Табии ресурстарды классификациясын сипаттаыз.
Табии ресурстар – адамны з мтажын амтамасыз ету жне кздеген масатына жету шін пайдаланатын оршаан ортадаы заттарды, былыстарды, табии денелерді жиынтыы. Олара ауа, кн, жел, су, жер, орман, табии рылыс материалдары, пайдалы азбалар жне т.б. жатады.
Табии ресурстарды бірінші белгісі – оларды трі. Бл белгіге сйкес олар табии былыстар (кн энергиясы, жел, мхиттардаы суды келуі мен айтымы), сімдіктер лемі, жануарлар лемі, табии заттар (су, ауа, топыра) жне пайдалы азбалар (мнай, алтын, т.б. ртрлі рудалар) болып блінеді. Сонымен атар пайдалы азбалар пайдалануа дайын (кмір, баалы тастар, тз) жне деуді ажет ететін (мнай, синтетикалы тыайтыштар) болуы ммкін.Табии ресурстарды екінші белгісі – оларды оры. Бл белгісі бойынша оларды сарылатын жне сарылмайтын деп бледі.Сарылмайтын табии ресурстар – табиатты за пайдалану кезінде саны мен сапасы згермейтін немесе аздап ана згеретін табии физикалы былыстар жне денелер. Мндай ресурстара Кн энергиясы, жел энергиясы, озалыстаы су энергиясы, жер ойнауы энергиясы жатады. оршаан ортаны ауасы мен суы саны бойынша згермеуі ммкін, біра адамны тіршілігі барысында сапасы тмендеуі бден ммкін. Бл табии байлытар азіргі тадаы техника мен технологияны кмегімен (су, ша, газ тазалау, сондай-а санитарлы-гигиеналы шаралар) сарылмайтын бола алады.Сарылатын табии байлытар – табиатты пайдалану барысында саны мен сапасы згеретін табии физикалы былыстар жне денелер.
шінші классификациялы белгі – сарылатын табии байлытарды орнына айта келуі. Бл белгісі бойынша сарылатын байлытарды мынадай трлері бар:
алпына келетін – сімдіктер, жануарлар жне микроорганизмдер лемі;
алпына келмейтін – миллиондаан жылдар бойы жер ойнауында тзілген пайдалы азбалар (ара, тсті, асыл жне сирек кездесетін, радиоактивті металдар рудалары, мнай, газ жне т.б.);
салыстырмалы алпына келетін – пайдалануа араанда орнына айта келуі баяу жретін ресурстар (нарлы ара топыра, лкен жастаы ааштар – секвойя, баобаб жне т.б.).
Сонымен атар, бл былыстарды андай масштабта: планетада, лкен аймата (континент), жеке географиялы ауданда немесе белгілі бір экожйеде жріп жатанын ескерген жн. Мндай ртрлі масштабта арастыру кезінде табии байлыты бір трі сарылатын да немесе сарылмайтын да болуы ммкін.
Жоарыда айтыландай, табиат пайдалану – оршаан орта байлыын адамны тіршілігі шін пайдалануы. Адамны табиатты пайдалануы трт трлі: тіршілігін амтамасыз ету, шаруашылы-экономикалы, денсаулы шін жне мдени трыдан болады. Оны ішіндегі е бастысы тіршілігін амтамасыз ету болып табылады. Яни, тыныс алу шін ауаны пайдалану, шлін басу шін су ішу, таматану шін сімдіктер мен жануарлар лемін пайдалану.
Шаруашылы-экономикалы трі де адам шін тек пайдалану болып табылады. Экономика субъектілері (фабрикалар, заводтар, ауылшаруашылы ндіріс орындары) табии ресурстарды пайдалана отырып, адам шін кнделікті ажетті тауарларды ндіреді.
Ауруларды емдеу жне профилактика шаралары шін де табии ресурстарды (тау ауа, емдік балшытар, минералды су кздері) пайдалана отырып, адам денсаулыын тзейді.
Адамны мдени жне танымды ажеттіліктерін теу шін табиат слулыы мдени трыдан да пайдаланылады. Сондытан да табиат слулыын кру шін Жер шарыны кптеген жерлеріне туристер аылып келіп жатады.
Табиатты тиімді пайдалануды мынадай ерекшеліктері бар:
табии байлытарды пайдалану оларды орнына келтірумен атар жруі керек (орнына айта келетін табии байлытар шін);
табии байлытарды кешенді пайдалану;
табии байлытарды айта пайдалану;
табиатты орау шараларын жргізу;
оршаан табии ортаа антропогендік ысымды азайту шін жаа технологияларды ендіру.
Салыстырмалы трде алпына келетін ресурса табии ресурстарды маызды трлеріні бірі – орман ресурстарын да, сіресе, ааштарды жатызуа болады. Бізді планетамызда орман алаптары азаюда. Оны бірден-бір себебі – ааштарды кесу, ауылшаруашылы даылдарына жне жайылымдара жер дайындау. Орман алаптарыны ысаруы кптеген елдерде, сонымен атар Ресейде, азастанда (ызылорда, Жамбыл, Отстік азастан облыстарында сексеуілді кесу мен Солтстік пен Шыыс облыстардаы рттер) арынды жруде. 1980 жылдары тропикалы ылалды ормандар 11,3 млн гектара жойылса, 1990 жылдары 16,8 млн-а, 2000 жылы 19,4 млн гектара жетті. Бл крсеткіштер орманны табии жне жасанды жолмен алпына келу арынынан асып тседі. Орта есеппен 10 га оталан ормана 1 га ана орман ааштары отырызылады.