Машиналарды техникалы кту мен жндеу бойынша жоспарлау жне материалды-техникалы амтамасыз ету
Машина баланста тран мекеме ндірістік жыл басталмай трып машиналарды техникалы кту мен жндеу жоспарын (2.1-кесте) жасауы тиіс, бл оан жмыс кшіне, технологиялы жабдыа, осалы блшектер мен материалдара деген ажеттілікті анытау шін негіз болып табылады. Жылды жоспарды жасауа бастапы деректер есебінде машинаны наты жмыс істеуі (жыл басына дейін, пайдалана бастааннан бергі немесе ТК жне Ж- сйкес трлерін ткізген уаыттан бастап), бір жыла жоспарланан жмыс уаыты, ТК- трлері, периодтылыы, ебексыйымдылыы жне затыы алынады.
Жоспарланан жылы р машина шін орындалатын ТК жне Ж саныны р трі Кр мына формуламен аныталады:
; (2.2)
мндаы, 
– пайдалана бастааннан бергі немесе ТК мен Ж- сйкес тріні ткізілген уаытынан жоспарланатын жыл басына дейінгі машинаны наты жмыс уаыты, са; 
– жоспарланатын жылдаы жмыс уаыты, са; 
– жргізіліп отыран есеп бойынша ТК мен Ж- сйкес трлеріні орындалу периодтылыы, са; 
– жргізіліп отыран есеп бойынша ТК мен Ж- тріні периодтылыынан лкен периодтылытаы оларды трлеріні барлы саны (крделі жндеу шін 
деп есептеледі).
2.1-кесте
Аымдаы жылы арналан машиналарды ТК мен Ж жоспарыны лгісі
_______________________________________________________________
(мекеме атауы)
| Машинаны атауы жне маркасы | Машина ны заводты (инвентарлы) номері | Наты жмыс істеуі, са | Жоспардаы жылы жмыс істеуі, са. | Жоспардаы жылы ТК жне Ж саны | ||||||
| Пайдалану дан бастап | ткізу уаытынан бастап | |||||||||
| Крделі жндеуді | Аымдаы жндеуді жне ТК-3 | Крделі жндеу | Аымдаы жндеу ТК-3 | ТК-2 | ТК-1 | |||||
| Жндеу саны | ткізу айы | |||||||||
Басинженер (бас механик) ____________________________________
Есептеулер мынадай ретпен жргізілуі тиіс: крделі жндеу, аымдаы жндеу, ТК-3, ТК-2, ТК-1.
Сйкес ТК немесе Ж-ден соы наты жмыс істеу уаыты машинаны жоспарланатын жыл басындаы жалпы жмыс уаыты мен жоспарланатын жыл алдындаы жылдаы ТК немесе Ж-ді ткізген кнге дейінгі жмыс уаыты арасындаы айырма есебінде аныталады. Есептеулер нтежелерін азаю жаына арай бтін сана дейін дгелектейді.
ТК кезіндегі рбір машинаны тотау уаыты жне оны трып алу затыы айлы жоспар-графикпен бекітіледі. Машиналарды техникалы кту ауысымнан тыс уаытта немесе машина арамаына кіретін нысанны жмыс істемейтін кндері жргізіледі.
Клік техникасын техникалы кту оны тасымалдау, олдану жне сатау кездерінде жргізілуі тиіс (2.3-сурет).
| Техникалы кту |
| Сатау кезінде |
| Пайдалану кезінде |
| Тасымалдау кезінде |
| ТК-1 |
| ТК-2 |
| ТК-3 |
2.3-сурет. Машиналарды техникалы ктуді жіктелуі
МЕСТ 20793-81-ге сйкес машиналарды пайдаланан кезде ТК- тмендегі трлері жргізіледі:
- жаа немесе крделі жндеуден ткен машинаны пайдалану жаттытыруына дайындау кезінде:
- пайдалану жаттытыруы кезінде;
- ауысымды (АК);
- бірінші ТК-1
- екінші ТК-2
- шінші ТК-3
- пайдалануды кктемгі-ысы периодына тер кездегі маусымды (МК-КЖ);
- пайдалануды ерекше жадайларында.
