Тарау. АТЕЛІКТЕР ТЕОРИЯСЫНЫ НЕГІЗГІ ТСІНІКТЕРІ

Ателіктер классификациясы

«ателік» тсінігі келесі тсініктерді наты, айын анытамаларын ажет етеді: лшенетін физикалы шаманы шын жне рекет ететін мндері жне лшеулер нтижелері.

Физикалы шамаларды шын мндері – санды, сонымен атар сапалы атынаста берілген объектіні асиеттерін идеалды образда рнектейтін мн болып табылады. Бл мн санды мндер тріндпе анытауа тырысатын абсолютті шын болып табылады; олай болса, практикада шын рекет ететін мнмен алмастырылатын «абстрактілі тсінік» болып табылады.

Физикалы шаманы рекет ететін мні – экспериментальды аныталатын жне шындыа жаын болатын мн болып табылады.

лшеулер нтижелері - лшеулер жолымен аныталатын шын мнні шамаланан баамасы болып табылады.

лшеулер нтижелеріні ателігі - лшеулер нтижелері Х жне лшенетін шаманы шын мні Q (немесе рекет ететін мн) арасындаы айырма болып табылады.

 

=X·Q

лшеу ралдарыны ателіктері - лшеу ралы крстуі жне лшенетін физикалы шама шын мні (рекет етуші мні) арасындаы айырма болып табылады.

ателіктер келесі белгілері бойынша жіктеледі:

1) Пайда болу сипатына байланысты ателіктер кездейсо, жйелі, прогрессивті жне дрекі (сілтемелік) болып блінеді.

Кездейсо ателік – физикалы шаманы сол бір млшерінде, сол бірдей шарттарда жргізілген лшеулерде, сериялы айталаулар кезінде кездейсо жадайда згеріп отыратын лшеулерді раушы ателігі болып табылады. Кездейсо ателіктер объективті жне субъективті себептермен туындайды; кптеген кздерді бірмезгілдде рекет етуінде туындайды, оларды райсысы здігінен лшеулер нтижелеріне елеусіз сер етеді, біра оларды осынды млшері жеткілікті кшті болуы ммкін. Жеке эксперименттегі кездейсо ателіктерді санды мндерін анытау ммкін емес, оны болдырмау ммкін емес, тек оны мнін баалауа ана болады. Эксперименттер саныны артуы кездейсо ателіктерден тратын параметрлерді анытау длдігін жоарылатуа ммкіндік береді. Тжірибелерді жеткілікті лкен санын жргізу нтижесінде кездейсо ателіктер шін тн болатын задылытарды анытауа ммкіндік береді. Кездейсо ателіктерді суреттеу кездейсо процестер жне математикалы статистика негізінде ана ммкін болады.

Жйелі ателік – сол бір физикалы шаманы айталап лшеулер кезінде траты болып алатын немесе зады згеретін лшеулерді раушы ателігі болып табылады. Жйелі ателік траты жне айнымалы болуы ммкін. оларды ерешелеуші белгісі, оларды алдын ала айтылуы, байалуы ммкіндігіжне соны арасында сйкес тзетулерді енгізу арылы толытай аластатылуы болып саналады.

Жйелі ателіктерді пайда болу себептері болып келесілер есептеледі:

- схемамен арастырылан есептік мндерден реалды лшеу ралдарыны параметрлеріні ауытуы;

- механизмде болатын уыстар есебінен осымша бралуа алып келетін айналу сіне атысты лшеу ралдарыны тепе – те еместігі;

- кіші атадытар шартында осымша орын ауыстырулара алып келетін лшеу ралдарыны блшектеріні серпімді деформациясы;

- градуировкалауды ателігі немесе шкаланы сырып кетуі;

- лшенетін блшектерді базалау шін арналан баыттаушы рылыларды біралыпты емес тозуы;

- лшеу ралдары блшектеріні жмысшы беттеріні тозуы;

- лшеу ралдарыны дрыс алыпта болмауы.

Траты жйелік ателіктерді біратары здеріні сырты крінісі бойынша ешандай белгілерге ие емес, жне оларды тек лгілік лшеу ралдарымен салыстыранда ана байауа болады.

Прогрессивті ателік – уаыт бойынша баяу згеретін алдын ала білінбейтін ателік болып табылады. Оларды айрыша ерекшелігі тек берілген мезетте тзетулермен тураланатындыында, ал одан ары байатпастан белгісіз баытта згереді жне тек белгілі сздіктермен ана суреттелуі ммкін. Прогрессирлеуші ателік – уаыта байланысты ателіктерді згеруіні кездейсо стационарлы емес процесі шін тн спецификалы тсінік болып табылады. Жйелік жне кездейсо сипаттамалар тек стационарлы кездейсо процестер шін ана тн. Прогрессирлеуші ателік лшеу ралдарыны ателіктері динамикасын жне оларды метрологиялы сенімділігін зерттеуде пайдаланылады.

Дрекі ателік (сілмете) - лшеулерді берілген шарты шін сол атардаы алан лшеулер нтижелерінен крт ерекшеленетін лшеулер атарына кіретін жеке баылау нтижесіні кездейсо ателігі болып табылады. Операторды ателігі немесе дрыс емес рекет етуі салдарынан болады; сонымен атар лшеулерді жргізу шартыны ыса мерзімді крт згеруі салдарынан болуы ммкін. Егер сілтеме ателіктер лшеулер процесінде аныталатын болса, онда бл нтижелер тасталынады, біра оларды кбінесе лшеулер нтижелерін дрекі ателіктерді баалауды арнайы критерийлері кмегімен бір жола деу кезінде айындайды.

