Метрологияны ылым мен ндірістегі рлі
Метрология – бл ажетті длдікті алу амалдары мен бірлікті амтамасыз ететін ралдар мен дістер жне лшем туралы ылым.
Метрология ш блімнен трады: теориялы, за шыарушы жне олданбалы метрология.
Теориялы метрология – метрологияны дамуыны іргелі негізін, физикалы траты шама бірлігіні жесін жасаумен жне жаа лшеу дістерін дамытумен айналысады.
За шыарушы метрология – мемлекетте олданылатын лшеу зертханалары, лшеу ралдары, лшеу дістері мен лшем бірлігі мен рсат етілген мемлекеттік талаптарды орнатады.
олданбалы метрология - ртрлі саладаы теориялы жне за шыарушы метрологияны практикалы олдануын жзеге асырады.
Практикалы жмыста лшем бірлігі мен лшенетін ауымны арасындаы атынас табылатын болса лшеуді олданбайтын ешандай сала жо.андай да болсын реттеу, баылау, жоспарлау, болжау тадаулары кезінде, німні сапасы мен лшемі жне дайын нім мен техникалы опперацияларды жруі туралы жне барлы ндіру цикілі туралы наты мліметтер болуы керек.Мндай мліметтерді параметрлермен крсеткіштерді, р трлі физикалы шамаларды санын лшеу жолымен алады.
ажетті наты алынан лшеу мліметтері дрыс шешімді абылдауды амтамасыз етеді. Дрыс емес млімет нім сапасыны тмендеуіне, апаттара, ылыми-зерттеу кезінде дрыс емес шешімдерге, пайдалы кедер орын дрыс емес баалауа, сауда-коммерциялы опперациялар кезінде есептен шатасуа кеп соады.
лшеуге бірыайыайласузара келісімге, млімет алмасуа, лшеу ралдары мен дістерін стандарттау ммкіндігіне, халыаралы сауда алмасу жйесіндегі сыналан нім мен лшеу нтижелерін келісіліп олдауа кепілдік береді. лшеуді жргізетін барлы ксіби метрологтар лшеу кезінде (техникалы ралдармен кмегімен лшеген кездегі табылатын шама мні) алынан мндері дрыс деп міттенеді. Алынан лшеу нтижелеріндегі мітті жотыы ана, оларды айта лшеп, баса мамандар мен лшеу зертханаларын атыстыруа мжбр етеді.
Н.И. Тюринні «Метрологияа кіріспе» кітабында «лшеу андай болсын мияттыпен ткізілгенімен, андай да болсын наты лшеу ралдарын олдананымен лшемні наты мнін алу ммкін емес» деп жазылан, яни лшеу мніні ателігі нлге те болмайды. Бл жадайда ытималды теориясы алынан лшемді лшенетін мнні натысына жаындауына ммкіндік береді жне де ытималды теориясы бізді шектен шыпайтын ытималды ателік шекарасын баалауаммкіндік береді. лшеуді дрыстыы алынан лшеу нтижелеріні сенімділік дегейімен сипатталынады.
Егер де біз лшеу туралы наты жне толы мліметті білмесек, ылыми-зерттеу жмыстарындаы жетістіктеріміз, арышты танып білуіміз, барлы салалардаы німні сенімділігін амтамасыз ететін жаа техналогиялар мен материалдарды жасауымыз ммкін емес болатын еді.
Кп жадайларда крделі мселелерді, р трлі жердегі, р трлі уаыттаы р трлі лшеу ралдарыны олдануымен алынан лшеулерді кп болуы негізінде шешуге болады. Бндай мндерді тек ана оларды бір-біріне салыстырымдылы шарты кезінде ана олданылады. Длдік, бір-біріне салыстырымдылы, лшеуді натылыын жоарлату ндірісті автоматтандыруа мжбр етеді. Мселе крделі болан сайын, метрологияны мні де арта тседі. Барлы іс-рекет лшеусіз мнсіз болып табылады. ндірісті кптеген саласында лшеумен байланысты шыын клемі жыл сайын салымны 30% райды.
Мысалыа, заманауи салматы лшеу ралдарыны ателігі 1%, яни лшенетін барлы ндірістік німдерді 1% есептелмей алады,электрлік уатты есептегіштерді ателігі - 2%, демекэлектр уатыны 2% есепке алынбайды. Егер жоарыда аталынандарды асты, мнай, темір, тыайтыш шін тоннаа, электр энергиясы шін киловата айналдырса онда жыл сайыны шыындар миллиондаан тегеге айналады.
Егерде лшеу длдігін екі есе арттыра алса онда материалдар мен німдерді мол млшері есепке алынар еді.
нім сапасын баылауда, технологиялы процесті реттеуде, ауруларды емдеуде жне т.б. лшеу кезіндегі лшем бірлігін амтамасыз ету бойынша метрологиялы ызметті болмауы, ережені бзылуы жоары ателігіне кеп соады.
німді ндіру барысында дайын нім сапасын баалаудаы лшеу жадайын ана емес технологиялы процестегі сапа дегейін баылау жне лшеу жадайын ескеру ажет.
Жаа бйымдарды жасауда жне рбір технологиялы процестерді айта ру кезінде айта жасалан жне аттестатталан дістерді олдана отырып ндірістегі метрологиялы дайынды жмысынан ткізу ажет.
Метрологияны медицинададамаызы те жоары. Медициналы лшеу жне сынау ралдарыны кптеген трі шыарылан. Медицинадаы лшеу диагностикада, емдеуде, тазалыта олданылады. Биологиялы объектіні параметрлерін лшеу нтижесі арылырбір мшені немесе жалпы азаны жмыса жарамдылыын, жадайын анытайды. Емдеу масатында биологиялы объектіні емдеуде лшеу жолымен баыланатын параметрлері ата баыланатын жасанды сер жасалынады. Жасанды сер жне аза параметрлерін лшеу нтижесі бойынша емдеу барысыны дрыстыы жне крсетілген ызметті тиімділігі туралы шешімдер абылданады.
Тазалыты зерттеуде оршаан ортаны (су, ауа жне т.б.) азаа сері лшеніледі.
Оператор алынатын лшеу нтижесіні сенімділігіне сенімді болуы керек. Ал ол шін метрологиялы аттестаттаудан жне сынаудан ткен, эксплуатациялау процесіндегі мерзімді тексеруден ткен лшеу ралдарын пайдалану керек.
лшеу барысында олданылатын лшеу дістері метрологиялы аттестаттаудан жне тіркеуден туі ажет. Аттестатталынан лшеу дістерін ата сатаан оператор ана онымен алынан лшеу нтижесіне, ателікті берілген шектен шыпайтындыына сенімді бола алады.