ТК трлері, оларды орындау периодтылыы, бір циклдаы ТК жне Ж саны машинаны пайдалану бойынша нсауларда беріледі.
Пайдалану жаттытыруына дайындау кезіндегі, пайдалану жаттытыруы кезіндегі жне ол біткен соы машиналарды техникалы кту пайдалану бойынша нсаулы жне техникалы сипаттамаа сйкестендіріп жргізіледі.
Ауысымды ТК-ді жмыс ауысымыны басында жне соында ткізу ажет. Машиналарды ТК-ді р трінде оны барлы рамдас блігіне арналан жуу, тазалау, баылау, диагностикалы, реттеу, майлау, май ю, бекіту жне монтаждау жмыстары жргізілуі тиіс. Машиналарды ТК-3 ереже бойынша аымды жндеумен біріктіріледі. Маусымды ТК жылына 2 рет ткізілуі ажет (кздік-ысы ктуді ткізерде ауа температурасы плюс бес градустан тмен болмауы керек). Маусымды ктуді кезектегі ТК-1, ТК-2 немесе ТК-3-пен біріктіріп ткізуге болады. Мны барлыы да нсаулытар мен нормативті-техникалы жаттара сай жргізілуі тиіс.
Машиналарды кейбір трлеріні периодтылы, ебексыйымдылы жне ТК- затылы крсеткіштері 2.2-кестеде берілген. Бл деректерді ТК жмыстарын жоспарлау мен материалды-техникалы амтамасыз ету масаттарында олдануа болады.
Аымдаы жндеу жекелеген жина бірліктер мен детальдарды ауыстыру жне алпына келтіруді есепке ала отырып, машинаны келесі жндеуге дейінгі жмыс істеуін амтамасыз етуі тиіс. Машинаны аымды жндеу жмыстарына жататындар: тазалау, жуу, блшектеу, ааулар тізімін жасау, тозан детальдар мен агрегаттарды жаа немесе жнделгендерімен ауыстыру, машина тораптары мен агрегаттарын жинау, жнделген блшектерді стендтік жне жрістік сынатардан ткізу. Машиналарды бояу технологиялы талаптара сай жргізілуі тиіс. Жндеу жмыстарына сонымен бірге детальдарды деуді р трлері кіреді: пісіру, темірсталы жне станоктік, балыту, металдау, электролиттік жабулар жне т.б.
2.2-кесте
Кейбір машиналарды периодтылыыны, ебексыйымдылыыны жне ТК мен Ж- затылыыны типтік нормалары
| Машина трлері | ТК жне Ж трлері | ТК жне Ж орындау периодтылыы, са | ТК жне Ж біреуіні орындалу ебексыйымдылыы, адам . саат | Орындау затыы, са | |||
| Пневмодгелекті трактор базасындаы біршмішті гидравликалы экскаваторлар, шміш сыйымдылыы 0,25...0,4 м3, 2-ші размерлік топ | ТК-1 | 0,5 | 2,5 | - | 1,5 | ||
| ТК-2 | 1,5 | 4,5 | - | ||||
| АК | Жылына 2 рет | - | - | ||||
| Аымды жндеу | |||||||
| ТК-3 | - | - | - | ||||
| Крделі жндеу | - | ||||||
| Жкктерімділігі 25 т. пневмодгелекті крандар | ТК-1 | 0,8 | 6,2 | - | |||
| ТК-2 | 1,8 | 25,2 | - | ||||
| АК | Жылына 2 рет | - | - | ||||
| Аымды жндеу | 4,5 | 620,5 | |||||
| ТК-3 | - | 4,5 | 31,5 | - | - | ||
| Крделі жндеу | - | ||||||
| Жкктерімділігі 16 т. жебелі автомобильдік крандар | ТК-1 | 1,0 | - | ||||
| ТК-2 | 2,2 | 24,8 | - | ||||
| АК | Жылына 2 рет | - | - | ||||
| Аымды жндеу | 5,2 | 474,8 | |||||
| Крделі жндеу | - | ||||||
| Тарту класы 15т шынжыр табанды трактор базасындаы бульдозерлер | ТК-1 | 0,6 | 5,4 | - | |||
| ТК-2 | 2,3 | 14,7 | - | ||||
| АК | Жылына 2 рет | - | - | ||||
| Аымды жндеу | 5,3 | 449,7 | |||||
