйкес келеді; німділік сапасы – наты жадайлада белгілі бір млшерде нім беру абілеті. Бл аталан тым сапасыны крсеткіштері бір-бірімен тыыз байланысты.

Тымтану – тым туралы ілім ол мдени сімдіктер тымдарын, оларды рылысы мен аналы сімдікте пайда болу жадайларын, тымдаы физиологиялы рдістерді, табии орта мен агротехникалы шараларды тым рылуына серін, тымны себу сапасын анытау дістерін оытады.

Тымтануды зіндік зерттеу объектісі бар, ол – тымды материал; арнайы масаты тымды материалды сапасын жасарту жне зерттеу дісі бар, ол – тымды материалды баалау дісі. Сонымен тымтану тым сапасы мен асиеттерін баалауды, жоары сапалы тымды материалды сіру жадайлары мен зерттеу дістеріні ылыми негізі болып табылады, ысасы ол сімдік шаруашылыыны рамды блігі мен теориялы негізін райды. Ол ботаникамен, сімдіктерді биохимиясы мен физиологиясы жне баса кршілес агрохимиялы пндермен тыыз байланысты.

Кпжылды тжірибе крсеткендей, жоары сапалы тым – баса агротехникалы шаралармен атар, ауыл шаруашылыы, оны ішінде сімдік шаруашылыын арындандыруды негізгі факторларыны бірі. Сонымен атар даылдар сіруді айматы арынды технологиясы да тым сапасына маызды орын береді, йткені ауылшаруашылы даылдарыны аудандастырылан жасы сортттарыны жоары кондициялы тымынсыз агротехникалы кешенні барлы баса буындарыны тиімділігі крт тмендеп кетеді.

Сонымен тым немесе тымды жадыат (материал) – танаптара сеуіп, жаа нім алуа арналан сімдік мшесі.

Тымны себу сапасы. Ауылшаруашылы даылдарынан жоары нім алу шін танаптарды жоары сапалы тымдармен сепкен абзал. кіншке орай, азастанда соы жылдары бл мселеге кіл аз блінді, соны нтижесінде егістіктерде кондицияа жеткізілмеген тымны лесі кбейіп кетті. Атап айтанда, азастан бойынша 1991 жылы днді даылдар егістігіні 74,0% жне класты тымдармен себілген болса, 2001 жылы ол крсеткіш 37,0% ана болды. Бл деген сз кні брын асиы німі мен сапасын тмендетіп, оны бсекелестік абілетін азайту болып табылады.

Тым сапасыны крсеткіштерін, оларды егін німіне серін жасы білуге міндетті. Тымны себу сапасыны крсеткіштер мемлекеттік лгі алыппен (М) млшерленетін (тымны тазалыы, лабораториялы нгіштігі, тымны ылалдылыы, арамшптер жне баса мдени сімдіктер тымдарымен ластануы, т.б.) жне млшерленбейтін (тымны у энергиясы, 1000 тымны масасы, тіршілекке абілеттілігі, тымны су кші, т.б.) болып ажыратылады.

Тымны тазалыы – егістік жадыатты негізгі сапа крсеткіштеріні бірі. лі деп аталатын (сабан, топыра кесектері, тас, т.б.) оспалар тымды жадыаттае уелі арты балласт болып табылады, рі арастырылып отыр даылдар ан тымны тазалы крсеткішін (пайызын) тмендетеді, рі сатау ммкіндігін нашарлатады, ал тірі оспалар (тіршілікке кабілетті арамшп жне баса мдени сімдіктерді тымдары) сірілетін даыл егістігін ластайды жне осыан байланысты нім мен оны сапасы тмендейді. Егістік жадыатты массасын айтады. Кптеген даылдарды лгіге есептегендегі баса мдени сімдіктер мен арамшптер тымдарыны саны да (дана) есепке алынады. Тымды жадыатты тазалаудаы масат – ммкіндігінше барлы оспаларды аластату. азіргі олданыстаы тым тазалаыш машиналар да мны толы іске асыра алмайды. Сондытан тымны себу сапасын мемлекеттік лгі алыптаумен (М) аздаан млшерде оспа рсат етіледі.Кптеген ауыл шаруашылыы даылдары шін (днді, біратар майлы, т.б. даылдар) тымды лгіалыпты 3-класы, ал мал азыты шптерге 2- класс белгіленген. Егер бірінші топ даылдарына кластарына арай 1-4 оспалар арастырылса, екінші топта ол крсеткіш 10-12%. Негігі даылды тымдарына мыналар жатады:тсіне арамай, алыпты дамыан бтін тымдар, шала толысан, семген тымдар, соылан жне асты оры зиянкестерімен залалданан тымдар, рыыны бар – жоына арамай тымны жартысынан лкен ьлігі саталан болса, шоылан немесе тамыршалар мен скін абышаны жарып шыан, біра сырта шыпаан, т.б. оспалар – бтен оспалар, баса мдени сімдіктермен арамшп тымдары, ара кйе апшытары, топыра кесектері, тірі жне лі зиянкестер, т.б. жне негізгі даылды кемсін тымдары (тиісті елеуіштен ткен са жне семген тымдар, езілген, шіріген, жарты блінген кбі жоалан, гітілген жне т.б.). Кптген ауыл шаруашылыы даылдарына мемлекттік лгі алыппен (М) баса мдени сімдіктер мен арамшптер тымдары 1 кг талданан лгіге саны, ал мал азыты шптерге (пайыз) бойынша крсетіледі.

