Металрылымдарды жндеуді технологиялы дерістері
Машиналарды пайдалану жне жндеу кезіндегі металрылымдарды диагностикасы негізінен бзбайтын баылау дісімен жзеге асырылады. Ктергіш техниканы пайдалану тжірибесі металрылымдарды пайдалануды шектік мерзімдері кптеген факторлара байланысты екендігін крсетті: рылым ерекшеліктеріне, металрылымдарын дайындау технологиясы мен сапасына, кернеулер шоырлануыны дегейіне, болаттар сипаттамаларына, пайдалану режиміне, жктеме сипатына, металрылым мен оны беріктік орын есептеу дістеріне, пайдалануды температуралы жадайларына, коррозияа арсы жабындылар мен белсенді ортаны болуына жне т.б. тыыз байланысты болады. Сонымен бірге, тжірибе пайдалануды нормативті мерзімін шектеуді негізгі критерийіне физикалы тозу (кбінесе ажу мен тот басулы бзылулар) жататындыын да длелдеді.
азіргі кезде кран жасау пайдалану кезінде ішкі жабы беттері баыланбайтын бырлы жне орапты профильдегі металрылымдарды растыруа баытталан. Экспериментті зерттеулер крандар металрылымдарындаы тот басуды таралу жылдамдыы кдімгі жадайда 0,03...0,2 мм/ жыл болатындыын да крсетті. Сонымен бірге ішкі крінбейтін жабы беттері сырланбайтын бырлы жне орапты профильдегі металрылымдар имасыны шыындарын есептеулер 20 жыл ткен со алыдыы 5, 10, 15 жне 20 мм болатын прокаттарда сйкесінше 20, 10, 8 жне 5% шыын болатындыын да крсетіп берді. Фермалы рылымдармен салыстыранда, орапты рылымдарды нормативтік пайдалану мерзімі тмен, ал 10-20 жыл пайдаланудан соы апаттылыы жоары болады.
Кп уаыт пайдаланудан со металрылымдарда форма элементтеріні майысуыны алды деформациялары, пісіру жіктері мен металрылым элементтерінде сызаттары, болттарды босауы жне т.б. секілді ааулар мен заымданулар пайда болуы ммкін.
Механизмдерді бекіту алашасыны металрылымдарында тежеу мен деу алудан пайда болатын ртрлі динамикалы кштер сер етеді. Пайдалану кезінде бл алашалар бірнеше рет пісіріп жндеуге тседі де, бл металдарды атты кйіп кетуіне сотырады.
Металрылымны (аада, фермада, кран жебесінде) бір торабында ртрлі ааулар саны кп боланда, оны жаасымен ауыстыруа тура келеді.
Заымдану сипатына арай металрылымдарды жндеуді тмендегі дістері олданылады:
- майысан элементтерді салын жадайда немесе негізгі рылым элементтерін алмастан ыздыру арылы тзету;
- аау элементтерді (иаш тіреулер, брыштытар) алып тастап, оларды орнына жаасын орналастыру;
- элементтердегі сызаттарды бліп жою жне оларды ажетті жадайда кшейткіш жапсырмалармен пісіріп бекіту;
- ааулы пісіру жіктерін кесіп тастау жне жаасын ондыру;
- босаан тойтармаларды ауыстыру жне босаан жарамды болттарды айта тарту.
Ктергіш кліктерді металрылымдарын жндеу осындай жмыстарды жргізуге азтехбаылау инспекциясыны рсатын алан арнайы жндеу ксіпорындарында жргізіледі. Осыан сйкес, пісіру жмыстарын да жоары білікті пісіруші мамандар атаруы тиіс.
Тзету мен майыстыруды деформацияланан элементтерді алашы формасына айта келтіру шін олданады. Тзету салын жне ысты кйінде жргізілуі ммкін. Металпрокат пен металрылымды салын кйінде исы радиус 
пен жебе майысуы 
шамаларына байланысты тзету критерийлері 6.1-кестеде берілген.
