ЖЙКЕ ЖЙЕСІ ФИЗИОЛОГИЯСЫ

Жоспар:

  1. Организм функцияларын реттеу трлері
  2. Жйке жйесіні трлері
  3. Нейрон – жйке жйесіні структуралы жне функциялы лшем бірлігі
  4. Рефлекс, рефлекстік доа
  5. Рецепторлар, асиеттері, атаратын ызметтері

Жйке жйесі жануарлар лемі эволюциясыны е жоары сатысы болып саналады. Бір жасушалыларда жне кп жасушалыларда денені ртрлі бліктері арасындаы байланыс гуморалды жолмен, яни сйытар арылы жзеге асады. Реттслуді бл трі жоары сатылы жануарларда да кездеседі.

Гуморалды реттелуді ерекшелігі, гуморалды тітіркендіргіш локалды сер етпейді, кптеген жйелер мсн жасушалара бірден сер етеді, тадамалылыы жо.

Гуморалды тітіркендіргішті сер ету жылдамдыы те тмен, ол ан немесе баса ішкі сйытытарды озалу жылдамдыына туелді. Мысалы, олада (аорта) 0,005 м/сек те.

Гуморалды тітіркендіргіш те за уаыт сер етеді, ол организмнен толыымен шыып кетпейінше сер ете береді. зіне аса сезімтал лпалара сер етеді.

Гуморалды реттелумен атар функцияны жйкелі реттеу бар.

Жйкелі реттелу те тез жзеге асады, импульс тарау жылдамдыы 0,5-120 м/сек.

Тітіркендіргіш сері тотай салысымен тітіркендіру де жойылады.

Жйкелі сер те локалды.

Бл екі реттеу жолдары бір-бірімен тыыз байланысты. Дегенмен де, жйкелі реттелу тиімдірек боландытан басымдау, гуморалды жйе з тарапынан жйке жйесіне сер етіп, оны жмысын згертеді. Мысалы: ан рамыны згеруі жйке жйесіні озыштыын згертсді. Сонымен атар, жйке жйесі гуморалды жйеге сер етеді-мысалы: андаы гормондар саны жйке серімен аныталады.

Жйке жйесінсіз организм мір сре алмайды. Ол организмді зін оршаан ортаа бейімдейді.

Жйке жйесі эволюция барысында кптеген згерістерге шырады, оларды мынандай трлері болан:

диффузиялы жйке жйесі — жйке жасушалары бкіл организм денесінде шашырап орналасан (медузалар, актини);

тізбекті жйке жйесі- моллюскалар, рттар, буынаятылар, жйке жасушалары денені ртрлі бліктерінде шоырланып орналасан.

Ттікті жйке жйесі - омырталылар, адам максималды дамуы. Олар е крделі рлысты. Эволюция жаынан жоары сатылы организмдерде жйке жйесі тмендегідей згеріске шырайды жасушалар саны артып, оларды миелинді жасушалар % артады жйке талшытары тарматары саны артады. (16-20 млрд. ми ыртысында). Адамны жйке жйесі екі блікке блінеді; орталы жне перифериялы (шеткі). Ал орталы жйке жйесі ми жне жлына блінеді.

 

Жйке жйесіні атаратын ызметтері:

 

  1. Организмді зін оршаан ортамен тедестіріп трады, яни оларды арасындаы байланысты алыптастыру; организмні бейімделгіштігін амтамасыз ету - адаптациялы роль.
  2. Жйке жйесі организм ішіндегі барлы жйелерді бір-бірімен байланыстырып трады - интеграциялы роль.
  3. Жйке жйесі организмні барлы функцияларын реттеп трады-регуляциялыроль, осы функцияны нтижесінде нервизм термині пайда болан-организмні барлы функциясын реттейтін жйке жйесі екендігін тсіндіретін ылыми баыт.

Павловты айтуынша "Бл физиологиялы баыт жйке жйесі функциясыны те ауматы дене бліктеріне тарауын крсетеді".

Жйке жйесі рылысы жаынан нейронды принципке, атаратын ызметі жаынан - рефлексті принципке баынады.

Жйке жйесіні структуралы жне функционалды бірлігі - нейрон.

