Бйым, машина жасаудаы ндірістік жне технологиялы дерістер

Бйым жне оны бліктері. Бйым дегеніміз – ксіпорында дайындалатын ндіріс німі. Берілген ндірісті соы сатысына байланысты бйыма дайындалан (жнделген) машиналар ана емес, сонымен бірге жиналан машинаны жеке блшектері де жатады. Мысалы, экскаватор зауыты шін бйым ретінде экскаватор, мотор жасау зауыты шін – озалтыш, поршень зауыты шін – поршень болып табылады.

Бйымдарды мынадай трлері болады: детальдар, жина бірліктері, кешендер, жиынтытар.

Деталь – жинатау операциясын олданбастан біртекті материалдан дайындалан бйым.

Жина бірліктері – рамдас бліктері дайындаушы-ксіпорында бір-бірімен зара жинатау операцияларымен (пісіру, брау жне т.б.) біріктірілген бйым. Техникалы дебиетте «жина бірліктері» маынасын білдіретін «торап» термині олданылады. Техникалы трыдан аланда торап – баса жинатау бірліктерінен немесе бйымнан блек жинауа болатын жне бйымда рамдас бліктерімен бірігіп ана жеке функцияны атаратын жинатау бірлігі, мысалы, тісті дгелектерімен бірігіп жиналан білік.

Технологиялы трыдан аландаы бйымны рамдас блігіні сипатты белгісі ретінде бйымны баса бліктерімен жеке жиналу ммкіндігін атап туге болады. Конструкциясына байланысты бйымны рамдас блігі жеке детальдардан немесе жоары атарлы рамдас бліктерден трады. рамдас бліктер бірінші, екінші жне одан да жоары атарлы болып келеді. Бірінші атардаы рамдас блік бйымны рамына бірден кіреді. Ол жеке детальдардан немесе екінші атарлы бір не бірнеше рамдас бліктер мен детальдардан трады. Екінші атардаы рамдас блік бірінші атардаы рамдас блікке кіреді. Ол детальдара немесе шінші атардаы рамдас бліктер мен детальдара, т.с.с., е жоары атардаы рамдас блік тек ана детальдара блінеді. Бйымды рамдас блікке жіктеуді бл трі технологиялы белгілер бойынша жргізіледі.

Кешен – дайындаушы-ксіпорында жинау операцияларымен біріктірілмеген, біра зара байланысан пайдалану функцияларын орындауа арналан екі жне одан да кп бйым, мысалы, цех-автомат, брылау ондырысы жне т.б.

Жиынты – жалпы пайдалануа арналан кмекші сипаттаы бйымдар топтамасы.

Бйымды функционалды белгісі бойынша рамдас блікке жіктеуді баса да трі бар. Мысалы, оан озалтышты газ тарату механизмін, майлау немесе салындату жйесін жне т.б. жатызуа болады. Технологиялы трыдан араанда бйымны бл рамдас бліктері жинатаушы болып табылмайды, себебі оларды кбінесе бйымны баса бліктерімен блек толыымен жинауа болмайды.

азіргі кездегі машина жасауда жина жалпы жне торапты болып блінеді. Жалпы жина нысаны болып бйым есептелсе, торапты жина нысанына оны рамдас бліктері кіреді.

Машина жасауда бйымны рамдас бліктерге блінуі, сызбалар мен баса да техникалы жаттарды рсімделуі мемлекеттік стандарттар талаптарына сйкестендіріп жргізіледі.

ндірістік жне технологиялы дерістер. Машина жасау (машина жндеу) ксіпорындарында бйымды шыаруа (жндеуге) байланысты ртрлі дерістер орындалады.

Машина жасау технологиясында зерттеу жне жасау нысандарына тмендегілер жатады:

– деу трлері, дайындамалар тадау, делетін бет сапасы, деу длдігі мен оларды припускілері, дайындамаларды базалау;

– беттерді (жазы, цилиндрлік, крделі профильді жне т.б.) механикалы деу тсілдері;

– типтік детальдарды (трылар, біліктер, тісті дгелектер жне т.б.) дайындау дістері;

– жинау дерістері (детальдар мен тораптарды біріктіру сипаты, жинау жмыстарын механикаландыру жне автоматтандыру);

– жабдытарды рылымдау.