6.1-кестеде крсетілген исы радиусы тмен немесе жебе майысуы жоары мндерде аз легірленген болаттар шін ыздырып тзету температурасы 650...8500С аралыында болуы тиіс. Термиялы жолмен бекітілген болаттарды 7000С-тан жоары ыздырады.
Металпрокатты тзетіп болан со брыштаманы, двутавр немесе швеллер сресі мен абырасыны жызытыты жне беттік шатамалары прокат зындыы 10 м-ге дейін немесе оан те боланда 0,001L (L-прокат зындыы) аспауы тиіс, ал прокат зындыы 10м-ден асанда, бл шатама 10 мм болуы ажет. Табаша металдан жасалан детальдар беттеріні жызытыты шатамасы тзетуден со 6.2-кестеде крсетілген шамалара сйкес болуы керек.
Жебені майысуы оны еркін зындыынан (торапты фасонкалар арасындаы элементтер зындыы) 3% аспаан жадайдаы элементтерді геометриялы осьтеріні жалпы майысуын салын тзету дісімен жндейді. Ал аз млшердегі (зындыты 0,015 блігіндегі) исытарды ыздырмастан, мысалы, домкрат кмегімен тзейді.
6.1-кесте
Салын кйдегі прокатты тзету ммкіндіктерін анытайтын критерийлер
| Жоба профилі | Деформация сипаты | Эскиз | исы радиусы p, аз емес, мм | Жебе майысуы, f, кп емес, мм |
| Табаша, мбебап жола | Толындылы | | 50S | L/(400 S) |
| Табаша, мбебап жола | Ора тріздестік | | - | L /(800 В) |
| Брыштама | Осьтерге байланысты иілу: х-х у-у | |
90 
90 
|
L /(720 )
L /(720  )
|
| Двутавр | Осьтерге байланысты иілу: х-х у-у | |
50h
50
|
L /(400 h)
L /(400 )
|
| быр | Иілу | | 60d | L /(480d) |
Ескерту: 
– металл алыдыы; 
– жола ені; 
– брыштама немесе двутавр сресіні ені; 
– двутавр биіктігі; 
– прокатты деформацияланан блігіні жайылма зындыы; 
– быр диаметрі.
Тзетуді 00С-тан жоары температурада жргізуге рсат етіледі. Майысан элементті алашы формасына келтірілген со, оны домкрат кшіні астында 5 мин стап тру ажет. Салын тзетуді баламен немесе зілбаламен жргізуге болмайды.
6.2-кесте
Детальдар беттеріні тзетуден соы жызытыты шатамасы
| Табаша алыдыы, мм | 1 м зындытаы деталь бетіні жазытыты шатамасы, мм, кп емес |
| 4...8 | |
| 8...20 | 1,5 |
| 20...30 |
Дайындамаларды жндеу сызбасында крсетілген пішінге келтіру шін майыстыру дісі олданылады.
Майыстыру пішініне, жабдыты геометриялы лшемдері мен техникалы деректеріне байланысты дайындамалар мен детальдарды майыстыру табамайыстырыш жабдытарда, гидравликалы престерде, бырмайыстырыш станоктарда жне т.б. орындалады. Аз легірленген болаттан жасалан табашаны салын кйде майыстыру табаша алыдыы S кезінде ішкі майыстыру радиусы R тмендегіні раан жадайда жргізіледі:
S, мм-------------6 –а дейін-----------------6...12-------------12-20
R, мм, аз емес---------1,6S ----------------2S-------------------3.2S
Салын кйдегі майыстыру алдында майыстыру аймаындаы табашалы дайындамалар жиектері келесі радиустерге дгеленуі тиіс: табаша алыдыы S 10 мм-ге дейін жне оан те болан жадайда 2 мм-ден кем емес, ал S 10 мм-ден жоары боланда – 2...3 мм болуы тиіс.
Салын кйдегі аз кміртекті болаттан жасалан дайындамаларды майыстыру радиусын аз легірленген болаттан жасалан дайындамалармен (дайындама алыдытары бірдей) салыстыранда 30...50%-а кем етіп абылдауа рсат етіледі.