умеков З.Ш., Жанбекова З.Х., Кернебаев А.С. 1 страница
умеков З.Ш., Жанбекова З.Х., Кернебаев А.С.
МЕМЛЕКЕТТІК БАСАРУ ТЕОРИЯСЫ
Оулы
АРААНДЫ, 2015
УДК 330 (075.8)
ББК 65.012.2 я 73
Ш 96
азастан Республикасы Білім жне ылым министрлігіні Оулы республикалы ылыми практикалы орталыы сынан
Пікір жазандар:
экономика ылымдарыны докторы, профессор Садуов А.Ж.
экономика ылымдарыны докторы, профессор Ахметжанова С.Б.
экономика ылымдарыны кандидаты, профессор азбеков Т.Б.
|
умеков З.Ш., Жанбекова З.Х., Кернебаев А.С.
Мемлекеттік басару теориясы. Оулы.– араанды,
2015. – 228 б.
ISBN 978-601-233-300-8
Оу ралында мемлекеттік басаруды теориялы аспектілері, басарудаы жйелік тсілдеме, басаруды ызметтері мен рылымы баяндалып, мемлекеттік басару процесінде мемлекеттік саясатты жзеге асыру процестері арастырылып, азастан Республикасыны мемлекеттік органдарыны заманауи жйесі, кімшілік реформаны жзеге асыру процесі мен басарушылы іс-рекет стилін жетілдіру процесі, оны жзеге асырудаы жауапкершілік келтірілген жне т.б.
Теориялы материалмен атар оу ралы талылау сратарын, тестілік тапсырмалар мен пайдаланылан дебиеттер тізімін амтиды.
Оу ралы студенттер мен тжірибелік ызметкерлерге, сонымен атар мемлекеттік басару жйесін жетілдіру мселесіне ызыушылы танытатындарды барлыына арналан.
УДК 330 (075.8)
ББК 65.012.2 я 73
© Шумеков З.Ш., Жанбекова З.Х.,
Кернебаев А.С., 2015
© азастан Республикасы Жоары оу
орындарыны ауымдастыы, 2015
ISBN 978-601-233-300-8
КІРІСПЕ
Мемлекетті басару оамды мірді реттеуде жне тртіпке келтіруде басты рл атарады. леуметтік, экономикалы, саяси, рухани жне баса салаларды амтиды. йымдастыру жне рылымды жоспар мен оны шешетін мдделі жне атаратын ызметі туралы те крделі жне кп жоспарлы институт. Бл жадайды зерттеу кезінде р адамны, оам мен жеке мемлекетті арасындаы сипатты тсінуге болады. Мемлекетті басару функциясы жне дрежесі, р трлі формада оамдаы жадайа, оны мшелеріне, леуметтік топтара, йымдара, бірлестіктерге, оамды саяси озалыстара толы сер етеді.
Мемлекетті басаруды адам баласыны даму тарихында лкен маызы бар екенін атап ту керек. лтты мемлекет болан кезеге дейін кптеген згерістерге шырады жне белгілі бір жадайлара байланысты згеріп, жетілдіріліп отырады.
Адамдарды тіршілік рекеті бір аяа біріккен кездегі рухани, леуметтік, экономикалы саяси жадайларда мемлекетті басару клемі, масштабы, йымдастыру сипаты басаша болды, капиталистік еркін ксіпкерлік болды. XX асырда бл жадай баса сипата айналды, адамзат оамы мен мемлекет арасындаы шек ою тоталды, соны негізінде мемлекетті басару ерекше ыы бір салада ысарып, баса салаларда лайды.
Бл табии жадай, сондытан басарушы жйе оам мшелеріні мтылатын ажеттілігіне, масатына, мддесіне сйкес болу керек.
Мемлекеттік басару тек ана йымды-функционалды рылымды ана емес, оамды басаруды практикалы мнін, сонымен бірге оамды атынаса атысты сратарды, ндылытарды, кзарастар мен саяси, ыты байланыстар мен атынастар жйесін басару арылы міршедік асиеттерін сатау мен оларды ызмет ету бейімділігін арттыруды амтамасыз етеді. Бл проблемалар, дниежзілік тжірибе крсетіп отырандай мемлекеттік басару теориясы шеберінде зерттеледі жне дамытылады.
Белгілі боландай мемлекетті басару теориясыны йымдастыру жне сипаттау мні те маызды рл атарады, басаруды отайлы тиімділігін арттыру, елде жне лемде болып жатан згерістерге байланысты одан рі жасартылды. азіргі мемлекетті басару теориясыны одан рі дамуы жне тыыз байланысты азаматты оаммен, нарыты экономика жне саяси демократияны толы бекіту.
