Азастанны шлді айматарыны мселесі

Жалпы, шлдену рдісі азіргі тада – Азия, Африка, Америка рлыыны аридті белдемінде орналасан біратар елдерді басты мселесі. Шлдену тек жекелеген елдерді ана емес, лемдік дегейдегі шешуі иын аламды мселеге айналды. Б-ны келтірген деректеріне сйенер болса, бір жылда азы-тлікке жарамды 3 миллион гектар жер шлденуге шырап, бдан келетін экономикалы шыын 40 миллиард АШ долларын райды.Аталан мселе дниежзілік жне халыаралы маызы бар конференцияларда кеінен талыланды. 1994 жылы 17 маусымда Париж аласында (Франция) Бiрiккен лттар йымыны (Б) Шлейттенуге арсы крес конвенциясы абылданды. Аталан ыты жат негізінде кптеген елдер шлейттенумен крес бадарламаларын абылдады. Осы мселе бойынша азастан Республикасында шлейттенуге арсы крес жніндегі 2005-2015 жылдара арналан бадарлама жзеге асуда. Бл бадарлама шлейттенуді негізгі себептерiмен крестi йымдастыру жне оны салдарларын жою жнiндегі негiзгі жат болып табылады.аза еліні шл аймаы – табиатты физикалы-географиялы жадайынан, сол сияты адам рекетіні нтижесінен пайда болан ландшафт. азастанны алып жатан географиялы орны 4 табии айматы амтиды: орманды дала, дала, шлейт, шл. Бл айматар жалпы география ылымында алыптасан табии ландшафтты айма ретінде айматара жатады. Айматы алыптасуын В.В.До­кучаев, Л.С.Берг сияты лы алым­дар зерттеген. Л.С.Берг осы зоналар ара­лыында тпелі айматарды арастыр­ан жне ендік баыттаы зоналарды гео­логиялы, тектоникалы, орографиялы ерекшеліктеріне арай провинциялара блген. Осы айтылан айматар шекара­лары бгінгі тада згеріске шыраан. Оны негізгі себебі оамны, экономи­­­каны дамуымен, адам рекетіні серімен тікелей байланысты. Адам ре­кетінен пайда болан аламды эколо­гиялы мселелер оршаан ортаа техно­гендік жктемені артуынан туындай­ды. Осыдан келіп, шлейттенуді клемі лаюда. Аумаыны кп блігі жеткі­лiк­сiз ылалдану аумаында орналасан азастан шiн, елдi штен екiсi шлейт­тену процесiнi ртрлі дегейi­не шыраан (барлы жерді 70%-а жуыы). Мны пайда болуына климат­ты аридтылыы, топыраты деф­ляцияа шырауы, топыраты тз­да­нуы, сол сияты жерді ртрлі хи­мия­­лы заттектермен ластануы сер етеді.

Шлейттену лемдік дегейде брын да, азір де жне болашата да болатын жаанды табии згерістерді атарына жатады. Ол – циклды згерістерді туындысы. Оны рі арай дамуы, крделенуі адамны іс-рекетімен тікелей байланысты.азастан жеріні шлейттенген негізгі айматары Шыыс азастан (Семей ірі), Алматы облысы (Балаш клі маы), ызылорда облысы (Арал маы), Маыстау облысы, араанды облысы (Жезазан аймаы) бгінгі тадаы адам мен оам арасындаы лкен араатынасты крделенуіне келіп соуда.

Шлейттенуге шыраан ірлерде балалар лімі те жоары. Экологиялы-санитарлы ысым балаларды жалпы дамымай алуыны, ан аздыыны, туа біткен ауытушылытарды, жйке аурулары, жрек-ан тамырлары аурулары туындауыны негізгі кзі болып табылады.

Шл далада орналасан халы шаруашылы нысандары немі шлейттену рдістеріні серіне душар болуда жне бл азастанны тгел экономикалы жне леуметтік саясатына атты сер етеді. Сондытан оршаан ортаны орау, табиатты тиімді пайдалану, атап айтанда, жер ресурстарын тиімді пайдалану азастанны мемлекеттік экологиялы саясатыны басым баыты болып табылады.

азастанны барлы дерлік аумаы ежелгі дефляциялы-аккумулятивті рдістерге белсенді жеткен ежелгі зен арналарында пайда болан ке алапты мды шл далаа жатады.Шлге айналумен кресу бойынша іс-рекеттерді лтты бадарламасында трт басым баыт аныталан. Олар:

– кп жылды жыл бойына созылатын жайылымдарды ру;

– шаын ттынушылара арналан кн энергиясы ондырысын жасау жне іске асыру;

– Арал маында орналасан халыты леуметтік-экономикалы жадайын жасарту масатында Арал маындаы экологиялы жадайды сауытыру;

– е маызды инженерлік рылыс­тарды м басудан жне дефляциядан орау.Жоарыдаы айтылан шешімі иын мселелерді шешу шін жаратылыстану ылымымен айналысатын алымдар біріге отырып, елімізді болаша рпа алдындаы міндетін атаруды жолдарын арастыру керек. Орта Азия бойынша шлденумен крес жолындаы елеулі жмыстармен Трікменстандаы лтты шл институты айналысуда. ткен асырды екінші жартысында бізде де шлдену мселесімен айналысатын институт болан. Ол институт трлі себептерге байланысты жмысын тотатты. азіргі тада сол институтты айта жандандыру керек. Себебі, азастан аумаында шл жерлер кн санап лаюда. Бл елімізді экономикасына жне ауыл шаруашылыына лкен соы болма. Сонымен атар, азы-тлік ауіпсіздігін амтамасыз ету ажет. Шетел тжірибесін ескере отырып, шлденумен крес жолдарыны тетіктерін жетілдіру ажет. рбір жерді тиімді пайдалану – бл уаыт талабы.