Машина жасаудаы базалар жне детальдарды базалау; технологиялы рал-саймандар классификациясы
Жалпы тсініктер. Машина жасаудаы бйымдарды жобалау, дайындау, пайдалану жне жндеу масатында база мен базалауды терминдері мен негізгі анытамалары бекітілген (МЕСТ 21495-82).
Дайындама немесе бйымды тадап алынан координата жйесіне атысты ажетті жадайа орналастыру базалаудеп аталады.
делетін дайындаманы немесе бйымды базалау жне бекіту процесі ондырудеп аталады.
Дайындамаларды станокка деу кезіндегі беттер тмендегідей болады:
- делетін – жмыс аспабыны серіне ілігетін беттер;
- деу кезінде дайындаманы орналасу жадайын анытауа кмектесетін беттер;
- ысу рылыларымен жанасатын беттер;
- ажетті размерлерден бастап лшейтін беттер;
- еркін орналасан беттер.
Базалау шін олданылатын дайындамаа немесе бйыма тиесілі бет, ось жне нкте базадеп аталады.
Тадап алынан координаталар жйесінде дайындаманы немесе бйымны озалмауын амтамасыз ету шін олардан барлы алты еркіндік дрежесінен айыратындай етіп (алты нкте ережесі) алты екіжаты геометриялы байланыс жасау керек. Бл байланысты жасау шін базалар жиынтыы ажет (1.16-сурет).
1.16-сурет. Дайындаманы жылжымауын амтамасыз ететін тірек нктелері: 1-6 – екіжаты байланыстар; I, II, III – деталь базалары
Тадап алынан координаталар жйесіндегі дайындама немесе бйым байланысын білдіретін нкте тірек нктесі деп аталады. Базалау слбасында барлы тірек нктелерін шартты белгілермен крсетіп, тірек нктелері е кп орналасан базадан бастап атар санмен нмірлейді.
Егер андай да бір тірек нктесі таы бір нктемен сйкес келіп алса, біріктірілген нктелерді нмірі ойылан бір нкте белгіленеді (1.17-сурет).
1.17-сурет. Призмалы детальды базалау слбасы:
1-6 – тірек нктелері; I, II, III – деталь базалары
деу мен жинауды технологиялы дерістерін жобалау жне де ателіктерді есептеу базалар тадамасына тікелей байланысты, олар жобалау, конструкторлы, технологиялы жне лшегіш базалар болып блінеді [24].
Бйымды жобалау, оны дайындауды технологиялы процесін жасау немесе жндеу кезінде тадап алынан база жобалау базасы деп аталады.
Бйымды жобалау кезінде бйымны баса элементтерімен салыстыранда детальды есептік жадайын, ал технологиялы дерісті жобалау кезінде делетін дайындаманы технологиялы жйесіні (кесу аспабыны, жабдыты жне станокты) баса элементтерімен салыстырандаы есептік орнын анытайды. Жобалау базаларын сызбаларда геометриялы элементтер (біліктер мен тесіктер осьтері, симметрия жазытытары, брыштар биссектрисалары жне т.б.) трінде крсетеді.
Детальді немесе жина бірлігіні бйымдаы орнын анытау шін олданылатын базалар конструкторлы деп аталады. Бйымды жинау кезінде оны элементтеріні конструкторлы базасы біріктіріледі. Сол себепті конструкторлы базалар бйым элементтеріні наыз беттері болып табылады.
Дайындама немесе бйымны дайындау (жндеу) дерісіндегі орнын анытау шін олданылатын базалар технологиялы деп аталады. Дайындама немесе жина бірлігін жабдыа орнытырар кездегі жабдыты орнату элементтерімен тікелей жанасуда болатын дайындаманы немесе жина бірлігіні беттері технологиялы базалар болып саналады. Бл базалар негізгі жне кмекші (жасанды) болып блінеді.
Негізгі технологиялы базалара деталь конструкциясыны блінбес блігі болатын жне бйымны жмыс кезінде белгілі бір ызмет атаратын беттері жатады. Мысалы, 1-ші тесік беті (1.18-сурет а) жне дайындаманы шетжа беті 2 тістерді жасау кезінде базалау шін олданылады, рі технологиялы база болып саналады.
