умеков З.Ш., Жанбекова З.Х., Кернебаев А.С. 7 страница
Тртіпті белгілеу мемлекетті символикалы идеялогиясын сатау, мделлікті, дстр мен леуметтік ндылытарды сатау жне орау. Кейде, мысалы кімшілік – мемлекеттік басару кезінде, саяси билік пен байланысты басарушы басаруды белгілерімен стратегиялы шешім дайындайды.
Саяси билік наты белгілер арылы сипатталады; оны айнар блаы - халы; негізгі субъектісі - мемлекет, оны органдары (институттары) – оны ызметі, леуметтік топтар оамды атынастар. Бір мемлекеттік саяси билікті оны ызметін ыдыратып жіберу, екі зара тарихи байланысты мддені шешуге жадай жасайды. оамды басару мддесі шін билік сйгіштіктен сатайды жне мемлекеттік машинаны барлыыны з олында болушылыына жадай жасалынады.
кімшілік билік – атарушы билікті бар тріні тсінігін білдіреді, билікті басарушы субъектімен теестіреді. ызметі екі жаты: ыты норманы орындайды жне басару ызметшісіні шешімін мемлекеттік кілдік арылы орындайды. кімшілік билікті субъектісі – кімшілік институт мемлекет ретінде, жне оны аппараты (мемлекетті ызмет органдары) мемлекеттік атарушы атынан тапсырманы орындайды, саяси органны кілі емес. кімшілік билікті саяси сері : наты индивидум, кіші леуметтік топтар, ебек жымдары, жеке аралы жне топты атынастар. р трлі ебек процестері жне баса оамды іс жне тртіп. Белгілі типке жататын кімшілік моделі: билеп тстеуге марлы, орындауа прмен, бйры беру; баыныштыа сер етуді негізгі ралдары; билік алдында адамны жауап беруі шін еріксіз кндіру (ашы лде наты ммкіндік ).
Еріксіз кндіру, санкция билікті іске асыру механизмні толы емес блігі.
Егер кімшілік билікті рлі абсолюттік болса, онда баса билеушілікті дербестігі арта тседі, кімшілік ету синдромы (демонизация) алыптасады. Басару субъектісі не басаруа сер ететін кп ралдар мен дістер, командалы жне репрессивтік санция олданылады.
Бл ахуал бір жаынан билікті ажеттілігін арттыруа ынталандыру шін жадай жасайды, кімшілдік екінші жаынан засыздыа немесе баылауды жотыына келеді. Сонымен бірге, мысалы шектеулі ресурстар блу т.с.с экономикалы дадарыс кезінде мемлекеттік органдара иындытар туызуы ммкін.
Командалы-кімшілік билікті басару стемдік туызады. Мемлекеттік ызметкерлерді ксіби жне саяси мдениеттік дегейіні жоарылыы да шыармашылы ызметтегі жаа басару технологияларын дрыс пайдалануа жадай жасайды.
кімшілік билік алыпты жадайда жмыс істеу шін:
1. Басару жйесі рылымыны сапалы жйесіні ызметін жне оны серін алыпты сызып крсету керек.
2. Атарушы жне за шыарушы билік, сонымен бірге азаматты оам баса институттар тарапынан баылауда болу керек.
кімшілік билікті басарылмалы проблемасы, бл бюрократизмні мгілік проблемасы. Мемлекетті басарудаы бюрократизмні салдарын азайту, йымдастырылан ыты, экономикалы, апаратты, отанды ораудаы мемлекеттік басаруды негізгі формалары арылы оны шешуге болады. оамды арым-атынасты мемлекеттік реттеу азаматты оам арылы баыланады.
азіргі оамда экономикалы жне апаратты мемлекеттік басаруды рлі артуда. Себебі мемлекет экономикалы процесс кезінде агент болып саналады. Саяси экономикалы саясатты адамдар арылы, стемдік ету зады ызметімен іске асырады. Экономикалы, ынталандыру, аша стемдігі бл мемлекетті крінбейтін олдар ойыны жне мддесі, кімшілікті ыты еріксіз кндіруден крінетін экономикалы билігіні кші оамды субъектілерді материалды мддесіне сер етеді. Экономикалы билікті мемлекетке, оны тарматары мен билікті басару дегейіне сері арама-айшы. Материалды ресурстар шектеулі болан жадайда, игілікті млшері меншікті з тобына жинаталынады.
