умеков З.Ш., Жанбекова З.Х., Кернебаев А.С. 3 страница
5. Бастыты бірлігі – бір басты жне ттас операцияны орындау шін бір бадарлама болуы керек, бар масатты орындауа жмылдырылан.
6. Жеке ыылас жалпыа баынады – ызметкерлерді ынталыын йымдастырады, оны іске асырады.
7. ызметкерлерді марапаттау - діл болуы тиіс жне ызметкерді, жалданушыларды, ксіпорын мен жмысшыларды анааттандыруы керек
8. Орталытандыру – абылдануы не абылданбауы ммкін. Ксіпорын жасы жадай жасау шін бастыты рдісіне арай шешілуі керек.
9. Иерархия – басарушы мамандыты атары жоарыдан тменгі сатыа дейін теді, жоары жатан келеді, оны мекен жайы арылы жіберіледі.
10. Тртіп – рбір адамны орнын анытау, сол орында болу.
11.ділеттілік – зіне берілген міндетті орындау кезінде ммкіндігін толы жне асыра орындааны шін мейірімділікпен, а кілмен арау.
ділдік – мейірімділік пен діл шешімні йлестілігі.
12.Жмыскер рылымыны тратылыы ксіпорындаы жадайды жасы жаын, жмыс кшіні трасыздыы, ксіпорындаы жадайды жаман жаын сипаттайды.
13.Бастама (ынта) – сынысты еркіндігі жне жоспарды орындалуы.
14.ызмет істеушіні бірлігі – егер барлыыны абілеттілігін толы пайдаланса, райсысыны жмысын діл бааласа, арым-атынас йлесімін бзбаса, ксіпорныны кші сонда.
Файоль тжырымдаан ереже бірнеше он жылдар бойы кадрларды дайындау мектебінде саба ретінде ткізіліп, сонымен бірге практикада пайдаланылып келеді.
Файоль идеясы кп жадайда американы классикалы менеджмент теориясымен ндес (Ф.Тейлор, Г.Эмерсон, Г.Форд). ылыми менеджмент «Алтын ор» мектебін негіздейді. Адамдарды басарудаы рлін кп жадайда механикалы кзараспен арастырады.
Французды мемлекетті басару мектебіні кейбір ерекшелігі бар. Баса мектептерден ажыратып тратын кімшілік-мемлекеттік басару теориясыны екі кезеіні эволюциялы дамуында институт теориясы дамыды жне дстрлі формализмді жеді. Француз авторлары алашы кезден бастап зады нормаларды шешумен шектелмей, сол задылыты саяси институтта олданылу, іске асу жолдарын зерттеді.
Теория институтыны ке маынада олданылуына байланысты, француз мектебіні шеберінде институттар туралы айтыстар одан рі жаласты. «Институт» тсінігін М.Прело «институттар – организмдер» жне «институттар – заттар» деп айырады. Оны ойынша, институт-организм – бл «адамдар жымдары, идеологиялы бірігу не жалпы ттыну немесе беделділікке баыну не жазылан ережеге баыну». «Институт-зата атысты, оны ойы» мынадай: адам капитал емес, бірыайландырылып ндестірілген задылы жне рылымданан ы нормасыны арапайым жйесі.
ХХ . 70 жылдарыны басында М.Дюверже институт туралы жаа тсінік берді: «институт адамдар арасындаы белгілі арым-атынас моделі, наты атынаса еліктейді, сонымен бірге траты, ны, йымшылды сипата ие болады. кімшілдік-мемлекеттік басаруды французды мектебінде институционалды теорияны негізі аланды, мемлекетті институционалды тжырымдамасы з шешімін тапты. Мемлекетті конституционалды билік ретінде, тере маынада – іске асырылан билік институты ретінде арастыра бастады.
Институционалды билік биліктік басаруды института айналдыратынын, содан бастап жалпы бірден бір оны иесі болып есептелетінін білдіреді. лбетте, басару жоалмайды, мемлекетті басаруда оны орны згереді. Егер ертеде билік зіні шексіз ыы (прерогативі) ретінде басарса, енді ол тек жоары біліктілікті агенті ретінде атысады, жеке билікті тоталуын білдіреді, басару ыты шеберде іске асырылады.
