Ылымны леуметтік тарихы нені зерттейді

Философияда ылым ымыны бірнеше трлерін: ылым-ыну рекеті ретінде, лемді тануды негізгі трі, леуметтік институт ретінде бліп айтуа болады. ылыми рекет – жаа білім алуа масаты бар бл когнитивті (танымды) рекет. Егер ндірістік рекетті соы німі – тауар болса, онда ылыми ірекетте- ылыми деректер, болжамдар, теориялар тріндегі жаа білім, ылыми рекетті баса рекет трлерінен тпкі айырмашылыы – жаа білім алуа баытталандыы.ндірістік рекет саласында бір нім кп рет ндіріледі, бл ылыми рекетке тн емес. Ол немі жаашылдыа, белгісіздікке баытталады жне сол шін тіршілік етеді. ылыми рекетті белгілі рылысы бар; зерттеу субъектісі, зерттеу нысаны мен мні, зерттеу ралдары мен дістері,зерттеу нтижесі. Зерттеу субъектісі – зерттеуші тла, зерттеу субъектісі деп тек жеке ылыми ауымдастыты (Т.Кн) да айтуа болады. Зерттеу нысаны – ылыми ауымдастыпен зерттелетін шындыты блігі. ылым кп трлі барлы лемді тануа баытталан, біра шынайы тжірибеде тану белгілі сала бойынша жргізіледі. ылым ылыми рекет тжірибесі крсеткендей,тарылмай керісінше, кеейе беретін танылмаан сала бар екендігін тсінеді. Былай айтанда, кп білген сайын,танылмаан, белгісіз салаа тереірек ілеміз. Тану мні – тану нысанында зерттеп, йренетін асиеттер мен задылытар. Таным нысаны з клемі мен мазмны бойынша таным мнінен кеірек, яни тану нысаны – белгілі ттасты (бтіндік), ал тану мні осы ттастыты бір блігі . Бір нысана атысты бірнеше тану мні болады, мысала оам – белгілі ттасты ретінде р трлі ылымны: экономикалы, леуметтік, саяси жне таы баса ылымны зерттеу мні болып табылады. Бл ылыми білімді саралау ажеттілігіне, толы негізі бар шаын мамандыты тууына келеді. Алайда ылыми танымны белгілі сатыларында синтетикалы жалпыламаны, ылымны интеграциясы ажеттілігі туындайды, бл рине тану нысанындаы жетістік болып табылады. Бнда ылыми рекетті бір задылыы крініс табады. Нысанды бірден тану ммкін емес, сондытан оны бліктерге бліп, зерттейді (рине ойша). Бл бліктерді (блшектерді) тануда жне оларды табиатын тереірек зерттеуде 59 ылым бтіндігі тануа ту ажеттілігіне кездеседі, бл таным нысаны туралы жаа сапалы білімді береді. ылыми рекеттегі азіргі жетістіктер таным ттастыына тумен байланысты, сондытан приоритетті баыттар деп ылым «шыында» жргізілген зерттеулер айтылады. Мысал ретінде физикалы химия, биохимия, биогеохимия жне таы баса сияты белгілі ылымдарды айтуа болады. Таным ралдары мен дістері – ылыми рекетті «ралдары» мен «аспаптары». ндірістік рекетте барлыы рекет ралдары мен рылыларына байланысты, ал бл саладаы жетістіктер оамны ірі трленуіне келеді. азіргі оам апаратты технологияны, жоары натылы техниканы олданусыз мнсіз. ылыми рекетте з кезінде телескоп пен микроскопты ойлап табу айтулы жетістік болып табылады. Эмпирикалы жне теоретикалы рамы бар азіргі ылыми рекет шін теоретикалы зерттеу ралдары мен дістері лкен мнге ие болуда. Баылау мен лшеу сияты зерттеуді дстрлі дістері таным кеістігін лдеайда кеейтуге ммкіндік беретін модельдеу дістерімен толыады. Баылау жадайында зерттеуші зерттеу затына байланады, модельдеуде бл шектеу болмайды, модельдер негізінде оны уаыт пен кеістік бойынша баылауа ммкндік береді, бл лдеайда толы апарат алуа болады. ылыми апарат нтижесі (орытынды) дегеніміз ылыми деректер, эмпирикалы жалпыламалар, ылыми болжамдар мен аидалар (теориялар). Былайша айтса, ылыми рекет німі болып табылады. ылыми деректер – аныталан жне тиісті трде крінген (арнайы тіл негізінде) объективті рдістер.Бл ылыми деректерді белгілі білім жйесіне синтездейтін эмпирикалы жалпылау негізі болып табылады. Академик В.И Вернадскийді пікірінше, ылымны негізі болып табылатын ылыми деректер мен эмпирикалы жалпыламалар ылыми апаратты негізгі блігі, ал болжамдар мен аидалар ылыми деректер мен эмпирикалы жалпыламаларды дамуына байланысты уаытында трін згертуді ажет ететін уаытша «рылыс ормандары» болып табылады. ылыми танымны іс жзіндегі тжірибесі – оларды маызы мен зара байланысын растайды. «рылыс ормандарынсыз» ылымны жаа имаратын салуа болмайды. Мысала, жаа ойлар мен болжамдарсыз квантты механиканы негізін ру ммкін болмас еді. М.