Леуметтік экологиялы мселелер

леуметтік-экологиялы проблемаларды жалпы себебі адамны техникалы ммкіндігімен мір сру стратегиясыны те арапайымдылы алшатытарымен тсіндіріледі. Мнда кбею тратылытан басым, ад халыты саны оны сапасынан басым. леуметтік-экологиялы проблемалар халыты суімен, ресурс дадарысымен жне гнофондыны згеруімен тсіндіріледі.

Жерді мекендеген халы саны соы 2000 жыл бойында суде, соны ішінде соы 200 жыл ішінде жедел арынмен суде. Ол басты кптеген мемлекеттерде лімні рт азаюымен тсіндіріледі. Кпшілік халы ліміні азаюын дрігерлерді жетістіктері деп санаса, дегенмен бл мселеде маызды ролді, кп байала бермейтін таматануды жне санитарлы-гигиеналы жадайларды жасаруы атарды.азіргі кездері Жердегі халы кніне 250 мыа кбейсе, аптасына 1 млн 750 мыа, айына 7,5 млн-а, ал жылына 90 млн-а кбеюде. 1650 жылы 500 млн халы 1987 жылы 5 млрд-а, ал 2000 жылы 6 млрд-тан асты. Халы саныны екі еселенуі 100 жыла созылса, 2 млрд-тан 4 млрд-а жетуі шін 70 жыл, ал келесі екі еселенуі шін 50 жылдан аз уаытты керек етті. Мндай жер шарындаы халыты тез суін демографиялы жарылыс деп атайды.Б мліметтері бойынша негізгі халыты суі дамушы елдер лесіне тиеді. Бл елдердегі халыты суі - экологиялы жне леуметтік проблемаларды шиеленістіреді. Дамушы елдердегі халытар саны планета халыны 3/4 тзеп, жалпы лемдік німдерді тек 1/3 блігін ттынады, бл ттыну алшатыы адам басына шаанда рі арай жаласуда. Бір американды кпшілік баспасы бізді планетамыздаы 6 млрд халыты бір ааша 100 адам етіп сидырып, оларды азіргі жадайдаы адамды арым-атынастарын крсеткен.