«азастанны ажайып жоспары, яни бізді басты масатымыз 2050 жыла арай жалпыа орта ебек оамын ру. азастан XXI асырды ортасына арай лемні е дамыан 30 еліні атарында болуа тиіс. Бізді жетістіктеріміз бен азастанды даму лгісі жаа саяси баытты негізі болуа тиіс», – деді Жаа жолдауында азастан Президенті Нрслтан Назарбаев. Бл те маызды адам. Барлы саласын ала дамыту ай мемлекет шін де оай шаруа емес. Оны кбісі мемлекетті басаруа байланысты, ол шін шешім абылдау кезінде экономикалы задарды мнін теориялы жаынан дрыс шешіп, олданыстаы задар мен оны байланысын арттыру за шыарушы органны басты міндеті болып саналады.
азастанда мемлекетті басару теориясын оып йрену мен оны жан-жаты зерттеуді алы шарты жасалуда. 1997 жылы мемлекеттік ызмет туралы за абылданды. Зада крсетілген негізгі міндеттерді орындау кезінде кп жмыстар атарылды. Басаруды жаа баытта дамыту кезеінде, кеестік жйеде алыптасан кімшілік-міршілдік жйені толы жеіп, жаа мемлекет алыптастыруды кімшілік жйесіні негізі тпкілікті трде згертілді жне оамды мір аясындаы мемлекеттік саясат, мемлекеттік ызметкерді дайындау жне айта дайындау іске асты, мемлекеттік органдардаы істейтін адамдарды барлыы за, ы жне деп нормаларын толы орындауа міндетті.
азастанда экономикалы реформаны тередеуі, экономикалы жне басару саласындаы згерістер, мемлекетті басару теориясында жаа блімдерді болуын ажет етеді.
Елбасымыз «Нрлы жол» - болашаа бастар жол» атты азастан халына жолдауында: «Нрлы жол» жаа экономикалы саясатты – лемні е дамыан 30 еліні атарына ену жолындаы бізді ауымды адамымыз. Бгінде табысты жмыс істеу шін барлы ажетті жадайлар жасалан. кімшілік реформа жргізілді. кімет пен атарушы билікті жаа рылымы жмыс істеуде. р министр не істеу керек екенін біледі. Біз басарудаы иярланушылыпен ажет емес буындарды жойды. кімдер кілеттілікті ажетті дегейіне ие болды. ірлерде брі бар – бадарламалар, ресурстар, аржы ралдары. ркім з жмыс учаскісі шін жауап береді. Тек білік сыбанып іске кірісу ажет» деп мемлекеттік ызметті рлі, оны маыздылыы жнінде ерекше атап ткен болатын.
Мемлекет басшысы Нрслтан бішлы Назарбаевты бес институтты реформасы жзеге асыруа баытталан 100 наты адамны алашы тарауы «Ксіби мемлекеттік аппарат руы» оны 15 адамы осы мемлекеттік ызметке байланысты.
рбір мемлекеттік ызметкер Отан алдындаы жне халыа сапалы ызмет крсетулері керек. ызметте жасы табыса жеткен адамдара ынталандыру алашы кезеі аныталды. Ынталандыру процессін монетарлы жйе деп арауа болмайды, негізінен р адама жігер-ынта беретін толы жадай бар.
Бес институтты реформаны жзеге асыруа байланысты баытталан 100 наты адамны алашы тарауы «ксіби мемлекеттік аппараты руа» арналан оны негізінен 15 адамы мемлекеттік ызмет туралы айтылады. Негізгі масаты ксіби мемлекттік басару аппаратын ру, халыа жмысы туралы есеп беру.
«Есеп беретін мемлекет алыптастыруды» Елбасыны кздеп отыран негізгі масаты – халы мддесі. Елмен санасу, кез-келген саяси-экономикалы саясатты шешуде. Халыпен аылдасу, халыа ы беру беру, келешектегі бадарламалар, оны іске асыру жолдары елді назарында болады. л-Фарабиді айтуына байланысты, билеуші мнерлі сйлесуі керек жне зі ойлаан ойды наты жеткізе білу керек, білім мен таныма деген махаббата ие болып, оан еш иындысыз жету керек. Бадарламаларды орындау кезінде тере ой, маналы сз сер етеді. Себебі, мемлекетіміздегі реформаларды іске асуы, басару жйесіні ттастыы, ксіпкерлікті дамуы, ел леуетіні артуы да мемлекетті аппаратты, ондаы ызметкерлерді жмысына, ксіби шеберлігіне, лтжандылыына тікелей байланысты. Бізде з саласын ана жетік білетін маман ана емес, сонымен атар, е алдымен оамды-леуметтік мселелерді тере сезінетін, саяси-экономикалы ахуалды аара алатын, мемлекеттік масат–мраттарды айын білетін мамандар дайындалды жне дайындалуда.