Жйке жйесіні функциялы принципі-рефлексті (тойтарыс беру). Бл термин немесе тсінікті алашы рет чех физиологы Прохаска сынан. Ал алашы рет бл былыса назар аударан Р.Декарт. Рефлекс - организмні ішкі немесе сырты ортаны згерісіне орталы жйке жйесі арылы айтаратын крделі жауап реакциясы. Рефлекстік рекетті негізі-материалды негізі - рефлекстік доа. Рефлекстік доа - бір-бірімен тізбекті байланысан нейрондарды анатомиялы жолы. Ол бірнеше блімнен трады.

Нейрондардар ш топа блінеді:

1. Афференттік немесе сезімтал.

Ол биполярлы жасушалар. Олар арылы ОЖЖ сырты жне ішкі ортадан апарат алады.

2.Ендірме немесе аралы. Оларды е негізгі міндеті афференттік жне эфференттік нейрондар арасына байланыс амтамасыз ету. Бл нейрондар арылы озу жоары ктеріліп немесе тмен тсе алады жне тменгі орталытара жеткізіледі. 15 миллиард синапстарды 14 млд. ендірме нейрондарда орналасады.

З.Эфферентті немесе озалтыш. Оларды негізгі ызметі ОЖЖ озуды жмыс мшесіне жеткізу.

Е арапайым рефлекстік доа 2 нейроннан трады. Олар те сирек кездеседі.

Рецептор - тітіркендіргіш серіне сезімтал арнайы рылым, аксон шында орналасады. Рецепторларды биологиялы маызы-сырты тітіркендіргіш энергиясын жйке импульсі энергиясына айналдыру (трансформациялау). Оларда те арапайым тітіркендіргіштер анализі жне синтезі басталады.

Рецепторларды бірнеше классификациясы бар.

I. Импульстерді пайда болу орнына, орналасуына арай.:

а) экстерорецепторлар - сырты ортадан абылдайтын - механорецепторлар,
фоно-, фото-, термо- таы басалары.

б) интерорецепторлар — баро-, термо-, осмо-, хеморецепторлар,

в) проприорецепторлар - блшы еттер мен сіірлерді рецепторлары.

II. Тітіркендіргіштерді орналасу ретіне байланысты:

а) контактілі (механо-, термо-, баро-, дм)

б) дистантты (кру, есту, иіс сезу)

III. Тітіркендіргішті серіне рецепторды бейімделуіне байланысты:

а) адекватты

б) адекватсыз

Ал жалпы табиатына арай:

1) механорецепторлар - жаншуді абылдайтын, ысымды абылдайтын.

 

2) хеморецепторлар — химиялы заттар серін абылдайды-тамырлар рецепторы, дм жне иіс.

3) терморецепторлар

4) фонорецепторлар

5) фоторецепторлар

6) ноцицепті (ауырсыну) — лпалар бтіндігіні жойылуына озады.

Е арапайым рецепторлар - бос (еркін) жйке талшытары, яни жалааш жйке штары тек ауырсыну рецепторларында болмаса, баса жерде кездеспейді. детте рецепторлар алуан трлі арнайы, рылысты рылымдар.

Рецепторлар типті тынышты кйде белгілі бір активті кйде болады- 5-10 тв. Бл рецепторларды спонтанды активтілігі деп аталады. Ол рецепторлардаы тіп жатан алмасу процестеріні арынына байланысты болады жне оны дегейін крсетеді. Рецепторлар озыштыы осы алмасу процессіні нтижесінде жзеге асады. Осы электрлік активтілік арасында жйке орталытары тонусы саталып трады.

Рецепторлара тітіркендіргіш сер еткенде оларда озу потенциалы пайда болады-85-110 мв. Ол рецепторлы потенциал деп аталады.

Рецепторлара тн асиеттер:

Рецепторларды озу жиілігі сер еткен тітіркендіргіш кшіне байланысты болады. Тітіркендіргіш анша кшті болса, рецептор сонша жиі озады, сондай жоары жиілікпен импульстерді трансформациялайды. Сонымен, кез-келген рецептор "кштерді салыстырмалы" задылыына баынады.

р рецепторды зіне сай лабилділігі бар. Лабилділігі е тмен ауырсыну рецептор —20 см/сек, е жоары рецептор зіне 500 м/сек. Демек, р рецептор зіне тн озыштыы бар структура. Біра ол траты емес. Оны озыштыы реткулярлы (торлы) формация (рылым) серіне -сай згеріп отырады. Рецепторлар озыштыыны артуы сенсибилизация, тмендеуі - адаптация деп аталады.