Планкты квантты ойлары, Н.Бордты постулаттары, В.Гейзенбергті белгісіздік жне 60 Бордты осымшалы принциптері квантты механиканы руа ммкіндік берген «рылыс ормандары» болды. ылыми рекетті ш негізгі моделі: эмпиризм, теоретизм, проблематизм оны жан – жатылыын крсетеді. Эмпиризм - ылыми рекет зерттеу мні туралы эмпирикалы деректерді алудан басталады, одан со индуктивтік жалпылауа келетін оларды логикалы – математикала деу болады. ылыми рекетті бл моделін Ф.Бэкон, Ст Джевонс, Г.Рейхенбах, Р.Карнап жне таы баса алымдар жатаан. азіргі ылым философтары бл модельге арсы - ол мбебап емес, ішкі айшылытары бар. Теоретизм - эмпиризмге тікелей арама -айшы мнді; ылыми ойлаудан туындаан жалпы ой – ылыми рекетті негізгі шыан пункті дегенді станады. Эмпирикалы тжірибе – негізгі теоретикалы ойды натылау ралыны бірі болып табылады. ылыми рекетті мндай тсінігін Р.Декарт, Г.Гегель, А.Уайтхед, азіргі философия мектептерінде Дж.Холтон, И.Лакатос жне таы басалар дамытан. Прагматизмді ылыми рекет модель ретінде К.Поппер крсетті. Бл модельге сйкес ылым аидалы – танымды мселелерді шешуді спецификалы дісі болып табылады. Бндай рекетті негізгі пункті ылыми мселе – эмпирикалы немесе теоретикалы сра болады, ол ылыми тілде алыптасады, оан жаа эмпирикалы немесе аидалы (теоретикалы) апаратты алуды талап етеді. ылым тсінігіні бірінші аспектісі – жаашылды аспектісі ылыми рекетті азіргі тсіну сипаты. ылым жаашыл рекетті маызды блігі ретінде мынадай рылымды кезекпен іске асыру ынылады: фундаментальды зерттеулер – олданбалы зерттеулер – тиімді модельдер сынамалы- кострукторлы демелер. Жалпы жаашыл рекетті рылымында барлы зерттеулер клеміні 10 (пайызын) алып жатан «фундаментальды зерттеулер» жаа ылыми білімді алуа тікелей баытталан. Алайда азіргі оамды ылыми жаашылды ана емес, оны мір сру саласында олданатын е тиімді жаашылды ызытырады. Мысала, апаратты рдістер аидасы бойынша теоретикалы деулер белгісіздіктегі ылыми жетістік болды, біра оам шін олар азіргі оам міріні барлы саласында белсенді олданылан апаратты технологиялар туан со ана ерекше ызыушылы тудырды. ылым тсінігіні екінші аспектісі – ылым оамда леуметтік институт статусына ие болумен байланысты. ылым 61 тек пндік ана йымдасан жо, сондай-а леуметтік жаынан йымдасан. Бны негізгі крінісі ылыми ызметкерді мртебесі, жоары білікті мамандарды дайындау жйесі болып табылады. Жеке ызыушы алымдарды уаыты ткен; ылым иерархиялы рылымы бар маызды леуметтік институт болды. ылым тсінігіні шінші аспектісі мдениет саласымен байланысты. Мдениет жйесіне дін (религия), философия, сана- сезім, нер жатады. Кптеген зерттеушілер ылым мдениет жйесінде лкен мнге ие болады жне оны сер ету саласы кеейе тсетінін айтады. Білім жйесі, экономикалы рекет, леуметтік жне саяси болжам, лемді тануды фундаментальды мселелерін зірлеу азіргі уаытта ылымсыз ммкін емес. ылым – мдениетті баса бліктерімен зара байланысты мдениетті шектеу блігі болады, онсыз оны дамуы ммкін емес, ылым андай сілтеме негізінде дамитынына да байланысты. Жалан сілтемелер негізіндегі позитивизм лемді тануды ылыммен алмастырысы келген уаытта болан. Аиат «саналы» болды, сонысымен ажетті болды. ылым – мдениет блігі ретінде зіндік ерекшеліктерімен ызметі бар, зіндік орны бар. Ол мдениетті баса рама бліктерінсіз мнсіз, мысала ааш бтатары тамырсыз жне дігексіз тіршілік ете алмайтын сияты. Яни, ылым - философия, дін, сана, нер сияты мдениет «тамырына» жатады. сіресе бл ылыми лемді тануа атысты болады. ылымны негізінде адамны лемге згеше атысы жатыр. лемді эстетикалы ынуа, оны демілігімен гармониясын абылдауа, бейнелік образдар мен тсініктер негізінде крсетуге болады. лем табиаты, оны субстанциялды негіздері, аламдаы адамны орны, мірді маызы мен адам ызметі туралы сратара жауап іздеп, лемді философия тарапынан арастыруа болады. лемді тану – тсініктерді, нанымдарды, зерттеулерді, эстетикалы жне рухани-саналы баалауларды крделі жйесі болып табылады. лемді алыптастыруда ылым ерекше орын алады.