Топыра – тіршілік ортасы

Топыра – литосфераны жоары уе абатымен байланысатын абат. Топыра жеке ртрлі лшемдегі атты блшектерден трады. атты блшектер сумен жне ауамен оршалан. Сондытан топыраты ш фазалы жйе ретінде арастырады.

Топыраты жоары беті борпылда. Мны рамында кптеген лі органикалы заттар бар (сімдіктер алдыы, арашірік). Бл арашірікті аккумулятивті Аабаты. Тереірек, те тыыз иллювиалды Вабаты жатыр. Оны астында аналы (топыра тзуші) жыныс абаты – С абаты орналасан.

Топыра абаты тередеген сайын аэрация нашарлайды. Оттегіні млшері азайып, кмір ышыл газы мен органикалы заттарды ыдырауы кезінде блінетін баса да газдарды млшері артады. Топыраты жоары абаттарында сімдікке ажетті фосфор, калий, азот, кальций жне баса заттар жинаталан.

Топырата тіршілік ететін организмдер эдафобионттарнемесе педобионттардеп аталады. оыржай айматаы орман топыраыны 1 шаршы метрінде 1000 жуы жануарлар трін, нематодтар мен арапайымдыларды 10 млн-аса, ая йрытар мен топыра кенелеріні 100 мынан трлерін табуа болады.

Эдафобионттарды кптеген экологиялы топтарыны классификациялары бар.

Тіршілік ортасымен байланысы бойынша топыра жануарлары негізгі ш экологиялы топа блінеді:

- геобионттар- немі топырата тіршілік ететін организмдер. Оларды бкіл даму циклы топырата жреді (жауын рттары).

- геофилдер– тіршілік циклыны жо дегенде бір фазасы міндетті трде топырата тетін организмдер (шегірткелер Acrididea, кейбір оыздар - Staphylinidae, Carabidae, Elateridae). Оларды личинкалары топыра ішінде дамып, скен со жер бетінде тіршілік етеді.

- геоксендер– топыраты кейде уаытша немесе ораныс ретінде пайдаланатын организмдер (тараандар, кеміргіштер жне баса да інде тіршілік ететін ст оректі организмдер).

Сондай-а топыра организмдерін дене млшері мен имылына байланысты да экологиялы топтара бледі:

- микробиотип– детриттік оректік тізбекті негізін райтын топыра микроорганизмдері. Блара жасыл (Chlorophyta), кк-жасыл балдырлар (Cyanophyta), бактериялар (Bacteria), саыраулатар (Fungi) жне арапайымдар (Protozoa) жатады.

- мезобиотип– озалыш, майда жануарлар тобы. Блара топыра нематодтары (Nematoda), насекомдарды майда личинкалары, кенелер (Oribatei) жне басалар жатады. Блар негізінен детриттермен жне бактериялармен оректенеді.

- макробиотип– топыратаы ірі насекомдар (жауын рттары жне т.б.).

- мегабиотип– топырата тіршілік ететін ст оректілер, мысалы, кртышандар, жертесерлер жне т.б.

Топыраты асиеті, рамы топыратаы организмдерді тіршілік етуіне де сер етеді. Топыраты ртрлі асиеттеріне – ышылдыы, тздылыы, ылалдылыына байланысты сімдіктер де ртрлі экологиялы топтара блінеді. Мысалы, ышыл топыратарда (рН 6,7-тен тмен) ацидофильді трлер (сфагналы батпа сімдіктері), нейтрофильді трлер (рН 6,7-7,0 мдени сімдіктер), базофильді трлер (рН 7,0-ден жоары, а акация) седі.

Су тіршілік ортасы жне ондаы тіршілік ететін азаларды экологиялы топтары

Су – тіршілік ортасы

Су (гидросфера) – Жер шарыны 71%-ын алып жатыр. Оны 98% мхиттар мен теіздерді, тек 0,46% ана тщы суларды (клдер, зендер, батпатар) лесіне тиеді. Сулы ортада 150 000 жануарлар трі (жалпы жануарлар тріні 7%) жне 10 000 сімдіктер (8%) трі тіршілік етеді. немі суда тіршілік ететін немесе тіршілік циклыны бір блігі суда тетін (инелік, маса личинкалары) организмдерді гидробионттардеп атайды.

лемдік мхитты 2 экологиялы облыса бледі: бкіл су абаты – пелагиаль,су тбі – бенталь.

Су - зіне тн ерекшеліктері бар ерекше тіршілік ортасы. Бл ортаны негізгі ерекшелігі – тыыздыы.уе ортасынын 800 есе тыыз. Дистилденген суды тыыздыы 1 г/см³-ке те. Тздылыы артан сайын тыыздылыы да артып 1,35 г/см³-а дейін жетеді. Сондытан онда тіршілік ететін организмдерге лкен ысым сер етеді. рбір 10 метр тередікте ысым 10 атмосфераа кбейеді. Кейбір организмдер, мысалы, шаян трізділер, погонофоралар, теіз жлдыздары жне т.б. лкен тередікте, 400-500 атм. ысымда тіршілік етеді.

Су ортасыны зіндік бенталь.

бар. Суда оттегі атмосферамен салыстыранда 21 есе аз. Суды температурасы, тередігі, тздылыы артан сайын ондаы оттегі млшері азайып, ал суды аысы атты болан сайын оттегі млшері кбейеді.

Баса орталармен салыстыранда суды температуралы режимібіркелкі болуымен ерекшеленеді. оыржай айматарда тщы суларды температурасы 0,9⁰-25⁰ С аралыында (ысты су кздерін есептемегенде, онда су температурасы 100⁰ С-а дейін жетеді), тщы суларды тере абатында температура 4⁰-5⁰ С-ты райды.

Су ортасыны жары режиміуе-рылы ортасынан айырмашылытары кп. Су бетінен шаылысуына жне су ішінен туі кезінде сіірілетін боландытан суда жары аз болады. Сондытан тере суларды ш аймаа: жары, алаклеке жне толы араы бліктерге бледі. Мхитты араы, тере бліктерінде гидробионттар кру шін тірі организмдерден блінетін жарыты пайдаланады. Мндай былыс биолюминесценция деп аталады. Мысалы, кейбір балытарды ара жзу анаттарыны алашы сулесі жоара жа сйегіне жаын майысан, армаша трізді болып орналасан. Осы армашаны шында шырышты жары беретін бактериялары бар. Оттегімен бактерияларды амтамасыз етуі арылы жары беріп, орегін зіне еліктіреді