Рецепторлар озыштыыны тмендеуі тітіркендіргішті за уаыт сер етуі нтижесінде пайда болуы ммкін (адаптация асиеті). Мысалы: олымызды ысты суа салса, алашыда ысты сері байалады... ыста жылы жерден далаа шыса - басында тоамыз, сонан со жойылады. Шулы немесе шылым шегілген блмеге адаптация. Адаптация рецепторлар мембранасыны гиперполяризациясына сай жзеге асады. Бл кезде К+ клеткадан жеіл шыарылып клетка аралы сйытыта жиналады. Жасушаны К+- Nа+насосы нашар дамыан.

Рецепторларды ртрлі тітіркендіргіш серіне сезімталдыы ртрлі. Е жоары сезімталды з адекватты тітіркендіргіші шін, эволюция барысында рецепторды бейімделіп алыптасан тітіркендіргіші. Кз-жары; кзді ру- тсті сезім. Импульстер ми ыртысына жеткенде сезім пайда болады. Ол объективтік болмысты субъективті бе" іесі. Бізді сезіміміз объективті жне субъективті.

Адекватты жне адекватсыз тітіркендіргішті анытау идеалистерге, оны ішінде неміс физиологы Мюллерге (1826) "рбір сезім мшесіне тн энергия" задылыын тжырымдауа ммкіндік берді. Ол заны негізі мынада: егер дыбысы шыып тран камертонды теріге ойса бір сезім, ал баса жаындатса, екінші бір биіктіктегі дыбыс естіледі, яни бір тітіркендіргіш серінен ртрлі рецепторларда ртрлі сезім пайда болды. Екінші жаынан, ртрлі тітіркендіргіштер (жары, то, механикалы сер) бір рецептора сер етсе (кзді торлы абыы) бір ана сезім тудырады- жары. Осыны нтижесінде Мюллер мынандай орытынды жасайды: біз тітіркендіргішті тсіне алмаймыз, оларды бір-бірінен айыра алмаймыз, себебі оны барлыы бір ана сезім тудырады. Оны айтувшша бір тітіркендіргішті сезбейміз, сол сезім мшесіні кйін ана сеземіз. Сондытан идеалистік кзарас: бізді оршаан ортаны сезілмеуінде. йтседе, ртрлі тітіркендіргіштер тудыратын сезімдерді салыстыру ммкін емес.

Біріншіден, электр тогы жары сезімін тудыруы шін, ол 5 млн рет кшті болуы керек жарытан.

Екіншіден, жары сер еткенде аны, образды бейне пайда болады, электр тогы немесе баса тітіркендіргіш сер еткенде ол болмайды.

4. Барлы рецепторлара адекватты асиет тн. Онда озу бастамасы те тмен.
Е жоары адекватты дистантты рецепторлары тн, контактілерде-тмен, ал
интерорецепторларда онан да тмен. Бл полимодалдылы асиет.

5. Рецепторлар озуы белгілі бір латентті кезенен кейін пайда болады.
Рецепторлара озудан кейінгі былыс тн. Оны биотоктарды жазып алу арылы анытауа болады; тітіркендіргіш енді сер етпесе де, импульстер рецепторлардан лі тсе береді. Осыны негізінде бізді кино, телевизор круіміз негізделген, крсетілетін детте зілісті кадрлар, ал зіліссіз картина немесе имыл креміз. озу потенциалы рецептордан жйке талшыына туі шін оны клемі 85-110 mv (рецепторлы потенциал) дейін жетуі керек. Оны нерв талшыына туі былай жзеге асады:

Тітіркендіргіш серінен рецептор мембранасы деполяризацияланады. Соны нтижесінде рецептор протоплазмасы мен нерв талшыы жне мембрананы беткей абатында иондар озалысы пайда болады, ол клетканы Nа+ иондары ткізгіштігін арттырып, ол мембрана астына озала бастайды, мембрана деполяризациясы озу потенциалыны талшыа туіне ыпал жасайды. Жйке талшыына тн озу табалдырыы 10-15 , сондытан 85-100 mv (П) озу табалдырыынан жоары клем.