Азастанны айматы экологиялы мселелрі: Семейді экологиялы жадайы.
Елімізді тарихындаы е айылы паратарды бірі - Семей ядролы сына полигоныны мірге келуі Алашы атомды жарылыс дауысы 1949 жылы тамызды 29-ы, таы саат 7-де естілді. Семей ядролы полигоны ауданында 450-ден астам жер сті жне жер асты ядролы сынатарыны ткізілуі нтижесіндеатмосфераа, гидросфераа жне литосфераа те лкен млшерде радиоактивті материалдар шыарылды. Тек Семей ядролы полигоныны ана емес, соан жаын жатан орасан лкен ауматар да (Павлодар, араанды, Шыыс азастан, Жезазан облыстары жне Ресей Федерациясыны Алтай лкесі) радиоактивті ластануа шырады. Соны нтижесінде сол ауматаы кптеген тірі азалар жне трын халытар зардап шекті.азастандаы сансыз ядролы зерттеулерді салдарлары лі де толы зерттелген жо. Белгілі аын Олжас Слейменовты басшылыымен Невада—Семейэкологиялы озалысы Семей ядролы полигонында сынатар ткізуге толы тыйым салды. Бл озалыса азастанны кптеген халы кеінен атысты. азастан Президенті Н. . Назарбаев республикада ядролы сынатар ткізуге мораторий жариялады. (Елбасы Н. . Назарбаевты «Семей ядролы сына полигонын жабу туралы» Жарлыына 1991 жылы тамызды 29-да ол ойылды.) Соы сынатардан бері он жылдан астам уаыт ткеніне арамастан, Семей ядролы полигоныны белдемі кні бгінге дейін экологиялы кауіпті аудан болып есептеледі. йткені онда за саталатын радиоактивті заттар жинаталан. Полигон аймаында кні бгінге дейін топыра жне сімдіктер ластанан. азастан кіметі Семей ядролы полигонымен шектесіп жатан аудандар аймаындаы экологиялы жадайды жеілдету жнінде біратар шыл шаралар абылдады. АШ пен Жапония кіметтері Семей ядролы полигоны аймаында экологиялы зерттеулерді жргізуге елеулі аржылы кмек крсетуде.[1] КСРО заманында азастан аумаында атом бомбалары сынатан тті. Ол шін арнайы 18 млн га жер блініп, Семей ядролы полигоны ашылды. Бастапысынды адамдара, жануарлар мен табиата тікелей зардабын тигізген ашы сынатар жасалды. Сосын оларды жер астына жасай бастады. Атом бомбаларыны жарылыстары смды ауыр болды. Семей маындаы радиациялы сер аймаында тратын 500 мыдай адам осы сынатан азап шекті. 1949 жылдан 1963 жыла дейін жер бетінде жасалан сынатарды зардабы сіресе мол боланы рас. Бл айматаы ауруларды есеп-исабы 1990 жыла дейін мият жасырылып келді. Облыста онкологиялы, жрек-ан тамыр, жйке жне психикалы аурулар саны крт сті. Азап шегіп, лім шан адамдар аншама. Отбасыларында кемтар балалар кбейді. Бны зі аза лтыны келешегіне тнген зор ауіп болатын 1980 жылдарды аяына арай халыты тзімі таусылып, шегіне жеткен еді. Баса ядролы державалармен салыстыранда, азастан аумаында иратыш луеті жаынан орасан зор ядролы арсенал болды. азастандаы аруды жиынты ядролы уаты брыны Кеес Одаыны барлы ытимал дшпандарыны аса маызды стратегиялы объектілеріні барлыыны тамтыын да алдырмауа жетіп артылатын. Бл аруды олдану миллиондаан халы бар мынан астам аланы, ол былай трсын, ттас бір мемлекеттерді, тіпті континенттерді жермен жексен етуге ммкіндік беретін. азастан стратегиялы ару-жара пен оны жеткізу ралдары орналастырылан жай ана орын болан жо. Бізді елде жайласан смды скери-техникалы лует уаты жаынан ттас бір индустрия, зіндік бір «мемлекет ішіндегі мемлекет» еді. КСРО-ны ыдырауы нтижесінде азастан толы скери ядролы циклды: ядролы аруды сынау, жаырту жне ндіру циклын жзеге асыру ммкіндігі алды. Негізгі блім:Невада-Семей полигоныны инфрарылымы Сол ядролы сына полигондарыны бірі – Семей полигоны Кеес Одаыны аса маызды стратегиялы объектісі болды. Осынау полигонны кемел инфрарылымы: Курчатов аласын (Семей – 21), реакторлар кешенін, «Балапан», «Г» (Дегеледегі сейсмокешен), «Ш» («Тжірибелік ала» дейтін) сына аладарын, толып жатан баса да са тжірибелік аладарды амтиды. Семей ядролы полигонны осынау тжірибелік аладарында 456 ядролы жарылыс жасалды. Осынау сынатар атом аруыны иратыш аруын айтарлытай арттыруа ана емес, оны жаа трлерін де жасауа ммкіндік берді.
