умеков З.Ш., Жанбекова З.Х., Кернебаев А.С. 4 страница

Семинар сабаыны жоспары:

Талылауа арналан сратар

1. Басару дегеніміз не? Басару, зін-зі реттеу жне стихиялы объектілерді айырмашылыы андай? Адамдар басаруда андай орында?

2. Басару серіні негізгі элементін атаыз?

3. Басаруды кп ырлы болуыны себебі неде? Басаруды жне ылымны негізгі астары неде? Кімдер марта арайды?

4. Басаруды андай трлері бар? Оларды айырмашылыы?

5. Мемлекеттік басаруды ерекшелігі жне сйкес леуеттілігі неде?

СЖ жне СЖО тапсырмалары:

1. Таырыпты сратарын ауызша талылауа дайындалу.

2. "Мемлекеттік басару теориясыны философия, экономикалы теория, социалогоия, политология, мемлекеттік тне ы теориясы жне баса пндермен" зара атысы туралы таырыпа эссе дайындау

3. Тмендегі таырыптара реферат дайындау:

" Мемлекеттік басаруды саксониялы моделі";

"Мемлекеттік басаруды Батыс Европалы моделі";

"Мемлекеттік басаруды Скандинавиялы моделі";

"Мемлекеттік басаруды Патернамистік (Жапония) моделі".

дістемелік сыныс: Дайындыты бастау керек дрісті конспектіні жне сынылан дебиеттерді оу керек. Дайындалу кезінде "пн" , "объект", "діс", басару ылымыны категорияларын бір-бірінен айыра білу керек. Басару теориясыны ртрлі мектептерімен даму баытына семинар сабаында кіл болу керек. ыса трде эссе жне реферат ткізу арылы баылау керек.

Таырып бойынша тест тапсырмаларыны сратарына жауап беру:

1. Басару объектісіні кеейтілу жадайына атыссыз,барлы басару жйесі зіні даму барысында уаыт келе зінде жинаталады Сондытан, кеейтілу тенденциясына арсы тру шін басару аппаратын рашан адаалап отыру ажетБерілген жадай былай аталады:

A) Паркинсон заы

B) Файоль заы

C) Джефферсон заы

D) басару заы

E) йымдастыру заы

2.Басаруды ыайлы принципіне жатпайды:

A) экономика жне саясат бірлігі

B) орталытану мен айматарды, зге де жергілікті рылымдарды дербестігіні йлесуі

C) жмысшы саныны ысаруы

D) тмегі тапты жоары тапа баынуы

E) Жмысшы саныны лаюы

3.Американды мектеп басаруыны мінезделуі:

A) империкалы баытты іздестірумен

B) мемлекеттік-ыты институтты даму этаптарыны бірінде формальдік – зады жадайды игеру

C) жасалан жмыстарды принциптеріні универсальділігімен

D) философиялы іздестіруді теориялы бастамасына мінезделеді

E) барлы жауаптары дрыс

4.Аылшын мектеп басаруыны мінезделуі:

A) империкалы баытты іздестірумен

B) мемлекеттік - ыты институтты даму этаптарыны бірінде формальдік - юристік жадайды игеру

C) жасалан жмыстарды прициптеріні универсальділігімен

D) философиялы іздестіруді теориялы бастамасына мінезделеді

E) барлы жауаптары дрыс

5. Неміс мектеп басаруыны мінезделуі:

A) империкалы баытты іздестірумен

B) мемлекеттік - ыты институтты даму этаптарыны бірінде формальдік - юристік жадайды игеру

C) жасалан жмыстарды принциптеріні универсальділігімен

D) философиялы іздестіруді теориялы бастамасына мінезделеді

E) барлы жауаптар дрыс

6.Француз мектеп басаруыны мінезделуі:

A) империкалы баытты іздестірумен

B) мемлекеттік - ыты институтты даму этаптарыны бірінде формальдік - юристік жадайды игеоу

C) жасалан жмыстарды принциптеріні универсальділігімен

D) философиялы сипаттаы фундаменталды теориялы зерттеулермен

E) барлы жауаптары дрыс

7.Мемлекеттік басару жйесіне аталандарды айсысы жатпайды:

A) бтіндік

B) зара ызметтік атынастар жне зара баынышты элементтер задылыты жне ережеге баынады, райсысына баынбау арылы

C) импульсіне жне орталыты серіне бтін сияты жйеге сер ететін, ішінен шыан растырушы элементтер

D) ттастыа біріктірілетін элементтер жекеге сас болмайтын жйелік сапалы асиеттерге ие болады