| ТК-3 | - | 5,3 | 27,7 | - | |||
| Крделі жндеу | - | - | |||||
| Шміш сыйымдылыы 25 м3 здігінен жретін скрепер | ТК-1 | 0,6 | 7,4 | - | |||
| ТК-2 | 2,5 | 31,5 | - | ||||
| АК | Жылына 2 рет | - | - | ||||
| Аымды жндеу | 394,5 | ||||||
| Крделі жндеу | - | ||||||
| 250 кластаы автогрейдер | ТК-1 | 0,7 | 9,3 | - | |||
| ТК-2 | 2,4 | 22,6 | - | ||||
| АК | Жылына 2 рет | - | - | ||||
| Аымды жндеу | 5,4 | 114,6 | |||||
| ТК-3 | - | 5,4 | 34,6 | - | - | ||
| Крделі жндеу | - |
Машиналарды аымды жндеуге ою жоспар-кестеге сйкес жргізілуі тиіс. Машинаны аымды жндеуді жргізген кндегі жмыс уаыты, сипаты, аауларды жою себептері мен абылданан шаралар ТК жне Ж журналына жазылады. Аымды жндеуді машинаны жмыс орнында да, жндеу базаларында да орындауа болады. Бл жмысты орындалу барысын баылау бас механик ызметіне жктелген.
Машина балансына бекітілген мекеме ткізілген ТК, аымдаы жндеуді жне машина формулярында крсетілген деректерді жйелі есебін жргізіп отыруы тиіс. Есептегіштермен амтылан машиналарды жмыс уаыты оларды крсеткіштерімен аныталады.
ТК жне Ж ткізілген со машинаны абылдау машинистке жне пайдалану участогіні механигіне міндеттелген. абылдау кезінде оны сырт крінісі мен оны бос жрістегі жне жктеме серіндегі жмыстары тексеріледі. Мнан со аауларды есепке алу журналына сйкес жазулар жазылып, жмысты абылдап алан жауапты адамны олы ойылады.
ТК жне Ж жмыстарынан баса машинаны жаырту жмыстары жргізіледі. Жаыртуды ылыми-техникалы прогресті жаа жетістері негізінде жасайды.
Жаыртуды жргізуді дістері мен тиімділігі оны мазмны мен арналуына байланысты болады. Осыан сйкес жаыртуды екі трі олданылады:
– блшектеп, яни машинаны мбебаптыын жоарылататын осымша ауыспалы жабдытарды осуды немесе оны пайдалану крсеткіштерін жасартуды амтамасыз ету:
– толы, яни базалы машинаны конструкциясын техникалы трыдан жетілдіру жне оны олдану аясын кеейту;
Машиналарды крделі жндеу мен жаырту пайдалану шыындарын азайтуа ммкіндік береді.
2.3. Жндеу ндірісін амтамасыз етуді негізгі баыттары (стратегиялары)
Клік техникасын кту мен жндеу бірыай масата біріктірілген йымдастыру жйесін райды. Олара кіретіндер:
– р трлі дегейдегі пайдалану йымдарыны жндеу органдары (участок, ксіпорын, бірлестік жне т.б.);
– оларды техникалы жаратандыру (траты жне жылжымалы жндеу ралдары, осалы блшектер жне жндеу материалдарымен амтамасыз ету органдары, техниканы жндеуге жеткізу жне жндеуден алып кету ралдары).
Тиімділікті максимал мнін алу шін техниканы ТК жне Ж жйесі оны рамдас бліктеріні (t 
жне tж) ТК жне Ж-ді ткізу уаытыны тмендеуіне белсенді трде сер ете алады.
ТК жне Ж-ге кеткен уаыт шыыны едуір жне ол машинаны жмыс уаытыны жылды орыны 22...31%-ын райды. Жоспарлы алдын алу шараларды орындауа машинаны жмыс уаыты орыны орташа есеппен 13%-ы жмсалады. Техниканы кенеттен тотап алуын есепке аланда алдын алу шараларды наты ебексыйымдылыы жоспармен салыстыранда 15...22%-а седі, ал жмыс уаытыны шыындары 2...4%-а артып, 15...17%-ды райды.
