Экожйе трлері.рлы экожйелерін сипаттаыз
Экологиялы жйе – тірі азалар жиынтыыны оректену,сужнерпаберу масатында белгілі бір тіршілік ету кеістігін бірлесе пайдалануынытарихиалыптасанжйесі. Экожйе рамынаорганизмдерде,табииорта да кіретін тірі табиатты негізгі функционалды бірлігі болып табылады. Экожйені рылымынэнергиянытрансформациялаудыш дегейі (консументтер, продуценттер, редуценттер) мен атты жне газ трізді заттар айналымы райды. Экожйені асиеттері оны рамына кіретінсімдіктерменжануарлардырекеттеріне байланысты. р трлі экожйелердесімдіктікнэнергиясын,минералдызаттар мен суды орын пайдалануы р трлі млшерде жреді. Биомасса мен энергияны ауысып, згеріп отыратын кездерінде тіршілік орлары барынша толы пайдаланылатын экожйелердіаныан деп, ал осы орды толы пайдаланбайтын экожйелерді аныпаан деп атайды.Экологияны е негізгі объектісі экологиялы жйе, немесе экожйе . Функциялы тратылыы аз уаыта созылса-да арым -атынаста болатын раыштары бар кез келген бірлікті экожйе деп атауа болады. Экожйе деген терминді 1935 жылы бірінші рет сынан аылшын экологі А. Тенсили . А Тенсили экожйені рамына организмдерде абиотикалы орта да керетін жер бетіндегі тірі табиатынты негізгі функциясыны бірлігі деп есептеуі жне оны р блігіні екіншіне сер ететіндігіне назар аударады. Былайша айтанда экожйе – зат айналымы мен энергия тасмалдануы жретін табии бірлік . Экожйеде зат айналымыны жруіне органикалы молекулаларды сінімділік трде белгілі оры жне орагнизмні ш функцияоналды р трлі экологиялы топтары: продуценттер, консументтер, редуценттер болуы керек.
рлыты экожйелерге : тундра, тайга,орманды дала,дала, шл, саванна,таулар т.б.
Тундра — ландшафт типі, орман зонасы шекарасынан солтстікке арайы (Отстік жарты шарда отстікке арайы) ормансыз кеістікті алып жатан ландшафты зона. Азияны, Европаны жне Солтстік Американы солтстігінде, арктика маы аралдарда тараан. Ааштар спейтін суайры кеістіктерінде бталышпті, балдырлыыналы жамылылар басым болып келеді. Тундра климаты жадайларыны ерекшелігіне: ысыны за, ызарлы болуы, орта температурасы 10—12°тан аспайтын жазыны ыса болуы, жылды жауын-шашынны (200— 300 мм) аздыы мен блтты кндерді кептігі, ауаны салыстырмалы ылалдыыны жоары болуы мен желдерді те аттылыы тн. Оны таы бір ерекшелігіне: тек жазда аяа беткі жаы ептеп еритін тоц топыратарды таралуы жатады. Топыраы торфтыглейлі болып келеді, топыра температурасыны тмен жадайында сімдікке келетін су азаяды, сондытан да сімдіктері ксерофиттер сияты болып трады.
Тайга (тркі-мо сзі - ылан жапыраты орман) — солтстік жарты шарды оыржай белдеуіндегі ылан жапыраты Сібір орманыны аты. Тайга термині бкіл Еуразия мен Солтстік Америка бойынша созылып жатан ылан жапыраты орман аймаыны сімдігі мен оыржай белдеуді ландшафты орман зонасын да атауа олданылады. Европалы тайга кбінесе шырша мен араайдан трады. Орала жаындаанда Батыс Сібір тайгасында Сібір балараайы, арасамырсын, Сібір самырсыны кездесе бастайды. Енисейден шыыса арай Сибирь бал араайы басым, біра ол даур бал араайымен араласады да, ал таулар мен таулы стірттерді бас жатарында теселме самырсындар жыылдары пайда бола бастайды. иыр Шыыс тайгасында аян шыршасы мен арасамырсынны ерекше трі тараан.
