К1. Клік техникасын ндіру бойынша негізгі терминдер мен анытамалар

М. С. Кульгильдинов

К. . Жсіпов

Р. . озбааров

Клік техникасын ндіру жне жндеу технологиясы негіздері

Оулы

Алматы, 2013

ОЖ 621.01/03 (075)

КБЖ 34.5 я 73

К 83

азастан Республикасы Білім жне ылым министрлігіні «Оулы» республикалы ылыми-практикалы орталыы бекіткен

Пікір жазандар:

А. Г. Акчурин – техника ылымдары докторы, профессор;

. Т. Трдалиев – техника ылымдары докторы, профессор;

Ж. С. Мсаев – техника ылымдары докторы, профессор.

М. С. Кульгильдинов жне т.б.

К 83 Клік техникасын ндіру жне жндеу технологиясы негіздері:Оулы. /Авторлар жымы: М. С. Кульгильдинов, К. . Жсіпов, Р..озбааров / Алматы, 2013.-280 б.

ISBN 978-601-7427-15-3

Оулы негізгі екі блімнен трады. Бірінші блімде клік техникасын ндіруді технологиясы негіздері берілген. Машина жасау технологиясыны теориялы негіздерімен атар, блшек беттерін деу тсілдері мен типтік блшектерді ндіру технологиясы арастырылан. Сонымен бірге жина процестеріні технологиясы мен машина блшектері жне агрегаттарын жинау лгілері келтірілген. Роботталан ндіріс технологиясы бойынша да малматтар берілген. Екінші блім клік техникасын жндеу технологиясына арналан. Мнда машиналарды жндеуді теориялы негіздерімен атар, машиналарды техникалы кту мен жндеуді (алпына келтіруді) йымдастыру жне клік техникасын крделі жндеуді ндірістік процесі кеінен арастырылан.

Оулы клік техникасы жне технологиялары мамандытары бойынша білім алатын студенттер мен клік техникасын жасап шыару жне оларды жндеу саласында ызмет етушілерге арналан.

ОЖ 621.01/03 (075)

КБЖ 34.5 я 73

ISBN 978-601-7427-15-3 ауымдастыы, 2013

КІРІСПЕ

Адамзат оамы ртрлі масата арналан траты нім шыармайынша жне оны немі дамытып отырмайынша мір сре алмайды. Ал ндірісті з кезегінде машинаны олданылуынсыз елестету ммкін емес. Машиналарды дайындап шыару машина жасау технологиясы задылытарын олдануа негізделген адамзат тіршілігіні ерекше саласы болып табылады.

Машина жасау ндірісіні технологиясы ртрлі технологиялы дерістерді (ю, алыптау, термиялы деу, бояу жне т.б.) жиынтыы болып саналады. Сонымен бірге машина жасау технологиясы машина жасау ндірісіні соы сатысын, яни дайындамаларды дайын детальа жне жина бірлігіне айналуын амтиды.

«Клік техникасын ндіру жне жндеу технологиясы негіздері» атты оу пні салалас технологиялы жне техникалы пндерге негізделген. Бл пнді оыана дейін білімгерде материалтану, конструкциялы материалдар технологиясы, метрология, зара ауыстырымдылы пен стандарттау, машиналарды жобалау негіздері бойынша малматтар болуы тиіс. «Клік техникасын ндіру жне жндеу технологиясыны негіздері» пніні басты мні машиналарды жинау мен детальдарды дайындау жне жндеуді технологиялы дерістерін заманауи талапа сай растыра білуді йретуде болып табылады. Оулытаы оу материалдары технологиялы та, конструкторлы та мамандытар бойынша білім алатын студенттерге арналып жазылан.

Машина жасауды жалпы аидаларына сйкес оулыта машинаны жинау мен оны детальдарын дайындау жне жндеуді сапасына ерекше назар аударылан. Сапа мселесі машинаны шыару мен жндеуді технологиялы дерістерін автоматтандыру негізінде шешілген. Технологиялы дерістерді растыру барысында электронды есептеу машиналарын пайдалану машина жасау технологиясыны ылым ретінде дамуындаы жаа саты болып есептеледі.