Жмыс тиімділігіне сонымен бірге мынадай факторлар сер етеді: техниканы ТК жне Ж кезінде олданылатын жндеуді йымдастыру трлері, мамандар біліктілігі, жндеу материалдары жне осалы блшектермен амтамасыз етуді йымдастыру, техниканы жндеуге жеткізуді йымдастыру, жндеушілерді ебек німділігін баалау жне т.б.
ндіріс тиімділігін ктеруге тмендегілер сер етеді:
– адам ебегіні шыынын азайтуа ммкіндік беретін техника мен механикаландыру ралдарыны ТК жне Ж-ді йымдастыруды алдыы атарлы трлерін енгізу;
– детальдарды алпына келтіруді жоары німділікті заманауи дістерін енгізу;
– ебек німділігін арттыру шін адам факторын белсене пайдалану.
Жндеу стратегиясын екі белгісі бойынша жіктейді: жндеу сипаты бойынша жне сер етуді басаруды йымдастыру бойынша (2.3-кесте) [17]. Жндеу сипаты бойынша ш стратегияны бліп арауа болады (шартты трде оларды А, Б, В деп белгілейік). А стратегиясы – техникалы карау нтижесін ескере отырып, белгіленген жмысты істеп болан соы толы-жинаты машинаны меншіктелмеген жндеуі; Б стратегиясы – жоарыда айтылан жадайда орындалатын толы-жинаты машинаны меншіктелген жндеуі; В стратегиясы – жоарыда айтылан жадайда тораптар мен агрегаттарды ауыстыру жолымен орындалатын меншіктелген жндеу.
2.3-кесте
Жндеу стратегияларыны байланысу ммкіндіктері
| Басару бойынша стратегия | Жндеу сипаты бойынша стратегия | ||
| А | Б | В | |
| I | + | - | + |
| II | - | + | - |
| III | - | + | + |
А стратегиясы кезінде жндеуде тран машинадан алынан тораптар мен детальдар алпына келтірілген со сол машинаны зіне жиналады.
Б стратегиясында берілген модельдегі кез келген машинадан алынан тораптар мен детальдар жнделіп болан со, сол модельді тадап алынан кез келген машинасына орналастыруа болады. Бл стратегия детальдарды зара ауыстырымдылы принципіне негізделген.
В стратегиясыны мазмны жндеу процесінде берілген машинаны жинау сол модельді баса машинасынан шешіліп алынып, алдын ала жнделген тораптар мен агрегаттардан жиналуа негізделген.
Жндеуді басаруды йымдастыруда да бірнеше стратегия олданылады. Алашы кезекте шешілуге тиіс зекті мселе – жндеуді орындау кімге бекітілуі керектігін анытау.
Бірінші стратегия (I) – техниканы жндеу машинаны пайдаланатын мекемені зіні жндеу ксіпорныны кшімен жргізіледі.
Екінші стратегия (II) – техниканы жндеуді осы машинаны шыаратын машина жасау саласы атарады (фирмалы ызмет крсету).
шінші стратегия (III) – жндеуді бл машиналарды не шыармайтын, не пайдаланбайтын арнайы мекемелер жргізеді (мысалы, арнайы жндеу басармасы).
Жндеу тиімділігіне екі факторды да (жндеу сипаты мен басаруды йымдастыру) сері мыты. Мысалы, кешенді стратегияны ммкін болатын 9 нсасыны бесеуін жзеге асыруа болады (2.3-кесте) [17].
I А стратегиясы – толы жинаты машинаны жндеуін машинаны пайдаланатын мекеме меншіктелмеген тсілмен жргізеді.
I В стратегиясы – толы жинаты машинаны жндеуін машинаны пайдаланатын мекеме меншіктелген тсілмен іске асырады.
II Б стратегиясы – толы жинаты машинаны жндеуін меншіктелген тсілмен машина жасау саласы атарады.
III Б стратегиясы – толы жинаты машинаны жндеуін меншіктелген тсілмен арнайы мекеме (жндеу заводы) орындайды.
III В стратегиясы – машинаны жндеуді тозан тараптарды ауыстыру тсілімен арнайы мекеме (жндеу заводы, механикаландыру басармасы) жргізеді.