Батыс ркениетіні дрыс негізгі жолы – мемлекетті экономикадан айыру, мемлекеттік билікті меншіктен айыру. Аылшын философы жне саясаткері К.Патрлерді оамдаы экономикалы биліктен сатау жне орау керек деуі кездейсоты емес. Экономикалы бкіл биліктен сатайтын негізгі рал, саяси, рал – мемлекет, сондытан, мемлекет экономикаа кіріспеу керек деген ойды толы алып тастау керек. Саяси билікті жаымсыз жатарын сонымен бірге о баалайды, негізгі жолы демократияны сатап алу, сонымен атар стамдылы жне арама-арсылы факторы экономикалы жне саяси билікті басаруа сер ететін ажетті функциональды жадай жне арапайым жадайлар болып саналады.
Баралы апарат те жоары дегейде дамуда. Біріншіден бл салада жоары дегейдегі ксіби кадрлар шоырланан. Екіншіден, кшті техникалы ралдармен жабдыталан. шіншіден, адамдарды сана сезіміне, оларды ойына сер ететін жмыстар жасалуда, сол арылы оамды тртіп пен оны ызметіні дамуына сер ете отырып, тиімділігін арттырады. Баралы апарат жабы трдегі йым, оны мшелеріні зіне тн тртіп жйесі алыптасан, сонымен бірге ттынушылармен арым-атынасты реттейтін телеапарат сияты ралдары бар, соны негізінде ралдар мен технологияларды пайдалану арылы хабарларды таралымын арттыруа болады. Баралы апарат билігі оам мен оны мшелеріні мдде тсілдерін олдайды, белгіленген мемлекеттік нормаларды орындау шін оны мжбрлеу белгісінде пайдалануы ммкін.
мірді зі бір заа сыймайтыны трізді, рбір адамны зіні ар-ятына арай жеке дара шешім абылдайтын кездері де болады. Білім дегейі сияты сана биіктігі, ар ождан лшемі осы айтыландара жауап бере алады. азіргі кездегі баралы апарат ралдары білім жне идеялар материалды кшке айналуда. XVIII асырдаы ы зерттеуші, философ, экономист Шарль Луи Монтаскье (1689-1755): баспасз ызметі полиция ызметіне сас, адамдарды мтаждыын айтады, иянат етушілерді, зады бзушыларды шкерелейді, негелілікке трбиелейді, – деп жазды. Сонымен, баралы апарат ралдары елді ішкі саяси идеялы бірлігін стап тратын жне сырты халыаралы аренада крес жргізетін супер ралдары болып саналады.
Сонымен:
1. Мемлекеттік билік кез келген ралдар арылы абілеттілік пен ммкіндікті пайдалана отырып жзеге асырылады;
2. Жалпы аланда сер етер ммкіндігі мен ажеттілігі емес, біреуді тртібіне, адамдар тртібіне сер етеді.
3. Сондытан, мемлекет ісі жніндегі кейбір мамандар жария билік ерекше жоары билік деп есептейді.
4. леуметтік біркелкі емес оамда саяси йымдарды ызметі кезінде оамны ртрлі леуметтік топа топтара, сословиелерге, сператтара т.с.с.блінуі мемлекеттік билікті саяси сипат алу себебі болып саналады.
5. Сапалы сол не баса мемлекеттік айраткерлер арылы іске асады. Мемлекеттік билікті легитимділігі билікті задылыын жорамалдайды. Мемлекеттік билікті алыптасуы, йымдастырылуы жне ызметі елдегі сер ететін задара сйкестікке сйенеді. Задылытары: конституция жне баса ыты нормативтік актілер.
6. Мемлекеттік билікті рылымын ртрлі кзараста жне ртрлі позицияда арастыру керек. Бл бізге мемлекеттік биліктен тере малмат алуа жадай жасайды, оны іске асыратын элементтерін білуге ммкіндік туызады.
7. Егер мемлекетті билік рылымын мемлекеттік билікті динамикалы ызметіне байланысты арастырса, келесі элементтерді белгілеуге болады.
2. Барлы мемлекетті ке маынада жаа тарихында пайда болан белес, билікті блу станымы болып саналады. Ол кезде жаа пайда болан буржуазия оларды оршаан монархты дворяндар стемдігіне арсы крес жргізді. Себебі: ол дамуды тежеді, жне оны иындатты: осымен байланысты бірінші рет билікті блу станымын аылшын алымы Локко мен француз алымы Шарл Луи Монтаскье теориялы жаынан бліп арастырды. Сондытан оларды аттары зады трде бірінші болып аталады. «Егер зашыарушы жне орындаушы бір адамны жне мекемені олында болса, онда еркіндік болмайды деп ауіптенуге болады, монарх немесе сенат тиранды задарды шыара бастайды, тиранды жадайда жне оны олдана бастайды. Егер сот билігі зашыарушы жне орындаушы биліктен блінбесе еркіндік болмайды» – деп жазды олар.