Наты билік ыа айналады. Сонымен, мемлекетті азіргі мемлекеттік даму теориясы мемлекетті институционалды негізгі баыты болып саналады.
Франциядаы кімшілік-мемлекеттік теория абстрактілі теория жасау арылы дамыды, елдегі мемлекеттік-кімшілік басаруды одан рі дамытуа сипаттама берді. М.Дюверже зіні «Шах Кароло» деген кітабында президентке, премьер министрге, мемлекеттік жне саяси айраткерлерге саясаткерлерді теориялы тжырымдамасын пайдалану керек деген пікір айтады.
Франциядаы кімшілік мемлекетті басаруды ерекше бадарламасыны негізгі масаты мемлекеттік аппарат пен азаматтар арасындаы байланысты отайлы зара байланысын табу болып саналады, ондай байланысты болмауы оам дамуыны барлы дегейінде атер тудыруы ммкін.
Зерттеуді кбеюі мемлекет кіметіні феноменіне жне оны олданатындара: президентке, кіметке арналан 70-ші жылдардан бастап солшыл партия мен мемлекет бадарламасына біріккен бітім жасаумен кімет туралы сраты туындауына байланысты Э.Форды тжырымдамасы аса тбегейлі болып шыты. Авторды зі оны социализм ілімімен бір атара ойды: «Шындыында сз социализмге атысу идеясы туралы» болып отыр деп жазды Э.Фор. Ол жергілікті басарудаы кілдікті кеейту керектігін айтты.
Шарттарды зерттеу туралы комитет рылды. Ол социализмге атысу шін деген ойларды насихаттауа арналды, рине комитет ке маынада дамыан жо, сондытан біраздан кейін мыт болды.
Белгілі француз философы Алэнны тжырымдамасы шынайы крінеді. зіні ебегінде ол «Радикалды доктринаны элементтеріне» талдау жасау арылы французды кімшіл мемлекеттік жйесіне анытама береді: азіргі франциядаы – наыз ызметшілер стемдігі, азіргі кездегі жоары басару аппаратында отырандар, негізінен, шенеуніктер, саяси айраткерлер емес. аржы министріні бас басарушыларыны бастыы, ораныс кеесіні мшелері дулетті адамдар кіметі.
Алэн француз бюрократтыыны компоненттігін жоары баалайды. Мемлекеттік ызметке тек конкурс арылы алу керек. Жоары білімі барларды баламалы негізде тадау арылы, ызметке ою керек, ол, ызметкерді білім дрежесін ктеруге сер етеді деген пікір айтады. Басарушыларды біліміне белгілі баа беру арылы, Алэн оны одан рі суреттейді.
Бнымен бірге мемлекеттік ызметкерлерде ерекше сатытыа бейімділік, сенбеушілік, адамдарды жек крушілік ерекше сипат пайда болады.
Алэн таы баса алымдар сияты, аппаратты адал еместігі, тиімсіздігі аржыны тиімсіз ысырап етеді. Осыны брі салы тлеушілерге ымбата тседі дегенді айтады.
Мемлекеттік аппаратта сыбайластыты барын, бюрократтар жмысты жаман істегендері туралы бірін-бірі кре алмайтынын философ аса бір ашумен жазады.
аржыны дрыс блмеу, оны арты жмсау мемлекеттік бадарламаны жаман жасалуынан болады.
Алэн жоары бюрократты аппаратты бастытарына шенеуніктер зіні билеушілік шеберін арттыру шін зіні ксіби ыпалын арттыратынына, жауапты лауазым иесі ерекше элита райтынына, абсолюттік билеушілік демократиялы принципті тйыа тірейтініне ерекше назар аударады.
Алэн осы жадайдан шыу жолын сынады. Ол анархияны уаыздамайды, оны ойынша билік ажет жне оан баыну керек. кіметтік арым-атынасты енжарлыына философ арсы: басару аппаратындаы диспотизмді тотату шін азаматтар зіне байланысты барлы жадайды жасау керек. Ол шін зіні сайланан азаматтары арылы бюрократияны жан-жаты баылауда стау керек.