E) барлы жауаптар дрыс емес

8.Басару органдарыны функционалды зара атынасы жалпы жаымды болып блінеді:

A) ішкі жне сырты

B) тік жне клдене

C) тік жне керісінше

D) ыты жне леуметтік

E) барлы жауаптар дрыс емес

9.Мемлекеттік органдарды мінездемесіне айтыландарды ішінде не кірмейді:

A) белгілі бір мемлекеттік функцияларды орындайтын структура

B) мемлекеттік масаттарды орындайтын, ебекті дрыс блетін адамдар тобы

C) пайда табу масатында істейтін, мемлекетті меншігіне жататын йым

D) мемлекеттік басару структурасы

E) барлы жауаптар дрыс емес

10.Шешім мен ала ойан масаттарды клемін анытайтын саяси кеістік:

A) шешім авторитеті

B) шешім диапазоны

C) шешім апараттылыы

D) шешімні практикалыы

E) барлы жауаптар дрыс

ІЛІК КЗАРАС,

БАСАРУ ФУНКЦИЯЛАРЫ МЕН РЫЛЫМЫ

 

Дрісті мнмтіні

Масаты:

Жйелерді анытамасын беріп, оларды асиеттерін анытау, мемлекетті басаруды рылымды жйесін жне мемлекетті экономикалы функцияларын арастыру.

Мемлекетті басару жеке элемент ретінде емес, бірттас жйе ретінде ызмет атарады. Осыны негізінде басаруды тиімділігін арастыру жне тиімділігін арттыру жоларын арттыру.

Дріс жоспары

1. Жйелерді анытамасы мен оларды асиеттері.

2. Мемлекетті басаруды рылымды жйесі – масатты моделі, анытамасы, мні жне асиеттері.

3. Мемлекетті экономикалы функциялары.

 

Негізгі тсініктер:Басару, мемлекетік орган, экономиканы мемлекеттік реттеу, либерализм жне т.б.

 

Таырыпты мазмны

1.Мемлекетті басару жйесі – бл тарихи феномен, лтты мемлекет пайда боланнан басталды жне азіргі саяси жйемен байланысты. Кне дуірден (Платон, Аристотель) оны кейбір элементін леуметтік – саяси жйеге байланысты е бірінші рет мемлекетке олдану кезінде басару проблемасына деген ызыушылы пайда болды. XIX – XX . ндірістік техникалы революцияны басталуына арай ебекті жоспарлы йымдастыру жне осыан байланысты мемлекетті басару институциялары мен механизмдері пайда болып, сонымен атар мемлекетті басару туралы сала алыптаса бастады.

Басару дегеніміз жан-жаты феномен, бл процесс материалды дниені барлы жйесінде бар. Басару – жйені йымдастыру ызметі табии (эволюциялы), жасанды жолмен пайда болады. Кез келген йымдасан жйені осындай феноменсіз ойлау ммкін емес. Мемлекетті басару жйелік ттастыты білдіреді, жиынты институттар негізінде, ттас ыты негізде йымдасан атынастар, процесстер мен станымдар ызметі жне оамды йымдарды басару дістемесі пайда болады.

Мемлекетті басару:

- зара байланыста жне баынышта болатын р элеметтерден трады;

- жиынты элеметтерді йымдастыруды бірттастыы, оларды осындысы емес;

- элементтерді ттастыын интегралдау, жйені сапалы белгісін табу, жекелік белгі емес;

- элементтерді зара арым-атынасы мен баыныштылыы задылы пен ережеге баынады, райсысына баынышты емес;

- жйе, ттас ретінде оршаан ортаа сер етеді, кш береді, оларды жасайтын элементтерді ішінен шыады.

Басару органдарыны функционалды байланысы тмендегіше блінеді:

1. Сатылас байланыс – бйры беру арылы бір органны екінші органны жоарыдан тмен арайы арым-атынасын білдіреді, жергілікті басару органы, айматы басару органы

2. Дегейлес байланыс – басарушы органдарды зара атынасын сипаттайды

Сатылас байланыс – дегейлеске араанда стемдік сипатта, себебі орталытану жне шоырлану мемлекеттік стемдікке тн асиет.

Басару органдарыны зара байланысы жйелі пирамида тріндегі рылымды райды, оны негізі – жергілікті басару органдары. Жоары шегі – билікті жне басаруды орталы институттары. Сатылас билік «тменнен» «жоары шекке дейінгі» - осындай рылымны зегі болып саналады. Болуы ммкін саяси режимні трлеріне арай ол атал лде жмса.

 

2. Мемлекетті басаруды рылымды жйесі – оны масатты моделі мемлекеттік басаруды йымдастырушылы рылымы болып саналатын мемлекеттік органдар.