ткен жзжылдыта рбір елді ерекшелігіне байланысты, билікті блу станымы одан рі дамыды. Уаыт сынынан тіп, азіргі уаытта кп елдерді конституциясында, билік рылымында жоары орын алады. Бл станым демократиялы: кп халыты да, аз халыты да, ртрлі топтарды, лттарды жне айматарды да мемлекеттік билігінде олданылады.
Билікті бліну жадайында халы зіні кілін жіберу арылы мемлекеттік шешім абылдауа, билікті басым дамуына, немесе билікті тыюа ат салысады. Билікті блінуі ыты мемлекетті алыптастыруды алы шарты, е бастысы, заны жоарылыын пайдалану арылы халыты ыын кеейту жне еркіндікті амтамасыз ету болып саналады.
азастан Республикасыны Конституциясында билікті блу станымы баянды етілген, блімні 3-бабында:
1) Мемлекеттік билікті бірден-бір бастауы – халы екендігі айтылады.
2) Бкіл халыты референдумда 1995 жылы абылданан азастан Республикасыны Конституциясы елімізді саяси жйесіні жаа архитектурасын алыптастырды. Осы жылдан елімізді саяси жйесінде дамуды жаа кезеі басталды. Ал, елімізді осы жылдардаы конституциялы дамуы оны іргелі негіздеріні беріктігін, міршедігін, оны раушы институтты рылымдарды міндеттері мен басару ммкіндіктеріні дрыс аныталандыын длелдейді.
Ол жаалытар:
Е алдымен, елімізді саяси жйесінде брын болмаан Президенттік институт, ос палаталы, ксіби негізде жмыс істейтін Парламент, кппартиялы, азаматты оам институттары, азастан халы Ассамблеясы трізді принципті жаа саяси рылымдарды тзіліп, алыптасуы жне ызмет жасауы.
3.ылыми дебиеттерде республика немесе монархия «басару нысаны» деп есептеледі. Осылай атау бден алыптасан, ылыми ортада бекіген тсініктер. Ал «президенттік басару нысаны» деген тсінікті Конституция авторларыны тл шыармашылыы, азастанды конституциялы теориядаы ізденіс, басару нысанын анытауды азастанды нсасы деп тсінген абзал. Бан ресейлік белгілі мемлекеттанушы-алым В.Е.Чиркин кезінде назар аударып, уаытты басару формалары туралы тсініктерге згеріс енізетіндігін, азастан Конституциясы «президенттік республика» деп ешандай екіштылысыз, тура атайтындыын арнайы атап крсеткен болатын.
Конституцияда президентализмні демократия институты ретіндегі саяси жйедегі орны, мртебесі, кілдіктері крсетіліп, 40-шы бапта: «Президент – халы пен мемлекеттік билік бірлігіні, Конституция мызымастыыны, адам жне азамат ытары мен бостандытарыны рмізі рі кепілі», - деп наты крсетілген.
Саяси жйені рамдас блігі болып табылатын – Президенттік институтты алыптасып, дамуы, оны бедел алуы за, крделі процесс.
Ел Парламентіні 1995 жылы Конституция жне «азастан Республикасы Парламенті жне оны депутаттарыны мртебесі туралы» конституциялы Заыны негізінде жиырма жылдан астам уаыт ішіндегі белсенді за шыарушылы, кілді жне саяси ызметінен белгілі бір тарихи-саяси демократиялы орытындыларын шыаруа болады.
Біріншіден, Парламент негізгі саяси жне леуметтік кштерді, ірі этнос кілдеріні мддесі тоысан, белсенді ызмет жасаушы коллегиялы органа айналып, маызды мемлекеттік институт ретінде алыптасты. Парламентсіз елімізде шынайы демократия, ыты мемлекет орнату ммкін еместігіне бкіл оамымызды кзі жетті.
Екіншіден,конституционализм талаптарын сатай отырып, зіні сан-салалы за шыарушылы ызметі арылы Парламент задарды крделі архитектоникасын анытап, бкіл мемлекеттік рылысты занамалы ныайтуды леуетті кепіліне айналды. азастан Парламенті он бес жылда Конституция негізінде жне оны аидаттары мен талаптарына сйкес оамды атынастарды трлі салаларында жзеге асыру жне реттеу масатында 2 мыа жуы за абылдап, елімізді саяси экономикалы жне леуметтік рухани жааруын занамалы трыдан кешенді де тбегейлі амтамасыз етті.