52.Траты даму концепциясыны экономикалы аспектілері (азастан Республикасы мысалында)
Траты даму стратегиясы 1992 жылы ОДК-2 (КОСР-2) конференциясында абылданды, біра ол азіргі уаытта да жалпы назар орталыында болуды жаластырып келеді. Траты даму осы шаты сраныстарына сай келетін, біра бола-ша рпаты з сраныстарын анааттандыру ммкіндігінен айырмайтын былыс ретінде аныталды. Б-да Траты даму бойынша арнайы комиссия рылды.
Траты даму Стратегиясыны негізі мен масаты. Траты даму Стратегиясыны негізі оршаан орта мен оны ресурстары жне экономика мен Жер халы арасын тедестіру идеясы болып табылады. Траты даму Стратегия-сыны масаты – тіршілікті жаанды згерістерге бейімдеуді негізгі жолдары мен тсілдерін жасау.
Траты дамуды амтамасыз етуге кш салуда адамдара аморлы орталы орын иеленеді. рбір адам салауатты оршаан ортада, табиатпен ндескен жемісті мірге ылы. Стратегияда руханилылы тсінігі жай тірі алу масатынан блек масатты болуы трінде тжырымдалан. Стратегияны жзеге асыру ртрлі мемлекеттерді леуметтік-экономикалы жаынан орныуына арамастан, интегра-циялануын жне оларды іс-рекет бірлігін амтамасыз етуді талап етеді.
Траты даму белгілері. Траты даму ымы негізгі 2 белгі арылы аныталуы тиіс:
1. Антропоцентрлік даму;
2. Биосфероцентрлік даму.
Дамуды антропоцентрлік белгісі ке маынада адамзатты (елді) тірі алуын, жне бізді рпатарымыз зіні сраныстарын табии жадайда жне Жер мен арышты экологиялы жадайында теуге бгінгі рпатармен салыстыранда кем емес ммкіндіктерге ие болатын, адамзатты тотаусыз рі здіксіз за дамуа абілетін (ммкіндігін) крсетеді. Биосфероцентрлік (жалпы жадайда – экологиялы) белгі ымы биосфераны Жер бетіндегі тіршілік негізі жне оны тратылыы мен табии эволюциясына ажетті жадай ретінде, адамзатты рі арай дамуы экофобты трде жрмейтіндей кйде саталуымен байланысты. «Бізді орта болашаымыз» кітабында «Траты даму стратегиясы адамдар мен оамны жне табиатты арасында ндестікке жетуге баытталан» деп атап крсетілген. Бл принципті табиат пен оамны коэволюциясы принципі ретінде сипаттауа болады.
Осы айтыландардан траты дамуды оамны аман алуын жне здіксіз прогресін амтамасыз ететін жне оршаан табии ортаны, сіресе биосфераны бзбайтын социотабии даму стратегиясы ретінде тжырымдауа болады.
Траты даму принциптері. Табии даму принциптеріне тмендегілер кіреді:
жердегі барлы тіршілік иелерін сыйлау жне амор болу;
тіршілік сапасын ктеру;
экожйелерді міршедігін жне алуантрлілігін сатау;
айта алпына келмейтін ресурстарды сарылуыны алдын алу;
экожйелерді сиымдылы ммкіншілігіні шегінде даму;
адам санасын жне оны мінез-ылыыны стереотиптерін згерту;
зіні мекендеу ортасын сатауа оамны леуметтік мдделелігін олдау;
леуметтік-экономикалы даму жне оршаан ортаны орауды лтты концепцияларыны интеграциясын жасау;
лемдік дегейде іс-рекет бірлігіне жету.
Бл принциптер 1991 жылы Мскеуде «Жерге аморлы жасау – траты тіршілік ету стратегиясы» жатында жарияланды. жатпен жмыс ТХК (МСОП), БОК (ЮНЕП), ЖТФ (ВВФ) халыаралы йымдарыны бастауымен орындалды.
Траты даму міндеттері. Стратегия з алдына екі негізгі міндет ойан: адамзатты аман алуы жне адам міріні мнін плсапалы анытау.
Стратегияда жарияланан баса принциптер арасындаы е таластысы – халы санын реттеу (жанялы жоспарлау).
Стратегияда басты назар ресурстарды сарымай пайдалануа аударылан. Тек осындай кзпрас ана рпатара бір нрсе алдыра алатынымыздан міттендіреді.
Траты даму биосфераа сер ететін жалпы антропогендік ысымды тмендту барысында, е кем дегенде экономикалы тиімділікті, босферосйкестікті жне леуметтік ділеттілікті болжайды.
Шаруашылы іс-рекеттерді биосфераны бзбайтындай, керісінше оны сатайтындай, яни оны экологиялы олжетімді етіп, экожйе сиымдылыыны шегінен шыпайтындай етіп йымдастыру – болашата траты оам орнауыны орталы баыттарыны бірі.
Бл міндеті шешу шаруашылыты жан-жаты жне толы арындандырылуы мен экологияландырылуы принциптеріне негізделген, тепе-тедіктегі немесе траты экономиканы жаа лгісін рудан ктіледі.
Траты даму критериі ретінде экологтар оршаан ортаа жне табии экожйелерге (табиатты пайдалануа) оларды шаруашылыты сиымдылы шегінде сатауа ммкіндік беретіндей дрежедегі кзарасты санайды.
Траты дамуды баалауда тмендегі критерийлер пайдаланылады:
халыты жмыспен амтылуыны наты дегейі;
адам дамуыны индексі;
монетарлы-аржылы критерий.