Мемлекеттік органдарды сипаттамасы:

1. Функционалды – оны рылымды сапасын ашып крсету арылы, мемлекетті атаратын белгілі ызметін анытайды.

2. леуметтік –оам белгілеген оамды ебекті блінуі кезінде адамдар жымыны мемлекетті жктеген масатын, мемлекеттік ызметті орындау тртібін арастырады.

3. Задылы – ажетті ызмет бабын, болмаса айын лесін беру.

4. йымдастыру - мемлекеттік аппаратты дербес блінген жабды рылымын анытайды.

Сонымен, мемлекеттік орган (синонимдері: мемлекеттік орган, мемлекеттік стемдік етуші орган, жергілікті зін-зі басару органдары) стемдік етуші рылымны бірлігін крсетеді, формализмге негізделіп рылан, зіне тапсырылан міндет пен ызметті жзеге асыру шін конституционалды:

1. Дегейлес – за шыарушы, орындаушы жне сапа жататын;

2. Сатылас – мемлекеттік стемдік етуші билік жне жергілікті зін-зі басаруды жзеге асырады.

Негізі – «стап тратын зек» мемлекеттік басаруды йымдастыру рылымы – атарушы билік органдары. Оан жоары билікті абылдауынан бастап, мемлекеттік атарушы билік жне зін-зі басару органдарыны барлы сатысы кіреді. Нсаулар орындаушыа жеткізіліп, соан сйкес тртіпке баындыру арылы жзеге асырылады. Материалды аржымен амтамасыз етіледі, ызметкерлер рамы ызмет жасайтын технологиямен жне баса элементтермен ерекше тменгі дегейдегі жйе ретінде ызмет етеді.

йымдастыру рылымында, оны ішінде мемлекеттік басаруда бірнеше негізгі йымдастыру рылымы олданылады жне соан сйкес оны трлері алыптасады.

Функционалды негізде мемлекеттік органдар алыптасады, желілік-функционалды негізде басаруды наты ызметін атаратын орган рылады.

Желілік жне функционалды негіздерді ндылыын біріктіру арылы рылым жасауа жадай жасалады, барлы органдар шешімдер абылдайды жне оларды мірге енгізеді, ал басасы млімет беру, консультативтік, статистика, жоспарлау, йлестіру жне зге міндеттерді атарады. орытындысында мемлекеттік басаруды дегейі жоарылайды.

Бадарлама – масатты негізде йымдастыру рылымы, соны негізінде масатты негіз аныталады, не кешенді бадарлама жасалады жне соан сйкес элементтер жне оларды зара байланысы толы баындырылады.

алыптамалы негізіндегі басару рылымы желілік жне бадарламалы. Масатты басару атар олданылады.

 

3. Мемлекеттік экономикалы ызмет экономикалы маызы ртрлі ресурстарды ндірісте тымды пайдалану арылы адамдарды ажеттілігін анааттандырады.

Экономиканы мемлекеттік реттеу объектілері:

- табии ресурстар (орта, ресурстар)

- инфрарылым (клік, байланыс, атынас)

- ылыми-техникалы кешен

- отын-энергетикалы кешен

- агро ндірістік кешен (азы тлік)

- ораныс

- леуметтік ая

Батыс алымдары ылымды жне капитализмні практикалы даму тарихын екі кезеге бледі.

Классикалы жне кейнсианды райсысы зіне тн ылыми мектеп, идеологиясы бар. Либералды идеология классикалы мектепке тн, ал демократиялы идеология кейнсианды мектепке тн.

Классикалы мектеп мемлекеттік реттеу арылы еркін нарыты дамытуа, ксіпкерлікті олдауа жадай жасайды. Кейнсиянды мектеп керісінше дадарысты апатты ауыздытау шін мемлекет леуметтік жадайа жауапты болу керек деп есептейді. Демек, екі жадайда да мемлекет зіні ызметін, рбір жадайа байланысты еркін нарыты олдауа баыттайды.

Ерекше иын жне дадарыс жадайларында мемлекеттік реттеу саясатыны экономикалы жаынан тиімді екенін экономика тарихы длелдейді. («Жаа баыт» Ф.Д.Рузвеев, Эрхарды реформасы).

Либералды идеология экономиканы мемлекеттік реттеудегі рлін жоа шыармайды, оны тередете тсу керектігін, дадарысты болдырмауды, бизнесті олдауды, ол шін салыты азайтуды, орта жне шаын ксіпорындарды оама керекті тауарларды кптеп шыаруын, ызметтер крсетуді, мемлекет пен халы арасындаы арым-атынасты жасартуды, патернализмді толы болдырмауды жорамалдайды. Бсеке бар жерде, оан жадай жасалан жерде нары субъектісі шыынды азайтуа, сапаны арттыруа мдделі болады, сатып алушыларды жоалтып алмау шін сраныса ие жаа тауарлар шыаруа мтылады.