шіншіден,Парламент пен парламентаризмні демократиялы жне ыты-занамалы, бай танымды, трбиелік лаатынан ткен депутаттар корпусы лтты элитаны атарын, жоары мемлекеттік органдарды жаа, ты кштермен толытыруды жемісті саяси мектебіне айнала бастады деуге толы негіз бар.
Парламентті ныаюымен бірге, парламентшілерді здері де сіп, саяси, демократиялы, интеллектуалды ыты, рухани трыдан толысып, кемелденді. Олар парламентаризм мектебі аясында елдегі крделі оамды атынастарды табиатына іліп, зерделеп, ондаы айшылытарды, замен реттелмеген проблемаларды кріп, талдауды, елдегі кезек кттірмейтін, халыты аладатып отыран леуметтік-экономикалы, рухани зекті мселелерді кімет алдына ойып, шешілуін талап етуді игерді.
Конституцияны республиканы бкіл аумаында е жоары зады кші бар жне тікелей олданылатын нормативтік-ыты акт деп жариялау ыты орау ызметіні тжырымдамалы негіздерін айындауа деген брыны кзарастарды тбегейлі трде айта арауа мжбрлеген млде жаа фактор болды. Негізгі За абылдананнан кейін ыса мерзім ішінде Президентті «азастан Республикасындаы соттар жне судьяларды мртебесі туралы» конституциялы за кші бар Жарлыы, «азастан Республикасыны прокуратурасы туралы», «азастан Республикасыны ішкі істер органдары туралы» за кші бар жарлытары, жаа ылмысты кодекс, ылмысты іс жргізу кодексі, ылмысты-атару кодексі, «Адвокатты ызмет туралы», «Нотариат туралы» жне т.б. задар абылданып, олар бірыай сот жйесін руды, ы орау органдарын жне сот ісін жргізу нысандарын реформалауды, билікті за кмегімен амтамасыз етуді ыты негізін алады.
2007 жылы конституциялы реформа сот жйесін одан рі дамытуды жаа ккжиегін ашты. Ттындауа санкцияны сотты беруі туралы норманы абылдануы (16-бап) жне ылмысты істер бойынша анытау мен алдын ала тергеуді сот пен прокуратурадан блек арнаулы органдарда іске асырылуы кзделген 84-бапты Негізгі Занан алып тасталуы сота дейінгі іс жргізуде сот баылауыны шегін кеейту туралы мселе оюа ммкіндік берді.
4) Ата Заымызды стемдігін жне оны тікелей олданылуын амтамасыз ету, ыты жйеде конституциялы бастауларды жзеге асыру, адамны жне азаматты ытары мен бостандытары оралуын кшейту Конституциялы Кеесті басты ызметі. азіргі тада оны орытынды шешімдеріндегі занаманы жетілдіру жніндегі ыты позициялар мен сыныстарды уаытылы рі толы жзеге асыру республикада конституциялы задылыты амтамасыз етуді басты шарттарыны бірі болып отыр.
зіні жыл сайыны жолдауларында Конституциялы Кеес елдегі конституциялы задылыты жан-кйіне жалпы баа бере келе, ткен кезе аралыында абылдаан шешімдеріндегі міндеттеріні орындалу барысына тоталады. Аталан шешімдеріні орындалуына сараптама жасап, оларды одан рі жзеге асыру масатында мемлекеттік органдар мен лауазым иелеріне тапсырмалар жктейді. Сонымен атар, занаманы конституциялы жолмен дамуына баа беріп, оны олылытарына назар аударып, оларды жетілдіру жнінде зіні ойларын ортаа салады. Конституциялы Кеесті жолдауларында арастырылан занамалы олылытарды тзету масатында кптеген задара згерістер мен толытырулар енгізіліп, ыты саясатта жааша баыттар пайда болан кездерде жиі кездеседі.
Бірттас Мемлекеттік билікті зашыарушы, атарушы жне сот жйесіне блу арылы оларды райсысыны орындау кезінде бір-біріні жмысына араласпау, кедергі келтірмеу басты міндеті. Азаматтарды ытарына, бостандытары мен міндеттеріне атысты нормативтік ыты актілерді ресми трде жариялау оларды олдануды міндетті шарты болып табылады.
ОРЫТЫНДЫ
1. Mемлекеттік билік – жария теориялы билік: мысалы алашы адам баласыны оамындаы билік жалпыхалыты сипата ие болды. Барлы оама жне оны барлы мшелеріне билік жасады.
2. Мемлекетті рылымды мселесі - бл ішкі элементтер рылымыны мселесі.