Алэнні ойынша, сайлауда дауыс беру за шыарушыларды сайлау емес, мемлекеттік аппарата сайлаушыларды тілегін орындау шін, басару органдарыны актысын тиянаты трде баылау шін сайлау болып саналады. Министр сол саланы маманы болу керек. Басарудаы Министрлерді оларды есебін ою арылы жне белгілі коммисияларды баылау оюы арылы парламенттер баылау керек.
Сонымен, парламент пен министрлерді сайлаушыларды баылау жасауы бірден-бір тиімді жол.
Басаруды неміс мектебі, Еуропадаы мемлекетті басару мектебі беделді орында. Философиялы сипаттаы (фундаментальды) теориялы зерттеу кімшілік басару теориясыны еркешелігі болып саналады. Институцоналды шеберді философтар жасады, соны бастауымен Германияда кімшілік мемлекеттік басару теориясы алыптасты.
Л.Эрхардты кімшілік-мемлекеттік басару тжырымдамасына ерекше тоталу керек. Алашы экономика министрі, содан кейін вице-канцлер жне Германия канцлері. Ірі алым жне саяси айраткер ылыми-зерттеу жмыстарын жйелі трде жргізе отырып, ылыми орталыты дамыту арылы Германияда философиялы сипаттаы мемлекеттік билікті теориясын жасады.
Эрхардты тжырымдамасы мемлекеттік кімшілікті леуметтік рлін арттырады. Ол леуметтік рылымны консервативтілігін жеуге тырысты. Ол шін ірі жадайлар жасау арылы меншікті тарату жне капиталды демократияландыру, экономикалы дадарысты баяулату жне тапты арама айшылыты жою, экономиканы жоспарлау арылы жргізуге байланысты. Германияда мемлекеттік за негізінде Германияны жалпы экономикасыны дамуына баа беретін, оны мшелері болып ірі алымдар кіретін экспортты кеес рылды.
Эрхард мемлекеттік бюджетке ерекше кіл аударды, онда тртіп орнату жйелі трде шыын мен кірісті азайтып, жаа ызметкерлерді жмыса алатын, ебек аыны кбейтетін оамды алыптастырды, оам дамуында мемлекеттік кімшілік біліктілікті іске асыруда белгілі рлге ие болды. Мемлекет жне оны институттары жалпы игілікті ораушысы деп абылдады.
Мемлекетте ызмет атаратын адам, негізінен, екі баытты тадаан маман болуы тиіс жне ол елді саясатын анытайды. Эрхард мемлекетті басарудаы жаа техниканы мнін ашып крсетті. Мемлекеттік шенеуніктер леуметтік топтарды бар мддесін жасы білу керек. Мемлекеттік ызметке алан кезде, осы жадайа кіл аудару ажет болады. Осыан байланысты мемлекеттік ділеттілікті орнытыру шін, ыты емес институттарды дамыту керек. кімшілік мемлекет басарудаы рылымды функционалды баыттаылар монаистік баытты сынады. Бл кзарасты з ебегінде Н.Луман длелдеді. Ол батыстаы Т.Парсонны «Функционалист» теориясы тсінігіні функция тсінігіне баынышытылыын сына алды. Луманны ойынша Парсонны батыс рационалдыы болып есептеледі. Ол сынуы бойынша басару функциясыны рылымын р трыда зерттеу Луманны рылымды-функционалды теориясыны арышылыы болып саналады.
Германияны саясаткері Р.Дарендорф зіні леуметтік теориясын дамытуда ызыты жадайды сынады. Батыс Еуропадаы леуметтік шындыты ол, талдау арылы пайымдайды. азіргі оамдаы билікті блінуі, аморфты жадайда азіргі бсекелес топтарды мддесін рбір стем тап іске асыратын саяси стемдікпен алмастырады.
Бюрократизм Дарендорфты ойы бойынша ыпалды жадайа келмейді, бюрократизмді айналып те алмайды. Бюрократизмді билей алмайды. Ол шін стемдік тап ретінде шектеледі. «Резервтік армиясы бар билік» «олбасшысыз армия емес» деген Дарендофты ойы бойынша саяси стемдікті іске асыра алмайтын болса, кескінсіз бюрократия биіктейді.