Тымны нгіштігі. Бл – нгістік жадыатты себуге жарамдылыын анытайтын басты крсеткіш. Тымны нгіштігі деп талдауа алынан лгідегі алыпты скіндерді (ркендерді) пайызы млшерін атайды. Зертханалы нгіштікті отайлы жадайда белгілі бекітілген мерзімде зертханада анытайды. нгіштікпен бірге тымны ну энергиясын (уатын) белгілі бір мерзімдегі (3-4 туліктен санынкейін) алыпты скіндерді анытайды. ну энергиясы тымны танапты жадайда біркелкі жне тегіс егін кгін беруін сипаттайды, мны зі сімдікті тірі алуыны кепілі болвп есептеледі. Мемлекеттік лгі алыпты шарттары бойыша кптеген ауыл шаруашылыы даылдарыны нгіштігі бірінші класты тымда 95% болуы ажет. Мал азыты шптерде тым нгіштігі бірінші класс шін 87-85%, ал екінші класта 70-65%. Кондицияа жеткізілмеген тымдарды себуге рсат етілмейді, йткені ондай тымдар селдір жне тіршілікке абілеті нашар егін кгін береді.

Тымны ылалдылыы – сатау ммкіндігін анытайтын тым сапасыны басты крсеткіштеріні бірі. Жоары ылалдылыта тымны тыныс алуы кшейеді, температурасы жоарлайды, соны салдарынан тым здігінен ызады да нгіштігін жоалтады. Ылалдылы деп пайызбен крсетілетін тымдаы суды млшерін айтады. Тым ылалдылыын анытаанда алынан лгілерді белгіленген температура ережесінде арнаулы кептіргіш шкафтарда кептіреді. Жалпылама талдауда тым ылалдылыын электрлі ылал лшегіш рылымдарда анытайды. Даулы жадайда тым ылалдылыын тек ана негізгі тсілмен анытайды.

Мемлекеттік лгі алыптар бойынша тымны кондициялы ылалдылыы елімізді айматарына, жекелеген даылдара млшерленеді. Атап айтанда, азастанны солтстік, батыс жне шыыс облыстарында днді даылдарды кпшілігіні тым ылалдылыы 16-17%, жармалы(тары, арамы) 15-16%, майлы даылдарда 10-13% асты тымдас мал азыты шптерде 13%-дан жоары болмауа тиіс. Елімізді отстік облыстары шін бл крсеткіштер біршама тмен.

Тымны тіршілікке абілеті - егістік жадыаттаы тірі тымны пайызбен алынан шамасын сипаттайды. Тымны тіршілікке кабілетін мына жадайларда анытайды: тым сапасын шыл трде ажет боланда жне тымны тмен нгіштігіні себептерін анытаанда жргізіледі. Бл крсеткіштіжаа жинап алыан кздік днді даылдарды тым сапасы баалананда жиі олданылады. йткені жинеп алынаннан кейін пісіп – жетілуден тпеген тымдыегістікке пайдалану ажеттілігі туындайды.

Тымны тіршілекке абілетін бояыштарды (тетразол, индигокармин, ышыл фуксин) пайдаланып, ал жоыа мен ызыл бедені тымдарыны тіршілекке абілетінбрту тсілмен анытайды.

Тымны су кші (уаты) – тым скіндеріні белгілі бір м немесе топыра абатын жарып шыу ммкіншілігімен жне жасыл скіндерді массасымен сипатталады. Бл – крсеткіш егістік жадыатты біратар сапа крсеткіштері, сіресе тымны ну энергиясы тмен боланда, аурулармен залалдананда жне тымны заымдануы мен оларды алыпсыз скіндері кп боланда, тымдаы баалауды осымша дісі. Тымны су кші 10 тулік дегенде беткі абата шыан сау скіндерді саны мен жасыл скіндерді 100 скінге есептегендегі массасымен лшенеді.