Либерализм мемлекетті экономикада бсекеге атысуын бекерге шыарады, оны екі мынадай себеппен тсіндіреді: а) мемлекет меншік ретінде тиімді емес; б) мемлекет – тиімсіз менеджер (шенеуніктер аржыны дрыс жмсауа бейімді емес жне сыбайласты орын алады).

Либералдарды пайымдауынша мемлекет тек ана зіні ндіріске байланыстылыын азайтып ана оймай, оамды, жымды ттынуа да атысады. Сонымен атар дамыан елдерде ІЖ-ні кп блігі мемлекеттік бюджет пен бюджеттік емес орлар арылы блінеді.

Мемлекетті жиынты шыыны тмендегі мемлекеттерден крініп трандай, ртрлі дегейді райды:

- Швеция, Дания – 57;

- Италия, Греция – 46;

- Германия, Канада – 42;

- лыбритания, Португалия, Финляндия – 37;

- АШ – 34;

- Жапония – 28;

- 1999 жылы АШ бюджетіні барлы дегейіндегі аржыландыру былайша крінеді: білім – 500 млрд.долл. немесе барлы шыынны 80%-ы, денсаулы сатау – 1000 млрд.долл. немесе 46%.

Скандинавия елдерінде экономикалы леуметтендіру жоары арынмен дамуда. Швецияда апаратты технологияны дамуы АШ-ты уып жетуге жаындап алды, онда салы пен мемлекеттік шыын е жоары млшерде.

аржы ресурстарын бюджетте шоырландыру арылы мемлекет ндіріске жне ызмет крсетуге тапсырыс береді. Ксіпорынны меншік формасына байланысты емес, атап айтанда, соан байланысты оларды даму баытын анытайды. Мемлекеттік тапсырыс тауара жне ндіріске, экономиканы дамуына, инвестиция тартуа уатты кш болып есептеледі. Мысалы, АШ-та жыл сайын 100-ге жуы федералды ведомстволар кп млшерде аражатты мемлекеттік тапсырыса орналастыру арылы мемлекеттік мтаждыты анааттандырады. Федералды дегейдегі штаттар, жергілікті органдар ІЖ-ні 32%-ын, оны ішінде федералды кімет 6,3%-ын райды, жиынты мемлекеттік шыынны лесі ІЖ-ні 4%-ын алады. АШ-таы ксіпорындарды 50-ге жуыы скери-нерксіптік кешенге кіреді, мемлекеттік тапсырыс жне контрактылар арылы скери-нерксіптік кешеніні даму жадайын анытайды.

ытайда мемлекеттік тапсырыс ІЖ-ні 20%-ын райды, экономикасы 20 жылда те жоары арынмен дамып келеді, ызметкерлерді амтамасыз ететін ксіпорындарыны жоары дегейде дамуы оны басты себебі болып саналады.

Экономика за арылы аныталан жне оны АШ-а тн белгілері:

- валютаны айырбасталымдылыы;

- ебек нарыыны еркіндігі;

- шетел Инвестициясыны ммкіндігі;

- белгілі млшерде мемлекеттік меншікті болуы

- ресурстарды блу, баа белгілеу жне нарытар тарифтеріні дегейін баылау. Оны ішінде меншікті кемсітушілік формасы жо.

ДС-а мше болып кіру шін: мемлекет халыаралы саудаа жне жинаты бааны аралуына араласпауы керек.

рбір елде кп жне аз клемде мемлекеттік меншік болуы керек. Табии ресурстар, базалы салалар, инфрарылымдар т.с.с. оларды стауа жеке секторда ммкіндік жо боланда не оларды стай алмаанда, мемлекеттік меншікке беріледі.

азіргі кездегі нарыты асимметриялы апараты дстрлі экономикалы теорияны бекерге шыарады, себебі ашы жне реттемейтін нары тиімді жне мінсіз деп длелдейді. Нарыа атысушылар ртрлі дегейдегі мліметтерді білгісі келеді, ал апаратты те болмауы нарыты туелділігін толы баалай алмайды. Сондытан, баса институттарды нарытаы жаымсыз жадайын тзеу шін мемлекетті басыншылыы ажет.