азастандаы ашаршылы, оны демографиялы салдары.азастандаы 1932-1933 жылдардаы ашаршылы салдарынан болан адам шыыны туралы мселені азіргі заманы тарихнама р трлі ырынан баалайды. арапайым рсімге (аза халы саныны жргізілген санатар арасындаы арифметикалы алшатыты анытауа) негізделген зерттеулерде шыын, детте, 1 млн адам шегінде аталады. Крінеу кбейтілген баалаулар да кездеседі, мысалы, белгілі америкалы маман Марта Олкотты «леуметтік ткенді баамдау: Орта Азия азатары» атты кітабында екі миллионды рбанды туралы айтылады.Батысты кеес кезеін зерттеушілеріне назар аудара отырып, оларды ізденістері бір жадайларда аиата мтылысты бейнелесе, екінші бір жадайларда онда объективтілікті арасы да крінбейді, йткені барлы назар негізінен «таы бір ілгешекті айтып алу» ниетінен туатын аса пікірлерге аударылады. Біра алай боланда да отанды тарихымызды проблемасын бізді зімізден арты ешкім шеше алмайды. Сондытан осы баыттаы зерделік ізденістерді жеделдететін уаыт келді. Жне бл ретте тарихи демография, оны тиімді танымды ралдарымен жне зерттеуді мбебапты дістерімен оса, елеулі рл атаруы тиіс.Кейінгі кезге дейін проблеманы талдау шін бірінші жне екінші Бкілодаты халы санаы (тиісінше 1926 жылы 17 желтосанда жне 1939 жылы 15 атарда жргізілді) деректері бірден-бір жат кзі болып келді. Оларды арасындаы ашыты толы 12 жыл жне бір айды райды. Халыты кемуі на осы санатар аралыындаы кезеде тті. аза халы шаруашылыы есеп (Казнархозучет) басармасы М. Соматовты жрта млім млімдеме хатында (1937 жылды 14 атары) азастанны ауыл трындары 1930 жылды 1 шілдесінен 1933 жылды 1 маусымы аралыында 3,4 млн адама кеміп, ал ала трындары 766,8 мы адама скен. Млімдеме хатта осы екі аралытаы айтыс боландар айырмашылыы (263,3 мы адам) ашты, індет, жер аудару рбандары крсетілмейді.Осыдан келіп тарихшы-демографтар мынадай орытынды шыарады, демек аштыты жне сонымен байланысты ауруларды салдарынан аталан жылдарда республиканы бкіл трылыты халыны 1 млн 750 мыны немесе 42%-ы рбан болды. Ашты рбандарыны саны туралы мселе зірге ашы кйінде алып отыр деп ойлаймыз. Тбегейлі жаа деректерді «уын-сргін санаы» деген атаумен белгілі 1937 жылы Бкілодаты халы санаыны материалдарынан алуа болады. Тп-тура бір-а кнде (5 атардан 6 атара араан) жргізілген ол сталинизм саясаты тудыран орасан зор демографиялы апатты бейнелейді. Іле-шала оны зірлегендер мен орындаандарды ттындаланы, ал кпшілігінін атыланы тсінікті. азастан сырты рынока 1,5 млрд. доллар клемінде асты шыара отырып, кш­басшыларды бірі ретінде оны экспортынан дние жзінде 7-ші орын алады. Асты экспортындаы нны лесі 2000 жылы 9 пайыздан 2008 жылы 58 пайыза жетіп, 849,2 млн. доллар клемінде болды. Астыа шаанда макарон німдеріні экспорты 2008 жылы 0,2 пайыздан 0,8 пайыза дейін ктерілді. Еліміз н экспорты бойынша дние жзінде бірінші орына шыып, соы ш жыл ата­ры­нан осы биікке тратап алды. Дниежзілік 10,8 млн. тонна н экспортыны 23,9 пайызы азастанны лесіне тиеді. Соы уаытта нан-тоаш жне кондитерлік німдерді экс­пор­ты шапша суде. Осы німді сырта шы­аруды асты экспортына шаандаы лес салмаы 2008 жылы 0,3 пайыздан 0,7 пайыза жетті. Республиканы макарон нерксібіні ммкіндігі айтарлытай. Бан бидайды атты сорттарыны жоары сапасы, жаа макарон фабрикаларыны рылысы олайлы жадай ту­ызуда. азір еліміз німні осы трі бойынша дние жзінде 29-шы орында транымен, оны ндірушілер мен экспор­тер­лер арасында ал­ашы бестікке кіруге ммкіндігі жоары.Дадарыс аясыны кееюі мен крделенуі, отанды аграрлы жйеге дер кезінде мемлекет тарапынан крсетілген кмекті нтижесінде кейбір елдердегідей бл сала рецессияа шырамай, белгілі бір дегейде даму арынын бседеткен жо. Сонымен атар, соы жылдары ауылшаруашылы німдері клеміні лаюы байалады. ндірілген нім аымдаы баалармен есептегенде 2007 жылы 1,1 трлн. теге дегейінде болса, 2008 жылы 1,3 трлн. теге болып 18,2% скен, ал 2000 жылмен салыстыранда 3,3 есеге скен.Елімізді азы-тлік ауіпсіздігін сатау масатында “Азы-тлік корпорациясы” А арылы днді даылдарды мемлекеттік ора отанды тауар ндірушілерден нарыты баамен сатып алу масатында бюджеттен 12,0 млрд. теге аражат блінді. Мал шаруашылыы жйесінде де оды згерістерді алыптасаны байалады. Мысалы, 2008 жылы 2007 жылмен салыстыранда мйізді ірі ара мал 2,8% кбейген жне сйкесінше ой мен ешкі – 5,0%, шоша – 1,0%, жылы – 6,0%, тйе-3,4% жне с 10,5% скен.Сонымен атар, мал шаруашылыын тымды дамытуды тежеп отыран баса да факторлар бар.