Машина жасау республика экономикасыны маызды салаларыны бірі болып табылады. нерксіпті, рылысты, клікті р саласындаы жаа машиналар мен механизмдерді пайдалануды экономикалы тиімділігі осы саланы дамуымен тыыз байланысты болады. Машина жасаудаы технологиялы дерістерді жетілдіру клік техникасын жасау саласыны жедел дамуына серін тигізеді. Кптеген жаа машиналар жасалды, атап айтар болса, жол тсемелерін жылдам салатын шынжыр табанды машиналар жиынтыы, автоматтандырылан бетон жне асфальтараластырыш ондырылар, нерксіптік тракторлар базасындаы жоары німділікті бульдозер-опсытыштар, жк ктеру крандарыны, автомобильдерді, уатты локомотивтерді жаа модельдері.

Саланы бгінгі тадаы шешетін стратегиялы мселелеріне жаа техника жасау жне тозан негізгі орларды жаарту, жаа технологияларды іске асыруды жатызуа болады. Елімізді кліктік кешеніндегі маызды мселелерді бірі – негізгі орларды, яни клік ндіретін заводтарды технологиялы жабдытарын техникалы трыда жаарту болып саналады.

азіргі кезе клікті арнайы трлерін, оны ішінде машина жасау мен рылыс индустриясын осы саладаы шетелдік фирмалармен кооперациялау негізінде сапасы жоары жаа клікті ндіруді дамытумен сипатталады.

Механикаландыру саласына ойылатын ндірістік, технологиялы жне экономикалы талаптар сан алуан, ал сіресе нары жадайында кереар пікірлер (мысалы, машинаны уатын арттыру жне массасын азайту) болады, бл машинаны конструктивтік массасын азайтуа ммкіндік беретін болаттар мен баса да материалдарды жаа да сапалы маркаларын олдануа жадай жасайды.

Машина жасауда гидравликаланан, автоматтандырылан машиналар ндіру клемін сіру жоспарлы трде жаласуда. Соы жылдары Р президенті Н.Назарбаевты «азастан-2050» бадарламасына сйкес елімізді клік саласындаы техникалы оу орындарында ылыми-зерттеу жмыстарын жргізу кеінен ола алынан. азіргі отанды экономиканы рылымдарын айта ру заманында машина жасау ндірісін техникалы айта жаратау клік техникасын жасауды лемдік нарыа сйкестенген материалды базасын руды амтамасыз етуге тиіс.

К1. Клік техникасын ндіру бойынша негізгі терминдер мен анытамалар

Автоматты манипулятор– озалу функцияларыны орындалуын операторды атысуынсыз амтамасыз ететін рылы.

Агрегат– машинаны белгілі бір функцияларды орындайтын жне оны блшектерін, топтамаларын, буындарын аяталан конструктивті-жинау элементіне біріктіретін блігі.

Аымды ндіріс– бйымды белгілі бір интервалмен шыару жне технологиялы жабдытарды технологиялы дерістер операцияларыны орындалу кезегімен орналастыру арылы сипатталатын ндіріс.

Айналыма беру (S_а) – аспапты немесе дайындаманы бір айналымына сйкес келетін беру.

Апаратты жйе – нерксіптік роботтар (ОР) мен сырты ортаны жадайы жайлы апаратты алу, згерту, деу жне беруді амтамасыз ететін зара байланысан жне зара серлескен техникалы ралдар жиынтыы.

База– дайындамаа немесе бйыма тиесілі болып жне базалау шін олданылатын жазы бет немесе осы функцияларды орындайтын жазытытар атары, ось, нкте.

Базалы деталь– бйымны крделі элементтерін жинау басталатын деталь.

Базалы буын – машинаны крделі элементін жинау басталатын буын.

Басару жйесі – оытуды (бадарламалауды), бадарламаны сатау жне оны айта жаартуды (апаратты санау жне басару белгілерін нерксіптік роботты орындау органына беру) амтамасыз ететін зара байланысан жне зара сер ететін басару ралдарыны функционалды жиынтыы.