Берілген ксіпорында бйымды дайындау (жндеу) шін ажетті адамдар іс-рекеті мен ндіріс ралдарыны зара байланыстаы жиынтыын ндірістік деріс деп атайды. ндіріс ралын згертіп жне оны одан кейінгі жадайын анытау бойынша іс-рекеттен тратын ндірістік дерісті бір блігін технологиялы деріс деп атайды. Технологиялы дерісті орындау барысында берілген техникалы талаптара сйкес бйым алу масатында материал мен шикізатты формасын, лшемдері мен асиеттерін згертуге ол жеткізуге болады.

оюшы ксіпорындаы осымша деуді немесе жинауды ажет ететін бйым шикізатдеп аталады. Технологиялы дерістерді трлері: механикалы, термиялы деуді, жинауды технологиялы дерістері жне т.б.

Бір жмыс орнында орындалатын технологиялы дерісті аяталан блігі технологиялы операция деп аталады. Технологиялы операцияны негізгі элементтері мемлекеттік стандартпен аныталады. Технологиялы операция технологиялы дерісті ндірістік жоспарлау шін негіз болып саналады, яни дерісті ебек сыйымдылыын есептеуге, біліктілік бойынша ажетті жмысшылар санын анытауа жне т.б. Операция технологиялы жне осымша тпелерге блінеді. Материалдан жоасымен бірге жаа абатты бліп алу арылы жаа беттерді алу кесумен деу деп аталады. Кесумен деуді жалпы тріне ткір жзді аспаптармен орындалатын ткір жзді деу жатады.

Технологиялы тпе – траты технологиялы режимдер мен ондыру кезінде технологиялы жабдытауды бірдей ралдармен орындалатын технологиялы операциясыны аяталан блігі.

Мысалы, алдымен білікті бір сатысын, сонан со екіншісін кескішпен тізбектеп кесу екі технологиялы тпеден трады; егер бл сатыларды бірмезгілде екі кескішпен кесуді орындайтын болса (1.1-сурет), онда бл бір тпемен кесу болып табылады. Дайындаманы бір бетін алдымен аралтым, сонан со таза режимде деу екі технологиялы тпеден трады, себебі бл жадайда кесу режимі згереді.

1.1-сурет. Екі кескішпен білік сатыларын деу слбасы:

– білік сатыларыны диаметрлері; – бірінші кескішті жмысты жрісі, – екінші кескішті жмысты жрісі

Технологиялы тпені орындау кезіндегі жмысшыны барлы іс-рекеті жеке-жеке тсілдерге блінеді. тпе кезінде орындалатын жне бір масата біріктірілген адамны іс-имылыны аяталан жиынтыы тсіл деп аталады.

Бекітпе – делетін дайындаманы немесе жина бірлігіні мытап бекітілген кезінде орындалатын технологиялы операцияны бір блігі.

Дайындама– материалды формасын, лшемдерін, бет сапасы мен асиеттерін згерте отырып, деталь немесе ажырамайтын жина бірлігін дайындайтын ндіріс заты. Беттерді формасы, лшемдері жне кедір-бдырлыы згермейтін, біра технологиялы тпені орындауа ажетті жмысшы іс-имылынан тратын технологиялы операцияны аяталан блігі осымша тпе деп аталады. осымша тпені мысалы ретінде деу алдында дайындаманы бекітуді, кескіш бастиегін бруды жне т.с.с. айтуа болады. тпе жмысты жне осымша жрістерден трады.

Жмысты жріс – нтижесінде дайындаманы формасы, лшемдері, беттік кедір-бдырлыы немесе асиеттері згеріске шырайтын, аспапты дайындамаа атысты аланда бір рет ана жылжу тріндегі технологиялы тпені аяталан блігі. рбір жмысты жріс барысында деу режимін згертпестен материалды берілген тередіктегі бір абаты ана алынады.