Елбасы сынан бес институтты реформа - бес мемлекеттік жк болатындай - а, ал оларды іске асыру шін жарияланан 100 наты адам - жздеген мемлекеттерге лгі болатындай стратегиялы жоспар. VIII Астана экономикалы атысан белгілі саясаткерлер де, экономистер де, алымдар да, Нобель сыйлыыны лауреаттары да жоары баа берді.
Италия алымы, жоары геосаяси зерттеулер жне аралас ылымдар институтыны президенті Тиберло Грацияни: «Мндай реформалар тек азастана ана ажет емес, оан сын стіндегі жз жылдыа лемні бкіл елдері мтаж» деп атады. 2002 жылы Біріккен лттар йымы арар абылдап, 23 маусымды мемлекеттік ызметшілер кні деп бекіткен. азастанда 23 маусым Мемлекеттік ызметшілер кні деп белгіленді. Бл ксіби мереке кнтізбеде жмыс кні болып есептеледі. Мндай бастамалар халы пен билік арасындаы байланысты ныайта тседі. Мемлекеттік ызметшілерді леуметтік жне материалды жаынан ынталандыру жадайы зерттелуде жне оны мірде пайдалану жолдары арастыруда. Іріктеліп алынан мамандарды ксіби шеберлігі жоары дегейде, моральды жне материалды жаынан марапаттау жоары болу керек.
ызметкерлерді оама сіірген ебегін назардан тыс алдырмай, здік мемлекеттік ызметкер тсбелгісін тау арылы марааптталып жатса, ай саланы болсын жмысы жанданатыны аны, бл болашаты мселесі.
сынылып отыран оу ралы, авторларды ойынша мемлекетті басаруда жасалып жатан реформалардаы теориялы жне практикалы жаалытара жауап береді.
Оу ралы басаруды барлы дегейіндегі мамандара, жоары оу орындарыны оытушылары, магистранттары мен студенттеріне жне ксіпкерлерге арналан.
1-ТАЫРЫП. МЕМЛЕКЕТТІК БАСАРУДЫ ТЕОРИЯЛЫ АСТАРЫ
Дрісті мн мтіні
Масаты:Басару жне оны оамдаы рлін зерттей отырып, басару ылымы, оны амалы, пні, объектісі мен дістерін арастыру, мемлекеттік басаруды эволюциясы мен басару мектептерін, басаруда оам мен табиат задарын пайдалану механизмдерін анытау.
Келешекте рбір пнді толы игеруді жне жасы нтижеге жетуді жолы сынылып отыран пнні масаты, олданатын дістемені рлі, даму кезедері, аралатын задылытар ойды дамытуа жадай жасайды.
Дріс жоспары
1. Басару жне оны оамдаы рлі.
2. Басару ылымы, оны амалы, пні, объектісі мен дістері.
3. Мемлекеттік басаруды эволюциясы мен басару мектептері.
4. Басаруда оам мен табиат задарын пайдалану механизмі.
Негізгі тсініктер:Мемлекет, басару субъектісі, менеджмент, мотивация, мемлекеттік аппарат жне т.б.
Таырыпты мазмны
1.Мемлекет – тарихи процесс. оамды ебек блінісіне байланысты пайда болады. оамды ебек блінісі кезінде біреуді стем жадайа, екіншісіні баынышты жадайа тсетінін мір длелдейді. Мселен, бір отбасыны зінде табысты кп табатын й иесіне йелі жне балалары туелді, олай болу себебі, ол, й ішін асыраушы, тама тауып беруші, киіндіретін де соны зі. Ал оам жеке отбасынан ралады. Оларды табыстары да р трлі млшерде, оамдаы орындары да р трлі. леуметтік мртебесі оларды байлыына, меншігіні клеміне тікелей байланысты.
Ф. Энгельс: «Мемлекет дегеніміз бір топты екінші топты бліп жаншитын машинасынан баса ештее емес», – дейді.
