Парниктік эффект мселесі.
Парниктік газдарды серінен жылулы балансты згеруі нтижесінде ммкін болатын жер шарыны температурасыны аламды артуын-парниктік эффект деп атайды. Негізгі парниктік газ-кмірышыл газы болып табылады. Кмірышыыл газыны парниктік эффектіге осатын лесі р трлі мліметтер бойынша 50 %-дан 65 %-а дейін жетеді. Баса парниктік газдара метан, азот оксидтері, озон, фреондар (хлорфтор кміртек) жне баса да газдар жатады. ХIХ асырды ортасынан бастап, атмосферадаы кміртек диоксиді млшеріні згерісі айтарлытай артан. Жер бетіне негізінен жылулы емес, крінетін сулелер аыны тседі. Бл сулелер парниктік газдар арылы згермей теді. Жер маы кеістігінде бл сулелерді басым блігі р трлі денелермен кездескенде зын толын (инфраызыл) жылулы сулелерге айналады. Парниктік газдар жылу сулелеріні космос кеістігіне кетуіне арсы сер етеді. Олар апана тскендей болып жиналады да ауаны температурасыны артуына кеп соады. Мліметтер бойынша парниктік газдарды серінен соы жз жылдыта Жерді орташа температурасы 0,3-0,6-а артан. азіргі кезде кмірышыл газыны концентрациясыны арту жылдамдыы жылына 0,3-0,5%. Осыан жаын арынмен баса да парниктік газдарды млшері артып келеді. (метан-жылына 1% , азот оксидтері-жылына 0,2%). Атмосферадаы парниктік газдарды млшеріні екі еселенуі ХХI асырды екінші жартысында болуы ммкін. Бл асырда , р трлі болжамдара сйенсек, планетаны орташа жылды температурасыны 1-3,5%-а артуына келеді. Болжамдар бойынша ауа райыны жылынуы серінен, мгі мздытарды еруі салдарынан лемдік мхит шамамен 1,5 метрге ктерілуі ммкін. Бл рлыты кп блігіні су астында алуына келеді. Ауа райыны жылынуы лемдік мхитты дегейіні ктерілуінен баса да былыстар: ауа райыны трасызды дрежесіні артуы, дауылдарды жиіленуі, жануарлар мен сімдіктерді жойылу жылдамдыыны артуына келіп сотыруы ммкін. Полюстер мен экваторды температура айырмашылыыны кему ммкіндігі де алымдарды аладатып отыр. Бл былыс негізінен полюстерді те кшті жылынуы нтижесінде болуы ммкін. Бл мгі тоды топыратарды ауданыны кемуіне жне олардан метанны блініп шыуына, ал мны зі парниктік эффектіні артуына келеді. Кмірышыл газыны атмосфераа келіп тсуіні негізгі техногенді кзі-органикалы отынды жандыру болып табылады. азір тек жылу энергетикасынан атмосфераа шамамен жылына бір адама 1 т кміртегі немесе Жер шарында жылына 6 млрд т блініп шыады. ХХI асырды бірінші жартысында оны млшері жылына 10 млрд т жетеді деп болжануда. Атмосферадаы кміртегіні млшерін кемітетін негізгі факторлар фотосинтез бен мхитты сііруі болып табылады. Тжірибелерде кміртек диоксидіні ауадаы концентрациясыны екі есе артуы сімдіктерді (жгері) ассимиляциялы аппаратыны ауданыны артуына жне зерттелген даылдарды німділігіні: мата-124%, помидор мен баклажан-40%, бидай, кріш, кнбаыс-20%, брша пен соя-43% артуына келген. Мхит адам ызметіні нтижесінде тзілген кмірышыл газыны 50%-ын сііреді. Соы жылдарда жргізілген зерттеулер мен баылаулар техногенді процестермен атар, парниктік газдарды шыару кзі экожйелерді алыптасан зат айналымны адамны серінен бзылуы кмірышыл газыны, метан мен баса да газдарды блініп шыуына келеді. Осыан байланысты парниктік эффект мселесін шешу кбінесе табии-экожйелік дегейде ойылып отыр. Кптеген алымдар ауа райы мселесін арастыруда тек жылыну жаын ана емес, оан арама-арсы былыстарды ескеру ажеттігін атап крсетеді. Атап айтанда шадану жер бетіне кн радиациясыны келіп тсуіне кедергі келтіреді де, жылуды жетіспеуіне келіп сотырады. Ауаны ылалдылыы мен блттануды артуы да сас сер етеді. Назар аудару ажет, факторды біріне жер бетіні шаылыстыру абілетіні згеруі де жатады. Оны артуы температураны тмендеуіне келеді.