1.18-сурет. Деталь беттеріні негізгі (а) жне кмекші () базалары
Кмекші базалар – технологиялы трыдан аланда арнайы жасалатын беттер, рі олар бйымдаы детальді жмысына ажет емес. Мысалы, корпусты детальдар дайындамасындаы бекітуге арналан тесіктер 3, озалтыш піспегіні етегіндегі центрлегіш белбеу 4 жне торец 5 (1.18-сурет ) жне т.б.
лшегіш базалар дайындаманы деу (бйымды жинау) кезінде лшемдерді есептеуді бастауа немесе деталь беттеріні (бйым элементтеріні) зара орналасу жадайын тексеруге арналан беттер.
Типтік детальдарды базалау мысалдары. 1.19-суретте [24] негізгі жабдытар (ш тірек) жне екі бйір беттер (екі жне бір тірек) бойынша дайындаманы 1 жабдытаы 2 алты тірекке 3 орнатылуы крсетілген. І, ІІ жне ІІІ беттер технологиялы базалар болып табылады. Берілген базалау слбасы бойынша дайындама барлы алты еркіндік дрежесінен айрылан жне абылданан координаталар жйесімен салыстыранда белгілі бір жадайа орналасан.
Дайындаманы немесе бйымды ш еркіндік дрежесінен, яни бір координата осі z бойымен жылжудан жне баса екі ось (х жне у) бойынша брылудан айыратын бет І ондыру базасы деп аталады.
1.19-сурет. Дайындаманы алты тірекке базалау:
1 – дайындама; 2 – бекіту жабдыы; 3 – тіректер; I, II, III – беттер
Дайындаманы немесе бйымды екі еркіндік дрежесінен, яни бір координата ось у бойымен жылжудан жне баса ось z бойынша брылудан айыратын бет ІІ баыттаушы база болып табылады. Ал дайындаманы немесе бйымды бір еркіндік дрежесінен, яни бір координата осі х бойынша жылжудан айыратын бет ІІІ тірек базасы деп аталады. Дайындамаларды барлы алты еркіндік дрежесінен айыратын базалау ережесі алты нкте ережесі деп аталады [9,24].
Тжірибе жзінде дайындамаларды тек ана бес, трт тіпті ш тірек нктесін олдану арылы базалау жадайлары кездеседі. Дайындаманы базалау шін алты нктеден кем нкте, яни ш базадан кем база олданан жадайды барлыында да жабдытаы дайындаманы жадайы бекітілмеген болып есептеледі.
Тірек элементтеріні белгіленуі. Базаны формасы мен жоалтатын еркіндік дрежелеріні санына байланысты тірек элементтері негізгі жне осымша болып блінеді. Негізгі тірек элементтері дайындаманы базалау шін оларды райсысы бір немесе бірнеше тірек нктелерін жзеге асырумен сипатталады. Жабдыты ішінде орналасуымен атар, тадап алынан базалау тсілімен олар тірек нктелеріні (алтыа шейін осып аланда) ажетті жиынтыын райды. Мндай элементтерге жататындар: тірек саусатары мен табашалары, центрлер, жзетін жне рсауланан тіректер жне т.б.
Технологиялы жаттамада олданылатын тіректерді, ысыштар мен отырызу ондырыларыны графикалы белгіленуі МЕСТ 3.1107-81 бойынша бекітілген. 1.20-суретте детальдарды орналастыру слбаларыны мысалдары крсетілген.
Детальді озалмайтын тірекке бекітілуі пневматикалы ысышты кмегімен жзеге асырылады (1.20-сурет а), детальді сфералы беті осарлы ысышты кмегімен бекітіледі (1.20-сурет ). Деталь центрдегі озалмайтын тірек арылы цангалы ысыда бекітілуі ммкін болса(1.20-сурет б), ал конусты беттері бар детальді гидропласты ралбілік кмегімен бекітуге болады (1.20-сурет в).