осымша жріс – нтижесінде дайындаманы формасы, лшемдері, беттік кедір-бдырлыы немесе асиеттері згеріске шырайтын, біра жмысты жрісті орындау шін ажет болатын аспапты дайындамаа атысты аланда бір рет ана жылжу тріндегі технологиялы тпені аяталан блігі. осымша жрісті мысалы ретінде токарь станогі суппортыны кесу біткеннен соы бастапы орына жылжуын айтуа болады.

 

 

1.2-сурет. Беттерді фрезерлеу: а – бірінші тра; – екінші тра; 1 жне 5 – делетін беттер; 2 – бекіту жабдыыны брылу блігі; 3 – бекіту жабдыы; 4 – орнытырыш

 

Тра (орын)– операцияны белгілі бір блігін орындау барысында мытап бекітілген делетін дайындама мен жиналатын жина бірлігіні аспапа немесе жабдыты озалмайтын блігіне атысты аландаы бір орына бекітілген жадайы. Мысалы, 1.2-суретте 1 жне 5 беттерді екі трата фрезерлеу крсетілген; дайындама жабдыты 3 брылу блігінде 2 бекітілген. 1 бетті деп болан со (бірінші тра), дайындаманы босатпастан жабдыты брылу блігіні кмегімен -а брады, орнытырышпен 4 белгілейді жне 5 бетті фрезерлейді (екінші тра).

Шыару бадарламасы – жоспарланан период ішінде бйымны рбір атауы бойынша шыару клемі крсетілген дайындалатын немесе жнделетін бйымдарды берілген ксіпорын шін бекітілген тізімі.

Дайындау-аятау уаыты бойынша бірдей операциялар кезінде белгілі бір уаыт интервалында деуге жіберілетін бір баыттаы ебек ралдары мен типтік лшемдері ндірістік партияны райды.

Технологиялы жабдытар мен технологиялы рал-саймандарды технологиялы операцияларды орындауа дайындау баптау (наладка) деп аталады. Баптауа жабдыты станока, кесу аспаптары жиынтыын лшемге орнату т.с.с. жатады.

Технологиялы рал-саймандара технологиялы дерісті жзеге асыруа ажетті ндіріс ралдарыны жиынтыы жатады.

Технологиялы жабды – технологиялы дерісті белгілі бір блігін орындау шін материалды немесе дайындаманы, олара сер ететін ралдарды орналастыратын технологиялы рал-саймандар (технологиялы жабды мысалына ю машиналары, престер, металкескіш станоктар, пештер, гальваникалы ванналар, сына стендтері жне т.б. жатады).

Технологиялы рал-саймандар – технологиялы дерісті белгілі бір блігін орындау шін технологиялы жабдыты толытыратын технологиялы рал-саймандар (кесу аспабы, алыптар, айлабйымдар, млшерлегіштер, пресс-формалар, лгілер, ю формалары, т.с.с).

Машина ндірісі дегеніміз – шикізат пен жартыфабрикаттарды дайын детальдара, тораптара, механизмдер мен машиналара айта деуге байланысты жеке дерістер жиынтыы. Жалпы ндірістік дерістерге оны алыпты жруін амтамасыз ететін операциялар кіреді (центраралы клік, жабдыты жндеу жне т.б.).

Машина жасау зауытыны рылымды негізі ретінде ндірістік участоктарды бірігуінен ралатын цех саналады. ндірістік участок затты, технологиялы немесе затты-технологиялы принциптер бойынша йымдастырылан жмыс орындары топтарын біріктіреді. Бір айа те жоспарлы период кезінде орындалан немесе орындалатын ртрлі технологиялы операцияларды барлы саныны (o) жмыс орындары санына (p) атынасы операцияларды бекіту коэффициенті деп аталады:

 

; (1.1)

 

Операцияларды бекіту коэффициенті ндіріс типіні негізгі сипаттамаларыны бірі болып табылады.

Уаыт бірлігінде шыарылатын бйым санына, оларды дайындау технологиясы мен йымдастыруына байланысты машина жасау ндірісі бірліктік, сериялы жне массалы (аымды-массалы) болып блінеді (1.1- кестені араыз).