оамды лде табии, техникалы лде жалпы, бір де бір бірдей ылым жо. Олар здеріні ерекше айналымы бар задарын ашады, таниды жне білу арылы дамиды. Егер белгілі бір задарды айналымы жо болса, онда ылымны пні жо жне сол ылымны зі де жо. Мысалы, Ньютонны ш заы элементарлы физиканы негізгі пні болып есептеледі. Мемлекеттік экономиканы басару теориясы экономикалы айналым задарын олдананда, айындайтын факторларды айталау кезінде факторларды сатамаса, андай згеріс бар, не олар кездейсо станым ба деген ойа сер етеді. Сондытан, жалпы экономикалы теорияны пні айындауа сер ететін траты, маызды, факты аралы байланыс, оамдаы экономикалы мірді себеп-салдары мен нтижелерін анытайды. Осындай байланыстарды экономикалы задар дейді. Экономикалы задар объективтік сипатта адамдарды сана сезіміне жне айрат-жігеріне баынбайды, оларды адамдар жасы, жаман деп бааламайды. Олар факты ретінде уаыт бойында рекет етеді. Адама, оама брі алады – бл задарды сер ету механизмін зерттеу болып саналады. Экономикалы шешімді абылдау кезінде экономикалы задар андай талап, тілек ояды, осы жадайларды зерттеу арылы стратегиялы бадарламаны жасау кезінде солар ескеріледі жне олдану арылы сараптама жасалынады. Егер біз оны механизмін айындаса жне білсек, ол бізді айрат-жігерімізден жне ол бізді санадан туелсіз екендігін білдіреді. «Біз – табиатты мырзасымыз!» - деп жазды В.И.Ленин. рбір объективтік экономикалы задар экономикалы болмыстар арасындаы байланысты білдіреді. Егер сол болмыстар жоалса, экономикалы задар да жоалады, сол экономикалы задарды ішкі байланысын, мазмнын білдіреді. Мысалы, ебек уаытын немдеу заы ажеттілікті шексіздігіне байланысты ресурстарды шектеулігін білдіреді. Бл заны маынасы айын жне кедік принципті білдіреді. «Минимум шыын-максимум нтиже». Егер лтты экономикалы шаруашылы осы аиданы толыымен орындаса, бсекелік артады, экономика глденеді. Жан-Жак Руссоны пайымдауынша: «Уаытты жасы пайдалану уаытты одан бетер баалы етеді!».
4.Экономикалы суді, трмысты дрыстауды негізі осында жатыр. Барлы іс-имылды тере есептеп, оны тиімділігін арттыруды, осылайша, экономикалы програматизм дейміз. 2007-2009 жылдары мемлекет арамаына біршама млік ауысты, экономикада «олдан басару» тсілдері кшейді, бсекелестікті арнасы тарылды. Таы бір олдайтын жадай, Елбасы «е жаа агротехнологияларды олдануа баытталан орта жне ірі тауарлы ауылшаруашылы ндірістерін ру жніндегі занамалы жне экономикалы ынталандырулар жйесін» жасауды кіметке тапсырды. Осы тапсырма іске асса, ауыл экономикасында елеулі, о нтиже беретін згерістер болма. те шаын жекешелендірілген фермерлік шаруашылытарды басын біріктіріп, ндірістік кооператив ру керектігі жніндегі мселе кімет алдында ктеріліп келеді. Брыны колхоз, совхоздардан тиісті лесін алып, жеке шаруашылы ран фермерлер бар; ке клемді жерлер сатып алып, ндірістік бірлестіктер ран алталы азаматтар да бар; біра ауылдаыларды дені кішігірім ана шаруа ожалытары. Сондытан егін алабынан да, малдарынан да тсім тмен.
азіргі тада Еуроода елдеріндегі ІЖ суіні тек 10%-ы ана жмыс кшіне байланысты, 40%-ы жиналан негізгі активтерге, ал 50%-ы инновацияа байланысты. Длірек айтса, ІЖ-ні Франция 50%-ын, Финляндия, Швеция 63-64%-ын, Германия мен Австрия 67 пайызын инновациялы факторлар негізінде алады. Елбасы Стратегиясы туралы айтанда, экономика тірегімен ана шектелуге болар еді. Біра Стратегияда крсетілген, болаша шін лкен маызы бар бір салаа тотамай туге болмайды. Ол – леуметтік сала. Осыдан аз ана брын Елбасы Жалпыа Орта Ебек оамына жол крсеткен 20 адамды ел назарына сынды. «азастан-2050» Стратегиясында осымен атар леуметтік саясатты жаа аидалары сынылып отыр. Басты міндет – кедейшілікті суіне жол бермеу. «Кедейшілік ешбір азастанды шін леуметтік перспективаа айналмауы керек», дейді Президент. Е алдымен трмыс дегейін анытайтын е тменгі леуметтік стандарттар мен кепілдіктер олданыса енгізілуі керек.