2) рнектелу тсілі бойынша абсолютті, салыстырмалы жне келтірілген ателіктер болып блінеді.

Абсолютті ателік - лшенетін шаманы бірлігінде рнектелетін лшеулер ателігі болып табылады, жне келесі формула бойынша аныталады:

 

=X-Q

Мндаы: Х - лшеу нтижесі;

Q – шын мні (рекет етуші мн).

Біра ол толы дрежеде лшеулер нтижелері длдігі крсеткіші ретінде ызмет ете алмайды, себебі оны сол бір нтижесі болып саналады, мысалы: =0,05 мм, егер Х-100 болатын болса, онды лшеуді жеткілікті длдігіне сай келеді, ал х – 1 мм боланда – тмен, сондытан салыстырмалы ателік деген тсінік енгізіледі.

Салыстырмалы ателік - лшеуді абсолютті ателігіні лшенетін шаманы шын мніне атынасы болып табылады., жне келесі формула бойынша аныталады:

 

=/Q=(Х-Q)/Q

лшеулер нтижелеріні длдігіні бл сипаттамасы лшеу ралдары ателіктері нормалау шін жарамсыз болып саналады, себебі Q мні Q=0 боланда згерген кезде шексіздікке дейін ртрлі мндерге ие болады. Осыан байланысты лшеу ралдарын нсаулау жне нормалау шін келтірілген ателік тсінігі енгізілген.

Келтірілген ателік - лшеу ралыны абсолютті ателігі шартты абылданан мнге Q_N жатызылан бкіл лшеу диапазонында нмесе оны бліктерінде траты болатын салыстырмалы ателік болып табылады.

 

= /Q_N= (Х-Q)/ Q_N

Шартты абылданан мн Q_N нормалаушы деп аталады. Кбінесе оны орнына берілген лшеу ралыны лшеуіні жоары шегін, яни негізінен «келтірілген ателік» тсінігі ретінде пайдаланылатын шаманы абылдайды.

3) Туындау орнына байланысты ралды, дістемелік жне субъективті ателіктер деп бледі.

ралды ателіктер олданылатын лшеу ралыны ателігіне негізделеді, кейде бл ателікті аппаратуралы ателік деп атайды. Ол схемаларды, механизмдерді, приборларды уаыта байланысты параметрлеріні трасыздыынан туындайдыжне ішкі жне сырты сер етуші шамаларды рекеттері бзылуынан пайда болуы ммкін (температура, ылалдылы, магнитті ріс, суле жне т.б.).

дістемелік лшеу ателіктері келесілерге негізделген:

- лшеулер жолымен аныталатын асеиттерін адекватты суреттейтін модельден лшеу объектісіні абылданан моделіні айырмашылыынан;

- лшеу ралдарын пайдалануды тсілдеріні серінен. Бл ішкі кедергі соы нтипжесі болып саналатын вольтметрлермен кернеулерді лшеу кезінде орын алуы ммкін. бл жадайда вольтметр кернеу лшенетін тізбек блігінде жатады, жне ол вольтметрді осана дейінгі шамадан аз болып алады;

- лшеу нтижелері есептеулері жргізілетін алгоритмдерді сер етуімен;

- пайдаланылатын лшеу ралдары асиеттерімен байланысты баса факторларды сер етуімен.

дістемелік ателіктер лшеу ралдарыны нормативтік –техникалы жаттамаларында крсетіле алмайды, себебі олавр рбір наты жадайларда аныталуы ажет.

лшеулерді субъективті ателіктері операторды лшеу ралыны шкаласы бойынша крсету мнін ате есептеуінен, реттеуші жне жазушы приборларды диаграммалары крсетулері бойынша ателіктерге жол беруінен туындайды. Олар оператор жадайына, оны жмыс кезіндегі отыру жадайына, сезім органдарыны жетьілмегендігінен, лшеу ралдарыны эргономикалы асиеттерінен туындайды.

4) лшенетін шаманы мнінен абсолютті ателіктеріне байланысты ателіктер келесідей блінеді:

- лшенетін шамаа байланысты емес – аддитивті а;

- лшенетін шамаа тікелей пропорционалды болып келетін – мультипликатты м;

- лшенетін шамаа сызыты емес байланысчты болып келетін – сызыты емес ателіктер н.

Бл ателіктер негізінен лшеу ралдарыны метрологиялы сипаттамаларын суреттеу шін пайдаланылады.

5) Сырты шарттарды сер етуі бойынша лшеу ралдарыны негізгі жне осымша ателіктері болады.

Негізгі деп лшеу ралын пайдалануды алыпты жадайында жне шарттарында аныталатын ателігін айтады. лшеу ралыны рбірі шін нормативті – техникалы жаттамаларда эксплуатациялау шарттары – ателіктері нормаланатын сер етуші шамалар жиынтыы крсетіледі (ортаны температурасы, ылалдылы, ысым, кернеу, жиілік жне т.б.).

осымша ателік дегеніміз – андай да бір сер етуші шамалар ауытуы салдарынан туындайтын лшеу ралыны ателігі болып табылады.

6) лшенетін шамаларды згеру сипатыны серіне арай лшеу ралдарыны ателіктері статикалы жне динамикалыа блінеді.

Статикалы ателік – бл згермейтін джеп абылданатын физикалы шаманы лшеу шін олданылатын лшеу ралыны ателігі болып табылады.

Динамикалы ателік дегеніміз здікті физикалы шаманы лшеулер кезінде осымша туындайтын жне оны реакциясыны лшенуші сигнала згерісіне сай келмейтіндігіне негізделген лшеу ралыны ателігі болып табылады.