 

38.Траты даму концепциясыны экологиялы аспектілері (азастан Республикасы мысалында)

.Биосфера Жер бетінде адамны пайда боланына дейін болан. Біра адам биосферасыз тіршілік ете алмайды. Адамзат тіршілігіне ауіп тндірген аламды экологиялы проблемалар лемдік ауымдастыты осы жадайдан шыуды жаа жолдарын іздеуге, орныты (траты) даму концепциясын жасауа мжбр етуде. Концепция Б-ны оршаан орта жне даму жніндегі конференциясында (Рио-де-Жанейро, 1992) абылданды.

Орныты (траты) даму моделіні йарымдары:

ндірісті материалды жне энергия сыйымдылыын тмендету, алдытарды мейлінше азайту, улы заттар айналымын азайту;

Экологиялы критерийлерді (оршаан ортаа тигізген зиянны баасы) ескеретін бааны рылуына ауысы жне салы пен айыппл жйесімен бірге жаа экономикалы ауіпсіз ор жне энергия сатау технологиясын пайдалануды ынталандыру;

Ауыл шаруашылыын тиянаты жргізуді жне ауылшаруашылы даылдарыны німділігін ктеру арылы аудандарды дамуына жрдем беру, сімдік жне жануар німдеріні нрлі асиеттерін жасарту, ауыл шаруашылыы зиянкестерімен кресуде кешенді крес жолдарын пайдалану жне т.б.;

Индустриалды дамыан елдерді дамып келе жатан елдерге алдыы атарлы технологияларды, осы елдерден алынан генетикалы материал­дарды негізінде рылан жаа технологияларды беру;

Барлы елдер шін бірдей экологиялы стандарттарды алыптастыру, орныты дамуды бірттас жаhанды баытын анытайтын халыаралы институттарды ру жне т.б.

Адам жне орныты даму концепциясыны орта масаттары кп. Олар 80-ші жылдарды соында бір уаытта пайда болып, 90-шы жылдары арынды дами бастады. Бл концепцияларды пайда болуы, дамуы Б белсенді трде атысуымен жргізіліп келеді. Адам жне орныты даму концепциясыны пайда болу себебі, адамзатты экономикалы дамуы моделіні шекті екенін жне оны тйытыын сезіну болды. йткені дамуды леуметтік жне экологиялы аспектілерін ескермеу жне кптеген баса да аламды сипаты бар факторлар жаын арада, болашата адамзат ркениетіні тіршілігіне ауіп тндіретін былыстара алып келеді.

Кез келген экономикалы дамуды негізінде экономикалы дамуды ш факторы немесе капиталды ш трі жатыр: ебек ресурстары (адам капиталы), жеке капитал (капитал жне жасанды капитал), табии ресурстар (табии капитал). Соы кезде экологиялы фактор экономикалы дамуды шектеушісі болып келеді.

азіргі тадаы эколого-экономикалы дамуды экономи­калы дамуды техногендік трі ретінде арастыруа болады. Бл типті экологиялы есепсіз, жасанды ндіріс жабдытарын пайдалану негізінде рылан, табиат бзушы даму трі ретінде сипаттауа болады. Техногенді даму типіні зіне сай ерекшелігі ретінде:

алпына келмейтін табии ресурстар трлерін тез жне ысырапты пайдалану (бірінші кезекте пайдалы азбаларды);

алпына келетін ресурстарды (топыра, орман т.б.) оларды алпына келу уаытына жеткізбей пайдалану;

лкен млшердегі алдытар мен оршаан ортаны зін-зі тазалауына ммкіндік бермей ластауды арастыруа болады.