Міне, осы жерде мемлекетті елді басарудаы рлі ажет болады. Тек мемлекет ана олында бар ммкіншілікті пайдалана отырып, басару рлін жне ыын толы пайдалана алады. Мемлекет з дрежесінде болу шін кш крсетумен бірге зіне арсылы білдірушілерді талабына да ла асуы тиіс, шегінуге, келісімге, ымыраа баруа да тура келеді. Кейде бір жаты жазалау шараларына жгіну билікті беделіне кп зиян келтіреді, сондытан демократиялы принциптерге де ара сйеуге тура келеді.
Ата Заымызда жазыландай, еліміз демократиялы зайырлы ыты леуметтік мемлекет руа берік баыт стап отыр. Мемлекет шін е басты ндылы адам жне оны мір ытары мен бостандыы. Мемлекет тартымдылыы, прменділігі, леуметтік намдылыы, халыаралы форума атысып, мдени кндер ткізумен ана лшенбейді, бл тек елді таныстыру, оны орнын айындау ана. Сонымен бірге, бл басты лшем болып жіктелмейді. Басты лшем – мемлекеттік Задылыты сатау, ебек етуге олайлы жадай жасау, адам ыы мен бостандыын орау, тыныуа, білім алуа, шеберлігін шыдауа олайлы жадай жасау, сондай-а осы айтыландар е маызды міндеттер болып есептеледі.
2.Мемлекетті маыналы ымы мен сипатын зерделеуден шыатын орытынды: мемлекетті басару теориясыны зіні табиатына сай методикалы дістемесі бар. ылыми жне оулы дебиетерде методикалы дісті: жалпы, арнаулы, жеке ш кезеі аныталады.
Жалпы діс тек бір ылымда ана емес, ылымны барлы саласында олданылады. Негізгі теориялы олдану жолдары: салыстыру, талдау жне синтездеу, дерексіздендіру, рылымды, ытималды т.б. дістер. Зерделеу арылы наты орытынды жасалады, сына негізінде ала ойан масата жетеді.
Арнаулы ылым салаларын зерттеу. Зерттеу кезінде математикалы, статистикалы, технологиялы т.б. дістер олданылады. Бл дісті ерекшелігі: баса дістерді олдана отырып, зерттейтін объектіні ерекшелігін, оны атаратын ызметін, оны орындау кезіндегі ерекшеліктері мен мдделі орындау жолдарын ылыми негізде анытайды.
Жеке дісті басты ерекшелігі: мемлекеттік басару теориясыны зінен туындайды, жне одан рі дамытылады. Баса ылымдарды пайдалану арылы оны шеберінен жеке шыпау керек. Шешімдер абылдау кезінде салыстыруды, дрыс ыты шешімдер абылдауды, нормативтік-ыты актілерге сілтеме жасай отырып дамытуды осы топа жатызуа болады.
Басару субъектісі бойынша, басаруды алты трге блуге болады:
1) Мемлекеттік басару, оны субъектісі, мемлекет, яни ш тоан: аумаы, халы, билік. Басаруды негізі ттасты, егемендік, ауіпсіздік, тртіптілік, сондай-а тарихи уаыт ауымына байланысты Р-ны барлы секциясыны дамуы;
2) Р жергілікті зін-зі бааруды алыптасуы бл мемлекет институттарыны, оамны дамуы мен елді леуметтік-экономикалы дамуыны жалпы дегейімен, жергілікті халыты л-ауатын жасартумен байланысты негізгі басару объектісі.
3) Менеджмент –(аыл. – management (басару, мегеру, йымдастыру)) меншікті басару, жеке ксіпорынды, ндірісті басару (басару атарылымдарыны, аидатыны жеке дістеріні, рамдары мен нысандарыны жиынтыы), бадарламалы нысаналы басару, ылыми-техникалы талдамаларды, аымдаы жеке, келешекті жоспарлау, шаруашылыты жргізуді тиімділігін арттыру т.б.
4) Институционалды (зады трде дайындау (за жне жары арылы)) оамды бірлестік оамды басаруды субъектісі болып есептеледі. Еркін жне плюралистік азаматты оамда субъектілері те кп жне олар ішкі жне сырты жеке рылымын здері басарады.
5) Топты (жымды) зін-зі реттеушілік, адам топтары субъекті болып есептеледі жне оамны рбір даму кезеінде еркін болып саналады (зіні кзарасына байланысты) жне сонымен бірге басаларды мддесін жне мди нормалар мен леуметтік трмысты мддені басару кезінде біріккен тртіп пен ызметті пайдаланады.
Кейбір адамдар масата лайыты тртібі мен рекетін з міріні жасампаз жне адамгершілік масаты етіп ояды, сол масата жету шін білімін, кшін, уаытын жмсайды. Бл барлы басаруды іргетасы болып есептеледі, оны адамдарды тртібі мен сипатыны серіне байланысты мазмны, клемі жне механизмі аныталады.