Мемлекетті, кіметті басару рылымын жалпы арау арылы, кіметті жалпы басару рылымын арастырамыз. Бл жадайда біз кіметті ркезеде озалыста жмыс істейтініне назар аударамыз. ылыми дебиетте кіметті еркіндік жне кш сияты леуметтік элементін бліп арайды. Еркіндік билікті айындайтын элемент. Билік жргізу – зіні ойын жзеге асыру, оны біреуге мжбрлеп істету, біреуді оан баындыру. Мемлекеттік билік – бл да біреуді ойы. Бл кез келген халыты ойы, кейбір кез келген леуметтік топты ойы.
Билік рылымыны екінші элементі – кш. Кш ойды уаттандырады, оны жзеге асыруа жадай жасайды. Кшсіз ой іске асыруа абілетсіз болады. Басаны тртібіне сер етуге жадай жасай алмайды. Билікті кші оны абыройында, идеологиялы ыпал жасауында, сондай-а ол еріксіз кндіреді, мжбрлейді. Мемлекеттік стемдікті кші – ашы крінеді, мемлекеттік органдар – армия, полиция т.с.с. арылы еріксіз кдіруде. Егер мемлекеттік стемдік ету кезінде абыройы аз болса, мемлекеттік ойды іске асыруды, мемлекеттік органдар ережелермен еріксіз кндіру арылы жзеге асырады.
3.кімшілік билік алыпты жадайда жмыс істеу шін:
- басару жйесі рылымыны сапалы жйесіні ызметін жне оны серін алыпты сызып крсету керек.
- атарушы жне за шыарушы билік, сонымен бірге азаматты оам баса институттар тарапынан баылауда болу керек.
кімшілік билікті басарылмалы проблемасы, бл бюрократизмні мгілік проблемасы. Мемлекетті басарудаы бюрократизмні салдарын азайту, йымдастырылан ыты, экономикалы, апаратты, отанды ораудаы мемлекеттік басаруды негізгі формалары арылы оны шешуге болады. оамды арым-атынасты мемлекеттік реттеу азаматты оам арылы баыланады.
сынылатын дебиеттер тізімі
Міндетті дебиеттер:
1. азастан Республикасыны Конституциясы. –Алматы: азастан, 2000, 96-б.
2. «азастан-2030» Даму стратегиясы.
3. азастан Республикасыны Заы: Мемлекеттік ызмет туралы. –Алматы: Жеті жары, 1999, 44-б.
4. азастан Республикасыны кейбір занамалы актілеріне экономиканы мемлекеттік секторын басаруды жетілдіру мселелері бойынша згерістер мен толытырулар енгізу туралы. 2006 ж., 19 шілде //Егемен азастан, Астана, Аорда 2006 ж., 7 шілде № 178-///РЗ
5. азастан Республикасыны Заы: азастан Республикасындаы жергілікті мемлекеттік басару туралы. –Алматы, Юрист, 2006 ж., 28-б.
6. азастан Республикасыны 2007-2024 жылдара арналан орныты дамуа кшу тжырымдамасы туралы: 2006 ж, 14 араша №216//Егемен азастан. -2006 ж. 17 араша.
7. азастан Республикасыны Мемлекеттік басару жйесін одан рі ретке келтіру жне оны тиімділігін арттыру жніндегі шаралар туралы: 2006 жылы 27 наурыз № 74 Жарлыы //Егемен азастан. –Алматы, 2006 ж. 28 наурыз.
8. Мемлекеттік басару жйесін жетілдіруге баытталан шараларды іске асыру жніндегі іс-шаралар жоспары туралы//Егемен азастан. -2006 ж. 13 ыркйек.
9. азастанны лемдегі бсекеге барынша абілетті 50 елді атарына кіру стратегиясы. азастан Республикасыны Президенті Н..Назарбаевты Парламент палаталарыны бірлескен отырысында сйлеген сзі. //Егемен азастан. -2006 ж. 19 атар.
10.Корпоративтік басару, ашыты жне оам алдында есеп беру аидаттарыны негізінде мемлекеттік басаруды жаарту. азастан Республикасыны Президенті Н..Назарбаевты азастан Республикасы Парламентіні 3-ші сесиясыны ашылуында сйлеген сзі. //Егемен азастан. 2006 ж. 2 ыркйек.
11.Кадровая политика в системе государственных органов: Назначение на должность и тестирование государственных служащих: Сб. Нормативных правовых актов РК. –Алматы, 2005, -283-б.
12.азастан Республикасыны Мемлекеттік ызметкерлеріні ар-намыс кодексі: Мемлекеттік ызметкерлерді ызмет этикасы ережелері. –Алматы: Жеті жары, 2005, -24-б.