Бекітпе – делетін дайындаманы немесе жина бірлігіні мытап бекітілген кезінде орындалатын технологиялы операцияны бір блігі.

Беру– дайындаманы немесе кесу жиегіні арастырып отыран нктесіні беру озалысы бойынша осы нктені траекториясы бойымен жріп ткен ашытыыны озалыс циклдарыны сйкес санына атынасы.

Беру озалысы (Д_б) – жылдамдыы кесуді бас озалысы жылдамдыынан кем болатын дайындаманы немесе кесу аспабыны тзу сызыты немесе айналма озалысы.

Беру озалысыны жылдамдыы (V_б) – беру озалысындаы кесу жиегіні арастырылып отыран нктесіні жылдамдыы.

Беттік аау – деталь бетіне шыып тратын капилляр тріндегі аау немесе сызат.

Бйым – ндірісті соы сатысындаы нім. Берілген жндеу ндірісіні нысанына байланысты жинаталып аяталан нім (мысалы, экскаватор, локомотив жне т.б), сонымен бірге жеке элементтер де (мысалы, агрегат, буын, деталь) нім бола алады.

Бйым жасауды ебексыйымдылыы – жмыс уаыты бірлігінде аныталатын бйымды шыаруа жмсалан ебек шамасы.

Бйым конструкциясыны технологиялылыы – бйымды шыару, жндеу жне техникалы ктуді шыарылуы, пайдаланылуы жне сапа крсеткіштері бірдей жадайдаы конструкциялармен салыстырандаы е тиімді технология бойынша амтамасыз ететін конструкция асиеттеріні жиынтыы.

Бйым конструкциясы технологиялылыыны дегейі (К_д) – технологиялылыты ол жеткізген крсеткішіні техникалы тапсырмада берілген базалы крсеткішті мніне атынасы.

Бйымны материалсыйымдылыы – масса бірлігімен аныталатын бйымды ндіру мен оны пайдалануа жмсалатын материалдар клемі.

Бірліктік ндіріс – ереже бойынша айта ндіру арастырылмаан жне бірдей німдерді кіші клемде шыарумен сипатталатын ндіріс.

Дайындау-аятау уаыты – орындаушыны технологиялы операцияларды орындауа, дайындауа жне технологиялы жабдытарды ауысым соында ретке келтіруге жмсалатын уаыт аралыы.

Даналы уаыт – технологиялы операция цикліні бір мезгілде дайындалатын немесе жнделетін бйымдар санына атынасына немесе жинау операциясыны кнтізбелік уаытына те уаыт аралыы.

Деталь (блшек) – ртрлі бірлесулерді жо болуымен сипатталатын машинаны элементар блігі.

Детальдарды (буындарды) зара ауыстырымдылыы– детальды (буынны) кез келген машинаа ауыстырып-салуа болатын ндіру кезінде арастырылып ойылан асиеті.

Жону – айналмалы басты кесу озалысындаы жне оны траекториясыны радиусыны згеру ммкіндігіндегі жалап деу.

Жмыс жобасы (жмысты сызбалар) – имараттар мен рылымдарды салу, жабдытарды орналастыру жне ксіпорынды пайдалану бойынша барлы жмыстарды орындауа ммкіндік беретін жне бекітілген техникалы жоба негізінде дайындалатын жаттар жиынтыы.

Жмыс нормасы – сйкес біліктілікті бір немесе бірнеше орындаушыны белгілі бір йымдастыру-техникалы жадайлардаы уаыт бірлігінде орындалуа тиіс шектелген жмыс клемі.

Жмыс орны – жмыс орындаушылар, олар ктетін технологиялы жабдытар, конвейер блігі, шектеулі уаыта ойылатын ебек ралдары орналасатын ксіпорын рылымыны элементарлы бірлігі.

Жмыс орнын кту уаыты – орындаушыны жмыс орнын ктуге жне технологиялы жабдытарды жмыс істеп труын амтамасыз етуге жмсайтын даналы уаытты бір блігі.

Жріске беру (Sж) – аспапты немесе дайындаманы бір жрісіне сйкес келетін беріс.

