Тарау. АЗАСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАЫ МЕТРОЛОГИЯНЫ ДАМУ ТАРИХЫ
АЗАСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМЖНЕ ЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
М.УЕЗОВ атындаы ОТСТІК АЗАСТАН МЕМЛЕКЕТТІК УНИВЕРСИТЕТІ
Ешанлов.А.,Бекібаев Н.С., Тулекбаева А. ., алдыбаева Б.М.,
Джамалова З.И.
«МЕТРОЛОГИЯ»пнінен
ОУЛЫ
5В073200- «Стандарттау, сертификаттау жне метрология»
мамандыыны студенттері шін
Оу трі: кндізгі жне ашытытан білім беру
Шымкент - 2014
ОЖ 006.9 (075.8)
БЖ 30.10 я73
М 48
Рецензенттер:
Ажиметова А.Б. – т..к. ХГТУ, «Стандарттау, сертификаттау жне есептеу математика» кафедрасыны мегерушісі
Сырманова К.К – М.уезов атындаы ОМУ т..д., профессор
М 48Ешанлов.А.,Бекібаев Н.С., Тулекбаева А. ., алдыбаева Б.М., Джамалова З.И.
«Метрология» пнінен оулы.- Шымкент: М.уезов атындаы ОМУ, 2014. - 134бет
ISBN 978-601-255-144-0
Оулыта лшеу теориясыны негізгі крсеткіштері, лшеулерді негізі объектілері, физикалы шамалар, Халыаралы СИ жйесі, Физикалы шамалар бірліктерін туындылау жне оларды лшемдерін беру, Физикалы шамалар бірліктері эталондары, ателіктер теориясыны негізгі тсініктеріні мліметтері амтылан. Оу ралында арастырылан лшеу теориясы халы шаруашылыыны трлі салаларында олданылады. азіргі тадаы лшеу теориясыны негізгі аидалары, лшеу дістері мен ателіктер трлері, эталонтар мен оларды тексеруді принципиалды слбалары арастырылан.
Оулы 5В073200-«Стандарттау, сертификаттау жне метрология» мамандыыны студенттеріне арналан.
ОЖ 006.9 (075.8)
БЖ 30.10 я 73
Оулы арМТУ Республикалы оу-дістемелік кеесі сынан, хаттама №__ «__»____2015 ж.
| ISBN978-601-255-144-0 | © М.уезов атындаы Отстік азастан мемлекеттік университеті, 2014 |
Мазмны
| Кіріспе ........................................................................................................................... | ||
| 1 тарау. АЗАСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАЫ МЕТРОЛОГИЯНЫ ДАМУ ТАРИХЫ | ||
| 1.1 | азастан Республикасындаы метрологияны даму тарихы ............................... | |
| 1.2 | Метрологияны ылым мен ндірістегі рлі ........................................................... | |
| 2 тарау. ЛШЕМ БІРЛІГІН АМТАМАСЫЗ ЕТУ.............................................. | ||
| 2.1 | лшем бірлігін амтамасыз етуді негізгі масаты ................................................. | |
| 2.2 | азастан Республикасыны лшем бірлігін амтамасыз етуді мемлекеттік жйесі.......................................................................................................................... | |
| 3 тарау. Физикалы шамаларды бірлік жйесі жне оларды рылу принциптері | ||
| 3.1 | Физикалы шамаларды бірлік жйесі.................................................................. | |
| 3.2 | Физикалы шамаларды лшем бірліктері .............................................................. | |
| 3.3 | Физикалы шамаларды лшеу ................................................................................... | |
| 4 тарау. ЛШЕУ РАЛЫ | ||
| 4.1 | лшеу ралы .............................................................................................................. | |
| 4.2 | лшеу ралын салыстырып тексеру ........................................................................ | |
| 4.3 | Салыстырмалы тексеру трлері трлері жне оларды жргізу тртібі .................. | |
| 4.4 | Салыстырып тексеруді йымдастыру ........................................................................ | |
| 4.5 | Салыстырып тексеру слбалары ................................................................................ | |
| 4.6 | лшеу ралын мемлекеттік аттестаттау ................................................................. | |
| 4.7 | лшеу ралын мемлекеттік метрологиялы аттестаттауды жргізуді тртібі .. | |
| 4.8 | лшеу ралдарын сынау ........................................................................................... | |
| 4.9 | лшеу ралдарына сынатар жргізу жне лшеу ралдарыны типін бекіту тртібі ............................................................................................................................ | |
| 5 тарау. СТАНДАРТТЫ ЛГІЛЕР ............................................................................ | ||
| 6 тарау. ШАМА БІРЛІГІНІ ЭТАЛОНЫ | ||
| 6.1 | Эталондарды жіктелінуі ............................................................................................ | |
| 6.2 | Эталондарды ру мен олдану ................................................................................. | |
| 6.3 | Эталондарды руды тртібі .................................................................................... | |
| 6.4 | Мемлекеттік эталондарды бекітуді тртібі ............................................................. | |
| 6.5 | Эталондарды сатау жне олдану ............................................................................ | |
| 7 тарау. АТЕЛІКТЕР ТЕОРИЯСЫНЫ НЕГІЗГІ ТСІНІКТЕРІ...................... | ||