азастанда 25 жастаы жне одан лкен азаматтарды 25,5%–ы жоары білім иегерлері. Осы крсеткіш дегейімен біз лем елдеріні орта шебіндеміз. Ал лыбритания мен Данияда жоары білімді азаматтар жалпы халыты – 33,5%, Отстік Кореяда – 31,6% , АШ-та – 38,6%, Канадада – 43,9% райды. ХР-ны ХХІ асырды ортасына дейінгі жобасында жоары білімділер тобын халыты 80%-на жеткізу крсетілген. азастанда рбір 10 мы адама шаанда 374 студент. Малайзия мен Тркияда – 399 студент, Данияда – 409, лыбританияда – 414, АШ-та – 633, Отстік Кореяда – 665 студент келеді. Соы ширек асырда жоары білім алушылар атарыны демелеп суі лемде орын алып отыран феномен. Елбасыны жоары білімді дамыту туралы сыныстары да осы лемдік рдіспен жаласуда. Адами капитала айта оралса, оны дамытуды маызды бір саласы денсаулы сатау жйесінде жатыр. «лт денсаулыы – бізді табысты болашаымызды негізі», дейді Елбасы. азастанда рбір 10 мы адама 39 дрігер жне 78 медбике мен акушер келеді екен. Соы жылдарда заман талабына сай кптеген емхана мен ауруханалар салынды. Стратегияда осылармен атар елімізді барлы аумаында медициналы ызметтер сапасыны бірыай стандарттарын енгізу, сондай-а, медицина мекемелеріні материалды-техникалы жабдыталуын бірыайландыру кзделген.
ОРЫТЫНДЫ
1. Мемлекетті маыналы ымы мен сипатын зерделеуден шыатын орытынды: мемлекетті басару теориясыны зіні табиатына сай методикалы дістемесі бар. ылыми жне оулы дебиетерде методикалы дісті: жалпы, арнаулы, жеке ш кезеі аныталады.
2. Басаруды барлы трі р кезеде:
- Конституциялы жне зге ытар мен реттеуге жатады, мемлекеттік басару баса да басарулармен тыыз байланыста болады;
- зара байланыс бір-бірін толытырады, ауыстырады, ныайтады, немесе бірін-бірі лсіретеді;
-рбір тарихи даму кезеінде зіні даму дегейіне ие болады, басару объектісіне басару процесіні талабы сай келуі ажет.
3. Басару – зара белгілі кп элементтерді атынастарын реттеу, яки адамдарды зіні, оамны, табиатты рамдас блігі. Басару адамдарды зара рекеті шеберінде мір среді, субъективтік болып крінеді. Басаруды барлыы адамдар арылы басталады жне адамдара баытталады.
4. Заны объективтігі, мемлекеттік басару жйесі дістемесіні негізін райды, ол практикалы ызмет жадайында іске асады, басару тиімділігіні принциптері:
- экономика мен саясатты бірлігі, саясатты басымдыы, экономиканы орлананын, алыптасанын білдіреді;
- орталытанан жне жеке аудандарды жне жергілікті баса да пайда болан ауматарды байланыстыруды, жалпы жне жергілікті мддені жне мддені басымдыын жоары дегейге шыаруды білдіреді.
сынылатын дебиеттер тізімі
Міндетті дебиеттер
1. азастан Республикасыны Конституциясы. –Алматы: азастан, 2000, 96-б.
2. «азастан-2030» Даму стратегиясы
3. «азастан-2050» Даму стратегиясы
4. азастан Республикасыны Заы: Мемлекеттік ызмет туралы. –Алматы: Жеті жары, 1999, 44-б.