Кесуді бас озалысы (Д_к) – е жоары жылдамдыпен кесу дерісі кезіндегі дайындаманы немесе кесу аспабыны тзу сызыты немесе айналма озалысы.

Кесу жылдамдыы (V) – басты кесу озалысында кесу жиегіні немесе дайындаманы арастырылып отыран нктесіні жылдамдыы.

Кесумен деу – жоа пайда болуымен сипатталатын материал абаттарын кесу арылы жаа беттерді алу операциясы.

Кесу режимдері – кесу жылдамдыы мен беруді немесе беру озалысы жылдамдыы мен кесу тередігі мндеріні жиынтыы.

Кліктік нерксіптік робот – осымша ту немесе жылжыту операцияларын орындауа арналан робот; тасымалдау операцияларында негізгі технологиялы жабдытарды кту, дайындамаларды бекіту жне детальдарды, аспаптар мен жабдытарды босатып алу, детальдар базаларын тазалау жне де тасымалдау-ойма операцияларын орындау кезінде, «ал-ой» тріндегі іс-рекеттерді орындайды.

озалыс циклі – кесу аспабыны немесе дайындаманы толы айналымы, жрісі немесе екі мрте жрісі.

осымша уаыт– ебек ралын згертуді жне оны одан соы жадайын анытауды амтамасыз етуді ажет ететін жмыстара жмсалатын уаыт.

Манипулятор – кеістікте нысанны жылжуы кезінде адам олыны функциясына сйкес озалыс функцияларына арналан жмыс органымен жабдыталан машина немесе басару рылысы.

Массалы ндіріс – кптеген жмыс орындарында бір ана жмыс операциясы орындалатын, за уаыт здіксіз жасалатын немесе жнделетін лкен клемде бйым шыарумен сипатталатын ндіріс.

Машина жасау ндірісі – машина жасау технологиясы басымдыпен олданылатын ндіріс.

Машина металрылымы – машинаны баса бліктері мен табанына абылдап алан жктемені беретін машинаны есептік рылымы.

Металрылымны жауапты элементі – жмыс істеу ммкіндігі жойылан кезде машинаны ары арай пайдалануа рсат етпейтін элемент.

Негізгі уаыт – ебек ралын згертуге жне оны одан кейінгі жадайын анытауа жмсалатын даналы уаытты бір блігі.

Номинал алыды – шатама ескерілмеген жадайда сызбада крсетілген алыды.

Нормативтік жат – ндірістік ауіпсіздік талаптарын арастыратын жат (стандарт, ереже, техникалы шарттар, дістемелік нсаулар жне т.б).

Операцияны бекіту коэффициенті (К_о.б) – затыы бір ай болатын жоспарлы период кезінде орындалан жне орындалатын барлы ртрлі технологиялы операциялар саныны жмыс орындары санына атынасы.

Осьтік деу (брылау, гілеу, тесу) – тек басты кесу озалысы осіні бойымен ана беру озалысы мен траекториясыны радиусы траты болан жадайдаы айналмалы басты кесу озалысы арылы жалап деу операциясы.

ндірісті технологиялы дайындауды автоматтандырылан жйесі (ТДАЖ) – «Адам-машина» жйесіндегі инженерлік жмысты барлы клеміні едуір блігі ЭЕМ-да (электронды-есептегіш машиналар) орындалатын жне ТЖБЖ (ндірісті технологиялы дайындауды бірыай жйесі) стандартына негізделген жйе.

ндірісті технологиялы дайындауда бірыай жйесі (ТДБЖ) – технологиялы дайындау дерісін йымдастыру мен басаруды мемлекеттік стандарттармен бекітілген жйесі. Мнда типтік технологиялы дерістерді, стандартты технологиялы жабдытарды, ндірістік дерістерді механикаландыру мен автоматтандыру ралдарын, инженерлік-техникалы жне басару жмыстарын кеінен олдану арастырылан.

ндірістік деріс – берілген ксіпорында бйымды шыару мен жндеуге ажетті адамдар мен ебек ралдарыны іс-рекеттері жиынтыы.

