Машиналарды физикалы жне моральдік тозуы

 

Машиналарды физикалы (материалды) тозуы – машинаны детальдар аауы мен тораптар жне агрегаттар бзылуларыны жиналып алуы нтижесінде зіне ойылан талапа сйкес болмай алу жадайы. Физикалы тозуды трлері: бірінші атарлы жне екінші атарлы. Бірінші атарлы тозу машинаны пайдалану барысында туындаса, ал екінші атарлы тозу жмыс істемей тран машинада да пайда бола береді.

Бірінші атарлы тозуды пайда болуыны негізгі себептері детальдарды жмыс беттеріні йкелуі нтижесінде оларды тозу процесінде жатыр. Ал екінші атарлы тозу машина детальдарына йкеліспен байланысты емес баса да кптеген факторлардан туындайды: атмосфералы тат басу, материалдар мен химиялы заттарды ажуы, деталь абаттарында кернеулерді айта таралуы жне т.б.

Машинаны физикалы тозуы скен сайын, оны ны да тмендейді, себебі оны алпына келтіруге кп шыын жмсауа тура келеді. Бл экономикалы критерийді олдана отырып, физикалы тозуды санды лшеуіштерін табуа ммкіндік береді.

Машинаны физикалы тозуы оны элементтеріні (деталь, торап жне агрегат) тозуынан ралады.

Детальді физикалы тозуыны санды мнін анытау шін тмендегі коэффициенттер пайдаланылады:

; ; (1.2)

мндаы, бірінші атарлы тозуа тскен детальді физикалы тозу дрежесі, %; жмысты бетті наты тозуы, мм; жмысты бетті ммкін болар шектік тозуы, мм; екінші атарлы тозуа тскен (мысалы, ажуа тскен) физикалы тозу дрежесі, %; детальді жмыс істеуіні наты мерзімі, са (немесе жктеме циклы); детальді бзылуына немесе оны тіптен істен шыуына дейінгі жмыс істеу мерзімі, са (жмыс циклы).

Бірнеше жмысты беттер йкелген кезде оларды тозу дрежесі е кп тозан бет негізінде жргізіледі. Детальдар тозуыны санды лшегіштерін, сондай-а, машинаны жндеуге жіберу мерзімін, кнтізбелік периодтар бойынша детальдарды жіберу жоспарын, жіберілетін детальдарды атаутізімі мен санын жне т.б. анытауда пайдаланады.

Агрегат пен машинаны физикалы тозу дрежесіні толыанды мні экономикалы крсеткішті кмегімен аныталуы ммкін. Ал физикалы тозуды экономикалы лшемі ретінде тозуды жою шін жасалатын жндеуге кеткен шыындар алынады.

Агрегатты немесе машинаны физикалы тозуыны экономикалы крсеткіші тмендегі формуламен аныталады:

; (1.3)

мндаы, машинаны физикалы тозуыны экономикалы крсеткіші, айта ндіру нынан %; агрегатты немесе машинаны жндеуді сметалы ны, теге; машиналарды жаа конструкцияларыны пайда болуына байланысты нсыздануды ескергендегі физикалы тозуды анытаудаы агрегатты немесе машинаны толы жаыртуды ны, теге; сас машиналарды жндеу тжірибесінен алынан алды тозуды салыстырмалы шамасы, %.

Моральдік тозу – техникалы прогресс серінен іс жзіндегі техника ныны тмендеуі. Моральді тозуды да екі трі болады: бірінші атарлы моральді тозу – конструкциялары бірдей техниканы арзаны шыарыла бастауына байланысты іс жзіндегі машинаны техникалы нын жоалтуы; екінші атарлы моральді тозу – заманауи жетілдірілген конструкцияларды шыарылуына байланысты іс жзіндегі техника баасыны тмендеуі.

Машиналарды моральдік тозуы экономикалы категория болып саналады. Ол техникалы ескіру мен машиналарды жаырту ныны тмендеуі нтижесінде іс жзіндегі техниканы нсыздану дрежесін сипаттайды.