 

1.1-кесте

ндіріс трлеріні сипаттамалары

Белгілері	ндіріс трлері
Бірліктік	Сериялы	Массалы
Жмыс орындарыны кпшілігінде жмыс сипаты орныан	-	- +	+
Жабдыпен рал-саймандарды мамандануы	-	- +	+
Жмыс орындарыны аыммен орналасуы	-	- +	+
Жк аымыны здіксіздігі	-	- +	+
ндірістік жмысшыларды біліктілігі (салыстырмалы)	жоары	орташа	орташа, тмен

 

Ескерту: «-» белгісі аталан белгіні орын алуыны болмауын білдіреді, «+» белгісі – орын алуы болады, «- +» белгісі – орын алуы болуы да, болмауы да ммкін.

Бірліктік ндіріс жеке алынан бйымдарды белгісіз бір уаыт аралыында дайындап шыарумен сипатталады. Бл ндірісте жабды пен рал-саймандарды мамандандыру ммкін болмайтындыы, ртрлі жмыс орындарында ртрлі операцияларды орындалуы, жк аымдары арасында зілісті болуы сипат алады. Алайда ндірісті бл трінен толыымен бас тартуа болмайды, себебі клік техникасын жасау нерксібі рашан да техниканы керемет жеке конструкцияларын олдануды ажет етіп отырады.

Клік техникасын жасауда сериялы ндіріс басымдыа ие. Мнда белгілі бір уаыт аралыында бйымдар жеке партиялар мен сериялар бойынша дайындалады (сериядан со серия немесе сериялар арасында зіліс жасау арылы).

Сериялы ндіріс бйымдарды периодты трде айталанып отыратын партиялармен шыарумен немесе жндеумен сипатталады. Партиядаы немесе сериядаы бйымдар саны мен операцияларды бекіту коэффициентіні мніне байланысты сериялы ндіріс кішісериялы, ортасериялы жне ірісериялы болып табылады.

Егер болса, онда ндіріс кішісериялы; болса, ортасериялы; ал болса, ірісериялы болады. Сериялы ндіріс машина жасау ндірісіні негізгі типі болып саналады. Еліміздегі машина жасау німіні шамамен 80%-ы сериялы ндірісті зауыттарда ндіріледі (станоктар, престер, сораптар, желдеткіштер, трансформаторлар, озалтыштар жне т.б. жасау). Сериялы ндірісте машиналар сериямен жасалып, дайындамалар партиямен деледі.

Массалы ндіріс за уаыт ішінде здіксіз дайындалатын немесе жнделетін бйымдарды аз номенклатурада жне лкен клемде шыарумен сипатталады. Массалы ндірісте рбір жмыс орнында згермейтін рі айталанып отыратын бір ана операция орындалады. ндіріс масштабы операцияны ебек сыйымдылыына сйкес тек ана бір операцияны жмыс орнын толыымен жмыспен амтамасыз етуі тиіс. Массалы ндірісті ерекшеліктері: станоктарды операцияны орындалу кезегімен орналастырылуы; жоары німділікті жабдытарды, арнайы айлабйымдар мен аспаптарды олданылуы; дайындаманы аымды желі бойымен беріп труа арналан тасымалдау рылыларыны кеінен пайдалануы; техникалы баылауды механикаландыру жне автоматтандыру; деу желісінде жкаымыны аз болуы; ндіріс цикліні затыыны барынша аз болуы, яни бйымды дайындау немесе жндеу процесіні басынан аяына дейін кететін кнтізбелік уаыт аралыынан е тменгі дегейде болуы.

Массалы ндіріс шін болады. Массалы ндіріс йымдастыруды е жетілген трі дайындаманы барлы операциялардан еш кідіріссіз, яни здіксіз аыммен туі болып табылады. здіксіз-аынды ндірісті йымдастыру шін барлы операцияларда бірдей немесе блінетін німділік болуы ажет етіледі. здіксіз-аынды ндіріс желісінде делген дайындамалар немесе жиналан тораптар міндетті трде белгілі бір уаыт аралыы ткен сайын шыарылады, бл шыару такті деп аталады.

