В.И.Вернадскийді биосфера туралы ілімі.

Биосфера туралы ілім. Биосфера туралы ілімні басталуын «биология терминін енгізген француз табиаттанушысы Ж.Б.Ламарк (1744-1829) есімімен байланыстырады. Біра биосфера деген терминді 1875 ж Альпі геологиясы туралы ебегінде алашы сынан австрия алымы Э.Зюсс. Біра ол биосфера тсінігіні мазмнын айтпаан. Биосфера туралы ілімні ылыми негізін алаушы В.И.Вернадский болды.

1926 жылы «Биосфера»еген кітабы шыты, онда В.И.Вернадский биосфера туралы іліміні негізгі аидаларын айтады.

В.И.Вернадский биосфераны ш геологиялы сферамен (литосфера, гидросфера, атмосфера) шектескен тіршілік тараан Жерді жа абаты екенін айтты. Атмосферада ол 16-20 км шейін таралып, озон абатымен шектеледі. Гидросферада е тере абатына шейін (Тыны Мхиты, Мариан нктесі, 11 км), ал литосферада 3 км тередікке дейін таралан. Биосфераны негізгі ерекшелігі - онда тірі затты болуы. Тірі зат ол барлы тірі организмдерді жиынтыы, атты геологиялы кш. Олар ртрлі минералды жыныстарды, тщы суды, атмосфераны тзуге атысады. Барлы тірі организмдер кн сулесін пайдаланып геологиялы процестерге сер етеді. Биосферада тірі организмдер арасында здіксіз заттар айналымы теді.

Біра биосфераа энергия сырттан келетін боландытан, ол ашы жйе. Биосфераны тірі емес компоненттері онымен крделі заттар жне энергия алмасуда болатын Жер бетіні геологиялы бліктері. Биосфераны шекарасы -тіршілік шекарасы. Биосфераны таы мынандай ерекше сипаттамасы бар: біріншіден, суды кп млшерде болуы; екіншіден, кшті кн энергиясыны аымы; шіншіден, биосферада ш агрегатты трде (атты, сйы, газды) болатын заттар шекарасы бар. Мны брі тірі организмдер арылы тетін белсенді заттар жне энергия алмасуын амтамасыз етеді.

Биосферада тірі зат мына функцияларды атарады: энергетикалы, деструктивті, концентрациялы, ортаны алыптастырушы. Энергетикалы функцияны атаратын жасыл сімдіктер, олар фотосинтез процесі арылы кн энергиясын р трлі химиялы рылымдар трінде жинайды. Бл туралы В.И.Вернадский былай деп жазан: Жасыл хлорофилді азалар, жасыл сімдіктер кн сулесін стап фотосинтез арылы кейін баса химиялы энергия кзі болатын химиялы заттар тзетін биосфераны негізгі механизмі. Бл энергия кейін экожйеде жануарлара азы трінде таралады. Жалпы бл энергия оршаан ортада таралып кетеді. Бірата кейбір блігі лі органикалы заттарда жиналып адамзата энергетикалы ор болатын азба трлерге айналып, азба байлытара (шым, кмір, мнай) теді.

Деструктивті функциясы - лі органикалы заттарды ыдыратып мнералдандыру, тау жыныстарыны химиялы ыдырауы жне тзілген минералдарды биотикалы заттар айналымына атыстыру. лі органикалы заттар арапайым кейін бастапы заттар айналымына атысатын бейорганикалы рылымдара айналады: кмірышыл газы, су, ккіртсутек, аммиак, т.б. Блар ерекше азалар редуценттер жне деструкторлар арылы теді. Тірі зат арасында биотикалы заттар айналымы литосферадан босаан минералдармен толытырылып отырады. Концентрациялы функциясы - азаларды здеріні тіршілігі шін табиатта таралан заттар атомдарын тадаулы сііріп жинауы. Тірі затты ерекшелігі химиялы элементтерді сйыталан ерітінділерден жинау абілеті. Ортаны алыптастырушы функциясы - ортаны физика-химиялы параметрлерін (атмофераны, литосфераны жне гидросфераны) азалара олайлы жадайа ауыстыруда. Бл функция жоары айтылан биосфераны тірі затыны ш функциясыны нтижесі. Осы функция арылы тірі зат биосферадаы заттарды жне энергияны рып, оны тепе-тедік балансын сатап, азаларды тіршілік ету тратылыын алыптастырадыОртаны алыптастырушы функциясы нтижесінде алашы ауаны рамыны згеруі; алашы мхиттарды суларыны рамы; литосферадаы шгінді жыныстарды жиналуынан рылытарда нарлы топыра абатыны алыптасуы тті.

Биосферадаы тірі затты болуы тірі организмдерді ш тобыны арым атынасы арылы (продуценттер, консументтер, редуценттер) арылы тетін биотикалы заттар айналымы нтижесінде. Биотикалы айналым арылы здіксі органикалы заттарды рылуы жне ыдырауы теді. Тірі организмні тіршілік рекетінен тіп жатан химиялы элементтерді глобалды миграциялы циклы Жерді ш геологиялы абаттарын байланыстырады. Бл айналымды жргізуші кш кн энергиясы болып табылады.