Басаруды барлы трі р кезеде:
- Конституциялы жне зге ытар мен реттеуге жатады, мемлекеттік басару баса да басарулармен тыыз байланыста болады;
- зара байланыс бір-бірін толытырады, ауыстырады, ныайтады, немесе бірін-бірі лсіретеді;
-рбір тарихи даму кезеінде зіні даму дегейіне ие болады, басару объектісіне басару процесіні талабы сай келуі ажет.
Конфуций мемлекетті басаруда ізгілікті, саналыты, тртіпті жне ережелерді басым болуын алайды. Ол шін сек пен зорлы жйесі зиянды болып есептеледі. Конфуций «айырымдылыа иек артан Билеуші Теміразы жлдызындай, з орнынан міз бапайды. Баса жлдыздар оан арап сап тзейді» - дейді. Ол ой л-Фарабиде трленіп, Абай мен Шкрім де айырымды аланы басшылары туралы айтады.
Басару – зара белгілі кп элементтерді атынастарын реттеу, яки адамдарды зіні, оамны, табиатты рамдас блігі. Басару адамдарды зара рекеті шеберінде мір среді, субъективтік болып крінеді. Адамдар арасындаы басаруды пайда болуы материалды заттарды, техникалы ралдарды, технологиялы процестерді, леуметтік ндылытарды, рухани шыармашылы німдерді т.с.с. адамны басаруымен байланысты. Басаруды барлыы адамдар арылы басталады жне адамдара баытталады.
оамды басару иерархиялы рылым арылы аныталады жне билікті туызады. кімет ке маынада жадай (ахуал) болып крінеді, бір адамдар ртрлі жадайа байланысты зіні назарын, жадайын, факторын мддеге не баса адамны еркіне баындырады не адамдар жасаан оамды институттар – дет-рып, дстр, дін, мораль, ы т.с.с. кімет, басару сияты типтік оамды категория болып саналады.
Мемлекеттік басару жйесі ылыми пн ретінде лайыты задылыа сйенеді жне басару дісіне, ережесіне жне себебіне сйенеді, блар мемлекеттік басаруды дістемесін райды.
оам дамуыны объективті заы адамны ойына не санасына баынышты емес, ылым арылы аныталды ма, лде жо па стихиялы трде немесе саналы йымдасан трде сер етуі ммкін.
Егер за аныталмаса, блыыр болса, онда адамдар сезгіштік, армалау, байау жне ателесу арылы білуі ммкін. Зады танып білу оамны келешегі шін пайдалы. ызмет тек задылытармен ана емес, субъективтік факторлармен – адамны санасымен аныталады жне ол арылы мемлекетті басару жйесіне байланысты кісіні тртібіне сер етеді. Баса бір жеке адама араанда, мемлекетті оан ыы бар, оны институттарыны ммкіндігі бар заны механизмін толы ашуа конституция негізінде сер етеді.
Егер мемлекеттік басару жйесі за ызметін дрыс крсетсе, онда оам ала басады. Егер басару практикасында мемлекетті ызметі барабар дрыс аныталмаса, онда экономикада арама-айшылы, кикілжі пайда болады. Басаруды таза мнін ашып крсеткен белгілі Паркинсон заы (Британды адмиралтейс корабліні жмысшы жне ызметкерлеріні 50 жылды динамикалы дамуын талдау арылы шыарылан), басару рылымы, зара даму уаыты з-зінен топталатынын, басару объектісіне байланысты емес жадайлар кбейетінін длелдейді. Кбею рдісіне арсы сер ету арылы, басару аппаратын траты жадайда баылап отыру керек екенін негіздейді.
Заны объективтігі, мемлекеттік басару жйесі дістемесіні негізін райды, ол практикалы ызмет жадайында іске асады, басару тиімділігіні принциптері:
- экономика мен саясатты бірлігі, саясатты басымдыы, экономиканы орлананын, алыптасанын білдіреді;
- орталытанан жне жеке аудандарды жне жергілікті баса да пайда болан ауматарды байланыстыруды, жалпы жне жергілікті мддені жне мддені басымдыын жоары дегейге шыаруды білдіреді.
Барша халыа жне р уаытта ажетті, олайлы станымда болу, басарушыны адалдыы. Адалды тек жасы саясат ана емес, мемлекетті басаруды бірден бір жасы асиеті деп крсетті АШ-ты шінші президенті Т.Джефферсон.