ндірістік йлесімді жйе (Ж) – санды бадарламалы басарудаы (СББ) жабдытар жиынтыы. Олар ртрлі осылыстар трінде, яни роботталан технологиялы кешендер (РТК), ндірістік йлесімді модульдер (М), технологиялы жабдытарды жеке бірліктері жне берілген уаыт аралыында автоматты режимде жмыс істеуін амтамасыз ететін жйелер трінде болады.

нім сапасы – арналуына сйкес белгілі бір талаптарды анааттандыруа абілеттілікті тудыратын нім асиеттеріні жиынтыы.

деу циклы – технологиялы немесе ндірісітік дерісті андай-да бір периодты айталанатын операциясыны басынан бастап аяына дейінгі лшенетін уаыт аралыы.

тпе – дайындаманы деу кезінде материалды бір блігін бір рет кесіп ту.

Припуск (діп)– деліп жатан бетті ажетті асиеттеріне ол жеткізу масатында дайындама бетінен алып тасталатын материал абаты.

Припуск шатамасы– припуск лшемдеріні е жоары жне е тменгі мндеріні айырмасы.

Сапа дегейі – берілген бйым сапасыны крсеткіштерін сйкес крсеткіштерді базалы мндерімен салыстыруа негізделген нім сапасыны атысты сипаттамасы.

Сйкестік сертификаттау – машинаны немесе ндірісті сертификаттау органдары жргізген отанды немесе шетелдік нормативтік жаттар талаптарына сйкестігін бекіту.

Сериялы ндіріс – бйымдарды шыару немесе жндеуді периодты айталанатын партия бойынша амтамасыз ететін ндіріс.

Технологиялы жаттаманы бірыай жйесі (ТБЖ) – барлы машина жасау жне машина жндеу ксіпорындарында олданылатын жне технологиялы жаттамаларды жасау, рсімдеу, топтау, айналыса тсіру тртібі бойынша зара байланысан ережелерді анытайтын жйе.

Технологиялы операция – бір жмыс орнында орындалатын технологиялы дерісті аяталан блігі.

Технологиялы тпе – траты технологиялы режимдер мен ондыру кезінде технологиялы жабдытауды бірдей ралдармен орындалатын технологиялы операциясыны аяталан блігі.

Технологиялы деріс – ебек ралдарыны жадайын згерту бойынша масатты баытталан іс-имылдан тратын ндірістік дерісті бір блігі.

Типтік (топты) технологиялы дерісті картасы – бйымды шыару мен жндеуді технологиялы дерісін, оны бір тріні жасалуыны, делуіні, жиналуы мен жндеуіні тпелерді, технологиялы ралдар мен материалдарды жне ебек шыындарын ескере отырып, технологиялы кезегімен сипаттауа арналан жат.

Тра (орын)– операцияны белгілі бір блігін орындау барысында мытап бекітілген делетін дайындама мен жиналатын жина бірлігіні аспапа немесе жабдыты озалмайтын блігіне атысты аландаы бір орына бекітілген жадайы.

Тірек нктесі – тадап алынан координаталар жйесіндегі дайындаманы немесе бйымны байланыстарыны бірін крсететін нкте.

Уаыт нормасы – сйкес біліктілікті бір немесе бірнеше орындаушыны белгілі бір ндірістік жадайларда кейбір жмыс клемін орындауа жмсалатын шектелген уаыты.

Фрезерлеу– аспапа беру озалысын бірден-бір перпендикуляр баытпен беретін жне кесу траекториясыны радиусы траты болан кездегі айналмалы басты кесу озалысы бойынша жалап деу. Аспап пен дайындаманы жанасу бетінде кесуді басты озалыс жылдамдытарыны векторлары мен дайындаманы аспапа атысты аландаы беру озалысы арама-арсы баытталан фрезерлеу арсы фрезерлеу деп, ал бір жаа баытталан фрезерлеу жолай фрезерлеу деп аталады.

Шыару такті – машиналарды, детальдарды немесе дайындамаларды шыаруды периодты трде жргізілгендегі уаыт аралыы.