1.20-сурет. Бйымдарды орналастыру слбалары:
а – жылжымайтын тірекке пневматикалы ысышпен;
– осарлы ысышпен; б – цангілі патронда; в – гидропластты ралбілік кмегімен
Базаларды тадауа байланысты ателіктер. Технологиялы дерісті жасау барысында рбір операция шін бастапы базаларды тадайды жне бастапы размерлерді, сонымен бірге дайындаманы тспалдау шін базаларды ояды. Базаны дрыс тадамаан жадайда дайындаманы бекітуге немесе босатуа кететін кмекші уаыт лаяды да, жабды конструкциясы крделене тседі. Дайындауа аз уаыт кететін, арапайым айлабйымны олданылуын ажет ететін жне ажетті длдікке жай ана, рі сенімді трде ол жеткізуге болатын конструкция е технологиялы деп саналады. Бастапы деректер ретінде деталь сызбасында жне оны элементтеріне атысты крсетілген конструкторлы размерлер абылданады. Деталь бетін деу кезінде базалау слбасын жасау мысалы 1.21-суретте крсетілген [10].
|
|
|
1.21-сурет. Беттерді деу барысында базалау слбаларын жасау:
1-6 тірек нктелері
Дайындаманы бекіту кезінде ателіктер рашан болады жне олар дайындаманы айлабйымдаы орналасу жадайына сер етеді. Іс жзінде партиядаы рбір дайындама айлабйымда баса жадайдан згеше орналасады.
Мысалы, цилиндрлік білікшені призмаа 1 базалау кезінде е лкен диаметрлі Д білікше осі О нктесінде орналасан болса, ал е кіші диаметрлінікі (Д-а) - О1 нктесінде болады. Призманы симметрия жазытыы баытындаы білікше осіні (оны диаметрлеріні ателіктері арасында) ыысуы ОО кесіндісіне те. Ал призманы симметрия жазытыына перпендикуляр баытта білікше осі ешашан да ыыспайды. Айлабйымда базалау кезінде дайындаманы ртрлі беттері мен нктелері ртрлі шамалара ыысады. Мысалы, сол білікшені осі m шамаа ыысса (1.22-сурет а), А нктесі - n шамаа, ал В нктесі - l шамаа ыысады.
1.22-сурет. Білікшені призмада базалау ателіктері (а) жне оны есептеу слбасы ()
Дайындаманы базалау кезінде талап етілетін жадайдан ауытуы, е алдымен оны бастапы базадан ауытуы, операция кезінде бастапы лшемдерді сатап алу длдігіне сер етеді. Сондытан базалауды рбір жадайында дайындаманы бастапы лшемі баытындаы бастапы базадан ыысуын анытау ажет. Бл ыысу бастапы базаны базалану ателігі деп аталады да, 
деп белгіленеді.
Бастапы базаны базалау ателігі – бастапы размер баытында лшенетін, айлабйымда базалану кезінде партиядаы ртрлі дайындамаларды бастапы базасына орналасатын шеткі жадайларды арасындаы ашыты.
Дайындаманы базалау кезіндегі бастапы базаны ыысуын дайындау ателіктері мен тірек элементтеріні тозуы да тудырады.
Іс жзінде анытау кезінде тозуды серіндегі ателіктерді оны дайындау шатамасыны шегінен аспауына байланысты ескермеуге де болады.
Базалау ателіктерін анытау таза геометриялы есептерді шыаруа келіп тіреледі [10].
ОО2О1 тік брышты шбрыштаы білікше осіні призманы симметрия осі баытындаы ателіктер шамасын есептелік (1.22-сурет ):
; 
;
мндаы, 
- білікше осіні призманы симметрия жазытыыны баытында базалау ателігі, мм:
; (1.27)
Егер призмаа (Д-а) диаметрдегі білікше бекітілсе, онда
; 
;
Rmax жне Rmіn мндерін (1.27) формулаа ойып, рнекті трлендірген со, алатынымыз:
; (1.28)
мндаы, а – білікше диаметріне берілген шатама, мм; 
– призманы тірек беттері арасындаы брыш.
Тжірибе жзінде детте =900 брышты призмалар олданылады. =900 мнін (1.28) формулаа ойып, табатынымыз:
; (1.29)
Технологиялы рал-саймандар жне оларды жіктелуі. Механикалы деу, бйымды жинау, баылау кезінде детальдарды базалау ртрлі айлабйымдарды кмегімен жзеге асырылады.
Арналуы бойынша айлабйымдар тмендегідей бес трге блінеді:
1. Станоктік айлабйымдар, блар делетін дайындамаларды станоктарда орналастыру немесе бекіту шін олданылады (ысыларды р трі, айналмалы столдар, сйеніштер, центрлер, машиналы ысыштар жне т.б.), машина жасауда олданылатын айлабйымдарды жалпы саныны 80...90%-ын райды. Оларды олданылуы детальді бекіту не ондыру уаытын, кмекші уаытты жне кесу режимдерін жоарылату есебінен ебек німділігіні суін амтамасыз етеді.