| 7.1 | ателіктер классификациясы.................................................................................... | |
| 7.2 | ателіктерді баалау принциптері........................................................................... | |
| 7.3 | Математикалы модельдер жне ателіктер сипаттамасы...................................... | |
| 8 тарау. ЖЙЕЛІК АТЕЛІКТЕР | ||
| 8.1 | Жйелік ателіктерді жіктеу...................................................................................... | |
| 8.2 | Жйелік ателіктерді алып тастау жне айындау амалы...................................... | |
| 8.3 | Жйелі ателікті тзету жолымен шыару............................................................. | |
| 9 тарау. КЕЗДЕЙСО АТЕЛІКТЕР | ||
| 9.1 | Кездейсо ателіктерді суреттеу ммкіндігі.......................................................... | |
| 9.2 | Таралу задарыны санды параметрлері | |
| 9.2.1 | Жалпы мліметтер....................................................................................................... | |
| 9.2.2 | Таралу орталыы тсінігі............................................................................................ | |
| 9.2.3 | Таралу моменті .......................................................................................................... | |
| 9.2.4 | ателікті энтропиялы мні ..................................................................................... | |
| 9.3 | Таралуды негізгі задары | |
| 9.3.1 | Жалпы мліметтер ...................................................................................................... | |
| 9.3.2 | Трапецеиалді таралу ................................................................................................ | |
| 9.3.3 | Экспоненциальді таралу ............................................................................................. | |
| 9.3.4 | алыпты таралу (Гаусс таралуы)............................................................................... | |
| 9.3.5 | Тленген таралу............................................................................................................ | |
| 9.3.6 | Стьюдент таралуыны ясы ...................................................................................... | |
| 9.3.7 | Екі модальді таралу ................................................................................................... | |
| 9.4 | Задарды таралуыны наты баасы .......................................................... | |
| 9.5 | Сенімділік ммкіндігі жне сенімділік интервлы ......................................... | |
| 10 тарау. ДРЕКІ АТЕЛІКТЕР ЖНЕ ОЛАРДЫ ЖОЮДЫ ДІСТЕРІ | ||
| 10.1 | Дрекі аліктерді жойандаы критериі. ...................................................... | |
| 11 тарау. ЛШЕУ ОРТЫНДЫЛАРЫН ДЕУ | ||
| 11.1 | Тзу (тікелей) кпретті лшеу ...................................................................... | |
| 11.1.1 | Натылы лшеу ............................................................................................. | |
| 11.1.2 | Бірреттік лшеу ............................................................................................. | |
| 12 тарау. МЕТРОЛОГИЯЛЫ ЫЗМЕТ | ||
| 12.1 | Метрологиялы ызмет ................................................................................. | |
| 12.2 | Метрологиялы ызметті негізгі міндеттері .............................................. | |
| 12.3 | Метрологиялы ызметті негізгі функциялары .......................................... | |
| 12.4 | Метрологиялы ызметті ытары .......................................................... | |
| 12.5 | Метрологиялы баылау ............................................................................... | |
| 13 тарау. ЛШЕУ РАЛДАРЫНЫ МЕТРОЛОГИЯЛЫ СИПАТТАМАЛАРЫ | ||
| 13.1 | лшеу ралдарыны метрологиялы сипаттамаларын нормалау .............. | |
| 13.2 | лшеу ралдарыны длдік класстары ....................................................... | |
| 13.3 | лшеу ралдарыны сенімділіктері ........................................................... | |
| 14 тарау. ШЕТ МЕМЛЕКЕТТЕРДЕГІ МЕТРОЛОГИЯ, ХАЛЫАРАЛЫ ЖНЕ АЙМАТЫ МЕТРОЛОГИЯ ЫМДАРЫ | ||
| 14.1 | Батыс Еуропа мемлекетіні метрологиясы .................................................. | |
| 14.2 | Шыыс Еуропадаы жне ТМД-ы метрология ........................................... | |
| 14.3 | ТМД-ы метрология саласындаы арым-атынас ...................................... | |
| 14.4 | Млшер мен салма жніндегі халыаралы йым ..................................... | |
| 14.5 | Задылы метрология жніндегі халыаралы йымы .............................. | |
| олданылан дебиеттер |
«Метрология азіргі уаытты ткір ажеттілігі болып табылады – одан физикалы, лемдік кзарасты орнытылыы негізіні орнауы жне жмысшыларды жадайы туелді»
Академик Б.Г. Артемьев
Кіріспе
Метрология (гректі «метрон»-лшеу, «логос»-оу, білім) – бл физикалы шамаларды лшеу, оларды бірлігін амтамассыз ету дістері мен ралдарыны жне талап етілетін длдікке жету дістерін лшеу ылымы.