5. азастан Республикасыны кейбір занамалы актілеріне экономиканы мемлекеттік секторын басаруды жетілдіру мселелері бойынша згерістер мен толытырулар енгізу туралы. 2006 ж., 19 шілде //Егемен азастан, Астана, Аорда 2006 ж., 7 шліде № 178-///РЗ
6.азастан Республикасыны Заы: азастан Республикасындаы жергілікті мемлекеттік басару туралы. –Алматы, Юрист, 2006 ж., 28 б.
7. азастан Республикасыны 2007-2024 жылдара арналан орныты дамуа кшу тжырымдамасы туралы: 2006 ж, 14 араша № 216//Егемен азастан. -2006 ж. 17 араша.
8. азастан Республикасыны Мемлекеттік басару жйесін одан рі ретке келтіру жне оны тиімділігін арттыру жніндегі шаралар туралы: 2006 жылы наурызды 27-сі. № 74 Жарлыы //Егемен азастан. –Алматы, 2006 ж. 28 наурыз.
9. Мемлекеттік басару жйесін жетілдіруге баытталан шараларды іске асыру жніндегі іс-шаралар жоспары туралы//Егемен азастан. -2006 ж. 13 ыркйек.
10. азастанны лемдегі бсекеге барынша абілетті 50 елді атарына кіру стратегиясы. азастан Республикасыны Президенті Н..Назарбаевты Парламент палаталарыны бірлескен отырысында сйлеген сзі. //Егемен азастан. -2006 ж. 19 атар.
11.Корпоративтік басару, ашыты жне оам алдында есеп беру аидаттарыны негізінде мемлекеттік басаруды жаарту. азастан Республикасыны Президенті Н..Назарбаевты азастан Республикасы Парламенті 3-ші сесиясыны ашылуында сйлеген сзі. //Егемен азастан. 2006 ж. 2 ыркйек.
12.Кадровая политика в системе государственных органов: Назначение на должность и тестирование государственных служащих: Сб. Нормативных правовых актов РК. –Алматы, 2005, -283-б.
13.азастан Республикасыны Мемлекеттік ызметкерлеріні ар-намыс кодексі: Мемлекеттік ызметкерлерді ызмет этикасы ережелері. –Алматы: Жеті жары, 2005, -24-б.
14.Атаманчук Г.В. Теория государственного управления. –М.: Омега-Л, 2004 г. -584-б.
15.Зеркин Д.П., Игнатов В.Г. Основы теории государственного управления. Курс лекции: Учебное пособие. –Ростов-на-Дону. Наурыз, 2000. -448-б.
16.Пикулькин А.В. Система государственного управления: Учебник. –М.: ЮНИТИ-ДАНА, 2004. -543-б.
17.Уваров В.Н. Государственная служба и управление: Учебник. –Петропавловск: Сев.Каз.юрид.Академия, 2004. -416-б.
18.Эффективность государственного управления: Элементарный курс. –М.:Юрист, 2003. -320-б.
19.Реформирование системы государственного управления: Зарубежный опыт и Казахстан/КИСИ при Президенте РК. –Алматы, 2005. -276-б.
осымша дебиеттер
20.Атаманчук Г.В. Как найти формулу разделения областей? //Российские вести. 1992 ж. 11 араша
21. Атаманчук В.Г.. Современная концепция государственного управления Россией // Государственное управление: проблемы теории, истории, практики преподавания. Ростов-на-Дону, 1993ж.
22. Атаманчук В.Г. Государственное управление: рациональность и эффективность его в период структурных перемен // Ракурс. Управление: теория, практика, поиск. Минск, 1993 ж.
23. Байгельдинов Е. Теоретические основы устойчивого развития. Евразийское сообщество. 2000г. №2, 114-121-б
24. Есентугелов А. Итоги реформ и состояние экономики: успех и ошибки, просчеты и их причины. АльПари, 1999, №4-5, 27-30-б
25. Жиленко Г. Экономика РК в годы реформирования. Экономика и статистика. 2000, №1, 117-124-б
26. Козбаненко В. Формы и методы государственного управления. Проблемы теории и практики управления. 2000, №2, 46-49-б
27. Кубаев К. Экономическая модель эффективного государства. Транзитная экономика, 2001, №4, 49-58-б