Орманды дала.азастан жеріне орманды дала зонасыны тек отстік шеті сйірленіп кіреді. Жазы далада шо-шо болып ормандар седі. азастанны орманды дала зонасы Батыс Сібір жазыы мен Жалпы Сырт ыратыны аз ана блігін алып жатыр. Жалпы клемі 1 млн га азастан аумаыны 0,4%. Орманды дала зонасыны жер беті тегіс. Онда шаын ойпаттар кездеседі, бларды кейбіреулерін кл алып жатыр.
Зонада 6 мынан астам кл бар. Орманды дала зонасыны климаты баса зоналара караанда біршама олайлы. Жылды жауын-шашынны орташа млшері 300-350 мм, оны кбі жазда жауады. Жазы оыржай ысты, шілдені орташа температурасы 18°-20°С. ысы едуір суы, кей кндері атты аяз болып, ауаны температурасы -51°-53°С-а
Шл – ауа температурасы былмалы, жауын-шашын те аз тсетін климат жадайында алыптасатын ландшафты яни жерді кедір-бдырыны бір трі. Шлде тсетін жауын-шашын млшерінен булану шамасы 7 – 30 есе арты болады. Шл топыраы жне грунтына арай: ертедегі аллювийлік жазыты борпылда жыныс абаттары стінде алыптасан мды Шл гипстелген рылымды стірт пен тау алды жазыындаы малтатасты жне мды-малтатасты Шл; стірттегі жне тау алды жазыындаы гипстелген иыршы тасты Шл; аласа таулар жне са шоылардаы тастаты Шл; жамылысы сл карбонатты саздаты жердегі саздаты Шл; тау етегі жазыындаы ллссті Шл; тау алды жазыы мен зендерді ескі атырауларындаы саздаты таыр Шл; тзды мергелдік жне сазды аласа таулы ірдегі саздаты-шладырлы шл; тзды мтбелер жне теіз жаалауындаы сорта Шл болып блінеді. рлыты ішкі блігінде орналасу жадайына арай рлыты (Гоби, Такла-Макан, т.б.) жне рлытарды батыс жаалауларында орналасан жаалаулы (Атакама, Намиб, т.б.) Шлдерге блінеді. Географиялы орнына арай: тропиктік, субтропиктік, оыржай белдеу жне Арктика мен Антарктида (арктиктік Шл немесе мз Шлі) шлдері болып блінеді; тауларда шл (суы биіктаулы шл) биіктік ландшафт белдеуін райды.дейін тмендейді. атарды орташа температурасы -17°-19°С.
Саванна (ис. сабана - кариб ндістеріні тілінен енген) — тропиктік ормандар мен шлдер аралыындаы биом трі. Саваннада субэкваторлы, тропиктік жне субтропиктік сімдіктер типіні ксерофитті шптесіндері, жеке немесе шо ааштары (акация, эвкалипт, т.б.) мен бталары кезектесіп орналасан. сімдіктері заа созылатын рашылыа бейім келеді. Шптесін сімдіктеріні жапыраы атыл, тікенекті. Оларды ішінде биікт. 3 — 5 метрге дейін жететін асты тымдастары да бар. Ааштары аласа, дідеріні абыы алы, жоары блігі шатыр тріздес. ра маусымда кейбір ааштар дііне (баобаб, бтелке аашы, т.б.) су оры жиналады. Саванна тропиктік егіншілікке олайлы: мата, жер жаа, жгері, темекі, кріш егіледі. Жануарлардан піл, мйізтмсы, керік, зебр, антилопалар; стардан тйес мекендейді. Солтстік Африка аумаыны 40%-ын амтиды. Отстік Америкада (кампос, льянос), Отстік жне Отстік-Шыыс Азияда, Солтстік-Шыыс Австралияда да таралан.