Шыару такті (мин/дана)

; (1.2)

мндаы, - жоспарланан периодтаы (ай, тулік, ауысым) наты уаыт оры, са; - осы периодтаы ндірістік бадарлама, дана.

Жабды жмысыны наты уаыт оры номиналды немесе кнтізбелік ордан жабдыты жндеуге кеткен уаыт шыыныны шамасына кем болады, яни ; мндаы, - йымдастыру-техникалы себептер жне жабдытарды айта орналастыру бойынша жне т.б. шыындарды ескеретін коэффициент.

Бірауысымды жмыс кезінде жабды жмысыны номиналды жылды уаыт оры 2070 саата те, екі ауысымды жмыста – 4140 саат болса, ш ауысымды жмыста – 6210 саат болады. Металл кесуші станоктар шін .

здіксіз-аынды ндіріс е алдыы атарлы жне немді болып табылады. Осы принцип бойынша деуді (жинауды) автоматты желілері растырылады. Автоматты ндірісті ерекшелігі – операцияларды жмысшыны атысуынсыз немесе оны баылауымен орындау. Егер дайындаманы бекіту мен алуды жмысшы орындайтын болса, онда здіксіз-аынды ндіріс автоматты емес болып саналады. здіксіз-аынды желіден баса массалы ндірісті йымдастыруды баса да трі – тзубаытты ндіріс олданылады. Мнда да жабдытарды технологиялы операцияларды орындау кезегімен орналастырады, біра жеке операцияларды орындауа кететін уаыт детальдарды шыару темпіне (циклына) те емес, рі блінбейді. Бл жадайда операция аралы зілістер пайда болады, дайындамалар келесі операцияларды уаыт бойынша ктіп алуы ммкін. ндірісті бл трінде цикл затыы се тседі.

Тжірибе крсеткендей, сериялы ндірістен массалы аынды ндіріске ауысу машина дайындауды ебексыйымдылыын 2-2,5 есе азайтады, жмысшыны ебек німділігін 1,5-2 есе арттырады. Сондытан клік техникасын жасау саласында массалы аынды ндірісті йымдастыруа септігін тигізетін заманауи баыттара рбір типті ндірісті орталытандыру, тораптар мен детальдарды унификациялау, машиналарды номенклатурасы мен типтік лшемдер санын азайту жатады.

ндірістік циклды затыы деп бір бйымды (дайындама, деталь, жина бірлігі, машинаны зі) немесе бйым партиясын дайындауды ндірістік дерісіні басталуы мен аяталуыны арасындаы уаытты айтады.

Технологиялы жаттама – бйымды дайындау (жндеу) технологиясын анытайтын жне ндірістік дерісті йымдастыруа арналан деректермен амтамасыз етілген сызбалы жне мтіндік жаттар жиынтыы.

Барлы ксіпорындарда технологиялы жаттамаларды рсімдеу жне енгізуге бірыай ережелерді бекіту шін технологиялы жаттамаларды бірыай жйесі (ТБЖ) стандарттары жасалан. Ол ртрлі жмыс трлеріне жаттамаларды белгіленуі мен унификациясыны стандартталуын амтамасыз етеді, айта рсімдеуден ткізбестен ксіпорындар арасында технологиялы жаттамаларды алмасу ммкіндігін арастырады. ТБЖ стандарттарын сатау жаттамалар жиынтыыны тратылыын амтамасыз етеді, оларды ксіпорындарды айта жасауына жол бермейді.

Технологиялы жаттамаа ндірісті дайындауа арналан деректер де кіреді: ндірістік аудандарды анытау, жабдытарды орналастыру, аспап пен айлабйыма арналан есептеулерді жргізу, жмысшылар мен мамандар санын анытау жне т.б.

Технологиялы жаттамаларды бірыай жйесіне жалпы ережелерден баса ртрлі мемлекеттік стандарттар мен ндірісті технологиялы дайындау жаттамаларын рсімдеу ережелері де кіреді.