47. аламды мселелер: лемдік мхиттарды техногендік ластану мселесі.аламды проблемалар - лемді ттас амтитын табии, табии-антропогендік немесе таза антропогендік былыстар. Осы былыстарды даму процесі жаандану деп аталады. азіргі тада Халыаралы дегейде мынадай аламды проблемалар бар:- ресурстар проблемасы;- азы-тлік немесе ашаршылы проблемасы;- энергетикалы проблема;- демографиялы проблема;- климатты згеруі;- экологиялы проблемалар;- «шінші лем» елдеріні артта алуын жою;- ауіпті ауруларды жою;- лемдік мхит пен космосты игеру;- ылмыспен жне терроризммен крес;- наркобизнеспен крес.лемдік мхитты негізгі байлыы – ондаы биологиялы ресурстар (балытар, зоопланктон, фитопланктон жне басалары). Мхитты биомассасы жануарларды 150 мы трін, 10 мы балдырлар трін біріктіреді. Ондаы тіршілік лемі – дрыс жне немді пайдалануды арасында таусылмайтын лкен азы ресурсы болып та табылады.лемдік мхит планета халыны таам ретінде пайдаланатын барлы жануарлар белоктарыны 1/6 блігімен амтамасыз етеді. Жер бетіндегі тіршілікті сатауда негізгі рл мхита, оны ішінде мхитты жаалаудаы айматарына тиесілі. йткені планета атмосферасына тсетін оттегіні 70%-ы планктондарда жретін фотосинтез процесіні нтижесі. лемдік мхит биосферадаы тепе-тедікті сатауда лкен рл атаратын боландытан, оны орау - халыаралы экологиялы зекті мселелерді бірі.Жаалаудаы шельфтерде мхит мнайын барлау жне ндіру арынды жруде. сіресе, Парсы, Венесуэла, Мексика шыанатарында, Солтстік теіздегі кен орындарында мнай ндіру жмыстары арынды жрсе, бкіл Калифорния, Индонезия жаалауларын, Жерорта жне Каспий теіздерін мнай платформалары алып жатыр.Мхиттар ртрлі ресурстарды ойнауы ана емес, рлытарды, аралдарды байланыстыратын ыайлы, тегін жол болып та есептеледі. Теіз транспорты мемлекеттер арасындаы жк тасымалыны 80% амтамасыз етеді.Теіздерге шыу ммкіндігі бар кптеген елдер ртрлі материалдар мен заттарды, нерксіп алдытарын, рылыс оыстарын, химиялы жне жарылыс заттарын, радиоактивті алдытарды теіздерге кмеді (дампинг).нерксіп орындарынан шыатын оыстарда ртрлі органикалы заттар мен ауыр металдарды осылыстары кездеседі. Трмысты оыстарда органикалы заттарды орташа шамамен 32-40% бар. Оны ішінде: азотты 0,56%, фосфорды 0,44%, мырышты 0,15%, орасынны 0,08%, сынапты 0,001% бар.лемдік мхитты зиянды жне улы заттармен, мнай жне мнай німдерімен, радиоактивті алдытармен (РА) ластануы лкен аладатушылы тудырып отыр. Ластануды масштабын мына мліметтерден круге болады: жаалаудаы сулара жыл сайын 320 млн. тонна темір, 6,5 млн. тонна фосфор, 2,3 млн. тонна орасын блінуде. 1995 жылы тек ара теіз бен Азов теіздеріні зіне ана 7,7 млрд/м3 лас трмысты жне нерксіптік аын сулар тгілген. сіресе, Парсы жне Аден шыанатарыны сулары жне Балты теізі мен Солтстік теізді сулары атты ластанан. 1945-1947 жылдары кеес, аылшын жне американды команда басармалары ола тскен жне здеріні улы заттары бар (иприт, фосген) 300 мы тонна о-дрілерді суа батырды. Суа батыру операциялары асыыс, экологиялы ауіпсіздік нормалары саталмай жасалды. Теіз суыны серінен азіргі кезде химиялы о-дрілерді корпустары атты заымдалды, ал мны арты жасылыа апармайтыны белгілі.АШ-ты Тыны мхитта жргізген сутекті бомбасыны жарылысыны (1954 ж.) серінен 25600 км2 жер радиоактивті сулеленуге шырады. Жарты жылды ішінде аысты серінен жтырылан аума 2,5 миллион км2-ге жетті. Радиоактивті заттармен уланан сімдіктер мен жануарлар организмдері оректік тізбек арылы бір-біріне беріледі. Мхитты атты ластаушыларды бірі - мнай жне мнай німдері. лемдік мхита жыл сайын орта есеппен 13-14 млн тонна мнай німдері тгілуде. Мнаймен ластануды екі трлі аупі бар: біріншіден, су бетінде теіз фаунасы мен флорасына ажетті оттегіні жібермейтін пленка тзіледі; екіншіден, мнайды зі жартылай ыдырауы за уаыта созылатын улы зат болып есептеледі. Суды рамында мнайды млшері 10-15 мг/кг болан жадайда планктон мен майда шабатар ырылып алады. лкен танкерлерді апата шырауы кезінде мнай німдеріні суа тгілуін наыз экологиялы апат деп айтуа болады.Мнай - ттыр, жабыса, ара оыр тсті майлы сйыты. Мнай мен мнай німдері лемдік мхитты атты ластайтын ке тараан ластаушылар болып табылады. ХХ асырды 80-ші жылдарына дейін мхиттара жыл сайын 16 млн. тоннаа жуы мнай, яни бкіл ндірілген німдерді 10,2%-а жуыы тсіп отырды. Ластану, сіресе, ндіру айматарынан мнайды тасымалдау кезінде жріп отырады. Апатты жадайлар танкерлерді шайылан жне балласты суларды сырта шыаруы нтижесінде теіз жолдарыны ластануына алып келеді. Кейбір мліметтер бойынша 2000 жылдарды бас кезінде лемдік мхитта 12 000-а жуы скважиналар болан.Мнайды едуір блігі теіздерге трмысты жне апа сулармен зендер арылы, ал нерксіп орындары арылы жылына 10,5 млн. тонна мнай тсіп отырады.Мнайды негізгі компоненттері – кмірсутектер (98%-а дейін) - 4 класа блінеді:1. Парафиндер (алкендер, жалпы рамыны 90%-а дейін) – молекулалары кміртегі атомыны тіке жне тарамдалан тізбегінен тратын траты заттар. Жеіл парафиндерді тез шпалы жне суда еритін асиеті бар.2. Циклопарафиндер (жалпы рамыны 30-60%) саинасында 5-6 кміртегі атомы бар аныан циклді осылыстар