Стратегияны кез келген нсасыны йлесімділігін баалау шін критерийді, яни осы нсаны тадауа арналан шаманы бекіту ажет. Бекітілген шаманы санды мні бойынша арастырылып отыран нсаларды салыстыруа ммкіндік болуы тиіс.
абылданан критерий машинаны пайдалану мен жндеуге жмсалан жалпы шыынды йлестіруі тиіс. Экономикалы тиімділікті баалау кезінде жалпылама крсеткен ретінде келтірілген шыындарды алуа болады:
; (2.3)
мндаы, Са – бір жыл ішіндегі аымдаы (пайдалану) шыындары; ЕН – крделі аржы тиімділігіні нормативтік коэффииценті; К – крделі аржы.
арастырылып отыран мысалда «крделі аржы» терминіне машинаны крделі жндеуге жмсалан шыындар кіреді. Машина крделі жндеуден ткен со келесі жндеуге дейін бірнеше жыл жмыс істеуге тиіс боландытан, 
кбейтіндісіні санды мні бір жыла есептегендегі крделі жндеу шыындарыны лесіне кіреді (жылды лес) [17].
Сонымен, жндеу статратегиясыны тиімділік критериі есебінде минимал келтірілген шыындар олданылуы ммкін:
Са+ЕНК 
Wmin; (2.4)
Ал стратегия тиімділігіне сер ететін сапалы крсеткіштерге тмендегілер жатады:
– ндіріс сипаты (типі) – бірліктік, кішісериялы, сериялы, массалы (сериялы дегей жоары болан сайын ндірісті мамандандыру жадайлары жасара тседі);
– ндірісті мамандандыру дегейі (жндеу ндірісіні мамандандыруы жоары болан сайын жндеуді ебексыйымдылыы мен зіндік ны тмен болады). Мамандандыру жндеу сапасын арттырады жне жмысты механикаландыруа жадай жасайды. з кезегінде ебексыйымдылыты тмендеуі жндеуге жмсалатын уаытты азайтады.
– ебек німділігі (оны суі механикаландыру дегейімен тікелей байланысты);
– жндеуді зіндік ны;
– машинаны жндеу уаытыны азаюы;
– жндеу сапасын жоарылату (жмысты мамандандыру мен механикаландырумен тыыз байланысты);
– арнайы жндеу мекемесіне блінетін шыындар дегейі;
– материалды-техникалы жабдытау жадайлары;
– машинаны жндеуге оюа жне жндеуден алуа кететін тасымалдау ашытыы (бл крсеткіш сіресе ю ндірісінде маызды рл атарады).
Тасымалдауа кететін уаытты азаюы машинаны пайдалы жмыс уаытын лайтады.
Жндеу стратегиясы крсеткіштеріні сипаттамасы 2.4-кестеде келтірілген. Сондытан жоарыда айтыландарды ескере, III Б жне III В стратегияларына басымды бере отырып, стратегияны соы нсасын наты жадайлара байланысты тадау керек.
2.4-кесте
Жндеу стратегияларыны сипаттамасы
| Крсеткіштер | Стратегия | ||||||
| I А | I В | II В | III Б | III В | |||
| ндіріс сипаты | кішісериялы | сериялы | |||||
| Мамандандыру дегейі | тмен | те жоары | жоары | ||||
| Механикаландыру дегейі | тмен | анааттанарлы | те жоары | жоары | |||
| Жндеуді ебексыйымдылыы | те жоары | жоары | те тмен | тмен | |||
| Жндеуді зіндік ны | те жоары | жоары | те тмен | тмен | |||
| Жндеу сапасы | біліктілікке байланысты | анааттанарлы | жаа машина дегейіне жаын | жоары | |||
| Машинаны жндеуге жне жндеуден тасымалдау ашытыы | пайдалану йымыны аймаында | машинаны жмыс аймаында | сервис пункті анытайды | кту ауданы аймаында | |||
| Арнайы мекемеге жмасалатын шыындар | жо | бар | бар (сервис пунктері шін) | бар | |||
| Материалды-техникалы жабдытау жадайлары | иындау | алыпты | алыпты | алыпты | |||