Машинаны моральдік тозуыны критериі есебінде техникалы прогресті серінен оны ныны тмендеу коэффициенті алынады, ол бастапы нны лесі ретінде саналып, тмендегі формуламен аныталады:

(1.4)

мндаы, машинаны бастапы ны, машиналарды жаа конструкцияларыны пайда болуына байланысты бастапы нны нсыздануын ескергендегі машинаны жаырту ны;

Бастапы нны лесі ретінде алынан физикалы жне моральдік тозуды есептегендегі машинаны жалпы тозу коэффициенті былай аныталады:

(1.5)

мндаы, машинаны жаырту ныны лесі ретінде алынан, физикалы тозу салдарынан машина ныны тмендеу коэффициенті; машинаны бастапы ныны лесі ретінде алынан, техникалы прогресс серінен машина ныны тмендеу коэффициенті.

кбейтіндісі физикалы жне моральдік тозу салдарынан бастапы нны лесі ретінде алынан машинаны алды нын крсетеді.

Физикалы жне моральді тозу крсеткіштері машиналарды дрыс пайдалана білуді шешуде (жндеу жмыстарын жоспарлауда, оларды экономикалы тиімділіктері мен жндеуді ажеттілігін анытауда) маызды рл атарады.

 

Детальдар тозуы

Машиналар жмыс істеген сайын детальдарды лшемдері, материалдар рылымы згеріске шырайды, сырты жне ішкі, крінетін жне крінбейтін ааулар пайда болады. Сол себепті машиналарды уаты тмендейді. Мндай жадайды машина тозу стінде деп атайды. Тозу процесі – деталь бетіні материалыны бзылуы мен блінуі немесе йкеліс кезінде алды деформациясыны жинаталуы, мны барлыы біртіндеп детальды лшемдері мен формасыны згеруіне кеп тірейді. Тозу процесіні нтижесі тозы болып табылады. Ол сызыты жне массалы бірліктермен немесе детальды физика-механикалы асиеттеріні тмендеуімен (беріктігі, серпімділігі т.б.) сипатталады. Тозу трлері: жергілікті, рсат етілген жне шекті тозулар.

Жергілікті тозу – йкеліс бетіні жеке алынан блігіндегі тозу.

Рсат етілген тозу – детальды лі де болса зіні жмыс істеу абілеттілігін (ммкіндігін) сатаан кезіндегі тозу:

Шектік тозу – детальды жмыс істеуі бдан былай техникалы жаынан ммкін болмайтын жне экономикалы жаынан ажет те емес жадайа жеткен тозу.

Клік техникасыны детальдарыны жмыс істеу мерзімін анытау шектік тозуды жне тозу арындылыын анытауа негізделген. ртрлі детальдар шін тозуды санды сипаттамалары бірдей емес. Шектік тозуды анытау – бл крделі техника-экономикалы мселе, бл мселені шешуді нтижесі детальдарды уатылы ауыстыру жне жндеу, оларды айта алпына келтіру тсілдерін тадау болып табылады.

Шектік тозуды анытау шін негізгі 3 критерийді станыма алу керек: техникалы, технологиялы (машинаны орындаан жмысыны сапасы) жне экономикалы.

Машинаны беріліс детальдары жне жмыс органыны детальдары айналу моменті мен кштерді беруі тиіс. Олай болса, жмыс істеу абілеттілігіні негізгі шарты ретінде оларды техникалы жадайын алу керек. Бл детальдарды шектік тозуларын бекіту, яни техникалы критерий болып саналады. Ал технологиялы критерий делетін бет сапасымен тыыз байланысты детальдарда олданылатын болса, экономикалы критерий кезінде мына крсеткіштерге кіл блінуі тиіс: машинаны наты німділігі, жндеу жмыстары мен пайдаланудаы материалдар ныны нім бірлігіне атынасы.

Сонымен бірге детальдарды пайдалану кезіндегі тозулар пайда болу себептеріне, оларды су сипатына жне біліну нтижелеріне байланысты блінеді:

– жайлап сетін (табии) тозу;

– жылдам дамитын (апатты) тозу.

Жайлап сетін тозулар йкеліс кштеріні за уаыт жмыс істеуіні, жоары температураларды серіні жне т.б. факторларды нтижесі болып табылады. Жылдам дамитын тозулар кей жадайда машина лі кп жмыс істемесе де пайда болады. Бл оны жасау кезінде аауды боландыын, техникалы ызмет крсетуді сапасыз ткізілгендігін длелдейді.