2. Жмыс аспабын орналастыруа жне бекітуге арналан айлабйымдар станок, дайындама жне аспап арасындаы байланыстарды (ралкймешік, ысы, кескішстаыш жне т.б.) жзеге асырады.
Бірінші жне екінші трдегі айлабйымдар кмегімен «станок- айлабйым-бйым-деталь» (САБД) жйесін жмыса келтіру жргізіледі.
3. Жинатау айлабйымдары жанасатын детальдарды бйыма немесе торапа біріктіруге арналан. Оларды базалы детальдарды немесе жиналатын бйым тораптарын біріктіруде, бйымдаы элементтерді бірігуін дрыс амтамасыз етуде жне серпімді элементтерді (серіппе, блу саиналары жне т.б.) алдын ала жиналуында олданады.
4. Баылау айлабйымдары, олар механикалы деу кезінде детальдара аралы жне орытынды баылау жасауда, сонымен бірге машинаны жиналан тораптарын баылауда да олданылады.
5. Ауырсалматы дайындамалар мен тораптарды деуде оларды жылжытуа, айналдыруа жне армап алуа арналан айлабйымдар.
Мамандандыру дрежесі бойынша айлабйымдар ш трге блінеді:
- мбебап, олар ртрлі дайындамаларды деу кезінде олданылады (машиналы ысыштар, блгіш бастиектер, айналмалы столдар жне т.б.);
- арнайыландырылан, олар осымша немесе ауыспалы ондырыларды кмегімен дайындамаларды белгілі бір трін ана деу кезінде олданылады, мысалы, ысылара арналан фасонды ждырышалар жне т.б.
- арнайы, берілген детальді деу кезінде белгілі бір операцияны орындауа арналан.
Арнайылара сонымен бірге мбебап-жинаыш айлабйымдар да жатады. Кдімгі арнайы айлабйымдармен салыстыранда кп айналымды болып келеді, себебі олар бірнеше рет пайдалануа есептелген, зара алмастыруа тиімді детальдар мен тораптардан жиналан. Осындай элементтерден ралан айлабйым шашылып, айта жиналады, ал детальдары жаа жинатарда олданыла береді.
1.23-суретте жазы беттерді фрезерлеу жне тесіктерді тесуге арналан мбебап айлабйым крсетілген.
1.23-сурет. Тесіктерді брылауа (а) жне беттерді фрезерлеуге () арналан айлабйымдар:
1 – кондуктор таташасы; 2 – кондуктор втулкасы; 3 – бранда;
4 – амыт; 5 – призма; 6,9,11 – таталар; 7,8,10 – тіректер;
12 – брыштама
мбебап айлабйымдар бірліктік немесе кішісериялы ндіріс, ал арнайы мен арнайыландырылан айлабйымдар ірісериялы жне массалы ндіріс жадайында олданылады.
мбебап-жинаыш айлабйымдарды (ЖА) олдануды экономикалы тиімділігі.Экономикалы тиімділік ЖА-ны пайдалану бойынша жылды шыындарды За.ж ЖА-ны пайдалану арылы операцияларды орындауды зіндік ны бойынша жылды немдеуді салыстыру нтижесінде аныталады:
; (1.30)
Бл жадай толыымен былай рнектеледі:
; (1.31)
мндаы, 
– операцияны айлабйымсыз немесе мбебап айлабйыммен орындаандаы даналы уаыт, мин; 
– операцияны ЖА- кмегімен орындаандаы даналы уаыт, мин: С..1 – бір станок-минутты зіндік ны, тг/мин; мнда ндірістік жмысшыларды жалаысы, станоктар мен мбебап айлабйымдарды пайдалануы мен тозушылыына жмсалатын жне баса да цех шыындары кіреді.
С..2 – жмысшыны разрядына байланысты алынан бір станок-минутты зіндік ны (анытамаларда келтірілген), тг/мин;
Д – шыарылымны жылды бадарламасы, дана;
Сж– ЖА- бір жиынтыын пайдалануа кеткен шыын, теге;
К – жиынтыты бір жылда айталану коэффициенті, яни детальдарды бір жылдаы партия саны.
ндірістік технологияны жетілдіру шаралары жне айлабйымдарды пайдалану бойынша операцияа жмсалатын уаыт нормасын азайту былай есептеледі, % .
; (1.32)