Экономиканы мемлекеттік реттеу басару органдарыны оамды дайы ндіріске ыпал етуі шін олданылады. Реттеуді іске асыру арылы мемлекет ыты ызметті амтамасыз етеді, дайы ндірісті базалы параметрін жне аша айналысын баылайды. леуметтік инфрарылымды алыптастырады, тегерімділікті жне тепе-тедікті стап трады. Халыты табысын саралауды шектейді. Мемлекет шаруашылы субъектілеріні ызметін реттеуімен бірге зі нарыты ірі субъектісі болып есептеледі. Сатушы мен сатып алушыларды жаында болады.

Задара, сондай-а блу-орындау, апаратты жадайлара сйену арылы мемлекет экономиканы реттейді, барлы жадайа ыпал ету арылы баылау жасайды. Ережелер арылы оамны ылы мшесіне жне зады тла мен жеке тлалара белгілі дегейде стемдік жргізетін жне басаратын нормативтік жаттар береді. За шыару арылы шаруашылы субъектілерін аруландырады. Нары ойыныны ережесіне блу-орындау ызметін енгізе отырып, кілеттік бойынша сатылас жне дегейлес дістерді олданады, шаруашылы субъектілеріні меншік трлеріне арамай-а, амтамасыз ету, жалпы мемлекеттік міндетті шешу кезінде, шаруашылы субъектілеріні ызметін баылау кезінде, зады бзу кезінде жзеге асырылады.

Нормативтік акт зіні механизмін алыптастырады, екі баытта сер етеді: а) ыты мжбрлеу, б) экономикалы ынталандыру баытында.

Азаматты кімшілік жне ыты баса трлерімен ммкіндік, арым-атынас реттеледі.

Азаматты кодекс зады жне жеке тлаларды арым-атынасын реттейді, ксіпкерлік ызметті іске асыру кезінде мемлекеттік ксіпорындар мен мекемелерді арасындаы шаруашылы ызметіні аз блігі реттеледі.

кімшілдікке негізделген не баса стемдікке баынатын кодекс мліктік арым-атынаса олданылмайды. Азаматты арым-атынас кіметті актілерімен реттелінеді. Экономиканы дамуына байланысты тадалан модельге арай жоспар айындалады.

Мемлекеттік органдар экономиканы дамуына инструменттерді кп аралыын пайдаланады, оны жиынтыы мемлекеттік реттеу дісін райды.

Экономиканы реттеу кезінде барлы дістер олданылады, болжам жасау, жоспарлау негізінде шешім абылданады. Ол экономиканы жне оны кейбір салалы элементтерін жетілдіруге, ксіпорындарды тиімділігін жасартуа сер етеді. Мемлекеттік реттеу рбір кезеде ышамды масатты жзеге асыру шін жадай жасайды.

Экономиканы мемлекеттік реттеу дісі кімшілдік жне экономикалы болып ажыратылады. з кезеінде экономикалы діс тура жне жанама болып блінеді.

Экономиканы реттейтін кімшілдік діс мемлекетті кшімен іске асыруа негізделеді. абылданатын нормативтік актілер мжбрлеу, тыйым салу, белгілі ызметті орындауа рсат беру арылы орындалады. Оларды орындау ксіпорынны шаруашылы мртебесін жне задылыын тіркеу, меншік трін згерту масаты шін олданылады.

аржылы жадайды сауытыру, нары субъектісіні ызметін жан-жаты баылау, зіні сершілдігімен, шапшадыымен, айталанбауымен, кімшілдік діс арылы оны органдарды мжбрленуіне негізделеді.

кімшілдік діс атал, иын жне ткір жадайларда кшейе тседі. Басаруды тиімділігі жоары сатылас жадайда шаруашылы ыты рекет етуіне арай жзеге асады.

кімшілік дісті бааламау ыты емес мемлекет екенін білдіреді жне ол шенеуніктерді экономиканы ыты емес рісіне келеді, басару аппаратын бюрократияландырады.

аржылы жне аша-несие саясаты экономикалы дісті райды, оларды пайдалану арылы макроэкономикалы тедікке жетуге тауар, аша, валюта жне баса нарытарда сраныс пен сыныс тепе-тедігін стап труа, шаруашылы субъектілеріні ызметінде мемлекетті экономикалы арнасына бадар стауа болады. Олар тура жне жанама болып блінеді. Реттеуді тура дісі мемлекеттік ресурстарды пайдалану арылы экономиканы серпінді жобаларын орындауа о ыпал етеді жне оамды ттынуды анааттандырады. Жанама реттеу шаруашылы субъектілеріні тртіптік еркіндігін пайдалану арылы экономикалы нары пен реттеу арылы мдделерін з жадайларына байланысты олданады.