Эталондарды жіктелінуі
Эталон – бірліктерді туындылау немесе сатауа жне оны лшемдерін тексеру схемасы бойынша тменде тран схемаа беруге арналан, жне эталон ретінде белгілі бір тртіппен бекітілген лшеу ралы болып саналады.
Эталон ш зара байланысты асиеттерге ие болуы ажет: згермеушілік, туындылану жне алмастырушылы.
згермеушілік дегеніміз – эталонны за уаыт бойы ішінде здері туындылаан бірліктерді лшемін згермейтін жадайда стап тру асиеті болып табылады, мндаы сырты шарттара байланысты болатын барлы згерістер дл лшеуге ммкін болатын шамаларды функциясы болуы ажет.
Туындылану - лшегіш техниканы сйкес даму дегейі шін е кіші ателіктермен физикалы шама бірлігіні туындылану ммкіндігі болып табылады.
Алмастырушылы – эталонны лшеу техникасыны даму дегейіне жоары длдікпен тексеру схемасы бойынша тменде жатан баса лшеу ралдары эталонымен салыстыруды амтамасыз етуі болып табылады.
Эталондарды келесі трлері болады:
- біріншілік – бірліктерді жоары длдікпен сатау жне туындылауды амтамасыз етеді. Бл тамаша крделі лшеу кешендері лшеуді бірыайлылыын амтамасыз ететін мемлекеттік жйені негізін райды;
- арнайы – ерекше шарттарда бірліктерді туындылануын амтамасыз етеді, бл лшем бірлігін біріншілік эталоннан ажетті длдікпен тікелей беру ммкін болмаанда, жне сол шарттар шін біріншілік эталон болып саналанда орын алады;
- мемлекеттік – ел шін басты метрологиялы органмен бастапы ретінде ресми трде бекітілген біріншілік немесе арнайы эталон болып табылады. Олар орталы ылыми институттарымен рылып, саталып жне олданылады, оларды длдігі е здік лемдік жетістіктерге сай келеді, оларды периодты трде баса елдерді мемлекеттік эталондарымен алмастырып немесе салыстыра отырып олданады;
- екіншілік – сйкес физикалы шаманы біріншілік эталонымен салыстыру арылы алынатын бірплік лшемін сатайды. Екіншішік эталондар тексеру жмыстарын жргізу ажет боланда рылады жне мемлекеттікті сатау жне тоздырмау масатында олданылады.
Метрологиялы арналуы бойынша екіншілік эталондар келесідей блінеді:
- кшірме – эталоны - лшем бірлігі лшемдерін жмысшы эталондара беру шін арналан;
- салыстыру – эталоны – бір – бірімен белгілі бір себептермен тікелей салыстырылуы ммкін емес эталондарды салыстыру шін олданылады;
- кулік – эталон – мемлекеттік эталонны саталушылыын жне згермешілігін тексеру шін жне оларды ртылан жадайында орнын алмастыру шін пайдаланылады. азіргі уаытта тек килограмм эталоны ана эталон – кулаушыа ие болып табылады. Ол негізгі эталонны тратылыын сатау масатында баылауды ммкін болуын амтамасыз етеді;
- жмысшы эталон - лшем бірліктері лшемдерін жмысшы лшеу ралдарына беру шін пайдаланылады. Лабораториялы ведомстволар, министрліктер жне айматы метрологиялы органдарда е ке таралан эталон болып табылады.
Мемлекеттік біріншілік жне арнайы эталондарды ателіктері жйелі ателіктермен, кездейсо ателіктермен жне трасыздытарымен сипатталады. Жойылмайтын жйелі ателіктер здері орын алатын шекаралармен рнектеледі. Кездейсо ателік бірліктерді туелсіз лшеулер санын крсете отырып туындылауда лшеулерді нтижелеріні орташа квадратты ауытулармен (ОКА) аныталады. Трасызды белгілі бір уаыт периодында эталонмен саталатын немесе туындыланатын бірлік лшемдері згеруімен беріледі.
Екіншілік эталондар ателіктерін баалау біріншілік эталонмен туындыланатын бірліктер лшемдері бірлігімен саталатын лшемдерді ауытуымен сипатталады. Екіншілік эталон шін осынды жалпы ателік крсетіледі.
лшемдерді эталондардан жмысшы лшемдерге жне приборлара беру лшеулерді лгілі ралдары деп аталатын жмысшы эталондар кмегімен жзеге асырылады.
Жмысшы эталондар разрядтара 1, 2 жне т.б. сияты блінеді, олар тексеру схемасына сай туралану сйкестігін анытайды. лшеулерді алуан трлері шін лшеулерді берілген трі шін тексеру схемаларына жасалан стандарттармен аныталатын жмысшы эталондар разрядтарыны ртрлі сандары орнатылады.
Эталондар пайдалану сипатына арай бастапы жне туелді эталон болып блінеді.
Бастапы эталондар, олда бар эталондарды ішіндегі е жоары метрологиялы сипаты бар эталон.
Туелді эталондар бірлік млшерін бастапы эталондардан алады.
Кей жадайда мемлкетаралы салыстырып тексеру слбасында екіншілік эталонны екі дегейде «эталон-кшірме» жне «жмысты эталон» арастырыланда, эталон кшірме мемлкеттік екіншілік эталон атын алады, ал брыны жмысты эталон, 0-ші разрядтаы жмысты эталон болады.
Брыны «лгілік лшеу ралы» термині «жумысты эталон» терминдеріне ауыстырылды, бл халыаралы терминалогияа сайкестендіру масатында жасалынды.
Шама бірліктеріні млшерін беру бір-біріне зара туелді эталондарды разрядтарыны тізбегі арылы жзеге асырылады. Бл ретте детте, осы тізбектегі сонгы эталоннан бірлікті млшері жмысты лшем ралдарына берілді.
азастан Республикасыны эталондары мемлекеттік эталондары жне мемлекеттік метрологиялы ызметті блімшелеріне, мемлекеттік басару оргындарыны метрологиялы ызметтеріне , жеке жне зады тулаларды метрологиялы ызметеріне (ары арай – метрологиялы ызметтер) жататын эталондар болып блінеді.
азастан Республикасыны шеберінде укілетті мемлекеттік органны шешімімен бастапы ретінде танылан жне оны арауында болатын эталондар мемлекетік эталондар болып табылады.
Алашы жне екіншілік эталондар тек ана мемлекеттік эталондар болып табылады.
Топты эталондар, бірлікті айталауды длдігі жоарлату немесе оны сатау шін олданылатын, бір типтегі лшем ралдарыны, номиналды мніні немесе лшем ауымыны жиынтыынан трады.
Топты эталондар траты жне ауыспалы рамдаы топты эталондар болып блінеді.
лшемні нтижесі ретінде, детте бір типті лшем ралдарыны немесе эталонды ондырыны лшем нтижесінен орташа арифметикалы мні алынады.
Эталонды жиынтытар, крсетілген лшем уралдарды ауымдарыны бірігуін крсететін бірлікті ауымда айталауа жне (немесе) сатауа ммкіндігі бар, лшем ралыны жиынтыгы.
Эталонды жиынтытарды физикалы шама мніні белгілі бір саласын амту ажеттілігі шін ралады.
Тасымалдаушы эталон лшем уралдарын салыстырып тексеру жне калибрлеуге немесе берілген бірліктегі эталондарды салыстыру орындарына тасымалдауа арналан эталон болып табылады.