Адам зіне рашан бір затты лшеу ажет лемде трады. Мндай апаратсыз адам негізделген шешімдерді абылдай алмайды жне дрыс іс рекетті істей алмайды.
ылым мен техниканы жне де ндірісті даму тарихы кптеген илы кезедерден тті. Соны ішінде метрология ылыми – техникалы, леуметтік жне экономикалы мселелерді жоюа лкен лес осты. Оны сонау жас кеес кіметін индустрияландыруда, мамандандыруды жетілдіру, ндірісті кшірмелерін жасауда жне кеес ылымын дамытуда, жаа технологияларды дамыту масатында (атомды энергетика, рал жасауда, микроэлектроникада, лазерлік техникада )зіні лкен орны болды.
Осыан байланысты азіргі ортада лкен рл атаратын негізгі себептерге тоталайы.
р секунд сайын елімізде жздеген миллион лшеу операциялары жргізілуде. Ол лшеу нтижесі арылы олданылатын техника бйымдарыны сапасын арттырып бзылу ммкіншілігі тмен машиналар жне траты жмыс істейтін электр приборлар, медециналы аппараттар жасап шыару масатында олданылады. Адам олданатын заттарды толыы дерлік баылау мен сынау нтижелерімен жасалан. Бгінде елімізде 1 млрд шамасында лшеу ралыны трлері олданылады. Сынау мен баылауа кететін шыын німді ндіруге кеткен шыынны 20% райды. Ал мынадай дамып келе жатан радиоэлектроника, есептеуіш техникада 60% райды.
Кез келген ксіпорынны басару лгісіні негізі болып (сараптау, болжау, жоспарлау, баылау, реттеу) келген шикізатты, жартылай фабрикатты, дайын німні сапасы мен саны, оны технологиялы жасалу процесі туралы мліметтері, бйымны мірлік циклы туралы мліметтері табылады. Ережеге сай сол мліметті р трлі лшеу ралдарыны кмегімен, кптеген лшеулер жргізу арылы алады.
Техникалы ылыми лшеулерді жргізу кезінде шет мемлекеттермен мліметтер алмасып, тыыз арым атынаста болу керек. Бл елімізді німдерін нарыа шыаруа жне де сауда арым атынасын жасартуа лкен кмек крсететіні айдан аны. Егер біз шет елдермен млімет алмасып сынау баылау жмыстарын бірігіп жасаса онда шет елден келетін тауарлар мен шикізаттар, блшектер сапасына сенімді боламыз. Соан байланысты лшеу мліметтеріні сапасыны жоары болуы, оны дл жне шынайы болуы, лшеумен сынау дістерні бірдей болуы бірінші ретті болуы тиіс. лшеуді ортатыы арадаы арым атынасты ныайтып лшеу дістерімен, лшеу ралын стандарттау, німді сынау жне сынау нтижелерін халыаралы жйеге енгізу керек.
Техникалы талаптар мен мемлекеттік стандарттар бойынша техникалы бйымдарды, трмысты заттарды, барлы дерлік кнделікті олданыстаы заттарды метрологиялы сараптау жасау арылы нім сапасын арттырып німге деген сенімділікке ол жеткізуге болады. Сонмен атар лшеу нтижесінде аныталан ателіктер санын азайту кптеген німні шыынын азайтады.
тарау. АЗАСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАЫ МЕТРОЛОГИЯНЫ ДАМУ ТАРИХЫ