умеков З.Ш., Жанбекова З.Х., Кернебаев А.С. 9 страница
Е соында, мемлекеттік басаруды жариялылы станымы да демократиялы, ыты (ондай бар болса) мемлекеттілікті негіздейді (бейнелейді) жне мемлекеттік басару мен оам, азаматтар арасындаы байланысты амтамасыз етеді. Бл станым кптеген басылымдарда ашыты станымдарын еске тсіреді, оамды ойды ескереді. Біра белгіленген жайларды амтуда оны ауымы зор, йткені оан мыналар жатады:
а) азаматтара мемлекеттік басаруды ол жетімділігі, ол йымдарды рамын тадау, сайлау ытарымен байланысты оларды рекеттеріне атыса алады;
б) мемлекеттік билік пен жергілікті зін-зі басару жмысындаы ашыты (жариялылытан грі шаын);
в) оамды баылау, оны ішінде баралы апарат ралдары арылы негізгі мемлекеттік басарушылы рдістерді баылау;
г) мемлекеттік басару рдісінде оамны конституциялы бекітілген ызыушылытары, ытары мен азаматтарды еркіндігін сотты баылау.
рылымды станымдар лкен рі крделі топты райды, оны ішінде тмендегілерді атап крсетуге болады:
Мемлекеттік басаруды рылымды-масатты станымдарымемлекеттік басаруды масаттар «денін» рауда тепе-те зады атынастар мен байланыстарды бейнелеп,тмендегі станымдарды амтиды:
1. Мемлекеттік басару масаттарыны негізгі параметрлерімен келістірілуі, бір-бірімен арама-айшы болмауы;
2. Масаттарды бір-бірін толытыруы, бір масат екіншісін туындатып, кшейтеді;
3. Жеке масаттарды жалпы (стратегиялы) масаттара баынуы – масаттар иерархиясы мемлекеттік басаруды масаттар «дені» бойынша;
4. Бір масаттарды нтижесі келесісіні кзіне айналып – барлы масаттар жиынтыына жету мемлекеттік басару масаттары денінде крсетілген кезектілік;
5. Масаттарды жіктелуі мемлекеттік басару міндеттері бойынша жне мемлекеттік йымдарды басару міндеттері бойынша – мемлекеттік басару масаттары «деніні» мемлекеттік басару рылымыны міндеттеріне ауысуын амтамасыз ету.
Мемлекеттік басаруды рылымды-функционалды станымдары рамында мемлекеттік басаруды функционалды рылымын рауды задылытарын, атынастары мен байланыстарын бейнелейтін тмендегідей станымдарды айтуа болады:
1. міндеттерді саралау жне белгілеу жолымен ыты нормаларды шыару – мемлекеттік билік пен жергілікті зін-зі басару йымдарыны зыреттілігіне басару міндеттерін бекіту;
2. йлесімділік, бір тртіпті басару міндеттеріні бір йымны зыреттілігі клемінде йлесімділігі, сонымен атар, осы йымны басару міндеттеріні баса йымдарды басару міндеттерімен йлесімділігі шаын жйе немесе жалпы мемлекеттік басару рылымында;
3. оспалы (рамы), белгілі бір йыма ажетті басару міндеттері мен ресурстарын шартты трде амтамасыз етеді, йткені одан шыатын мемлекеттік-басару рекеттері шынымен ауымды жне лді йымдастыру мен реттеу абілеттерін басару объектілеріне баыттайды;
4. аралас, басару міндеттеріні наты жиынтытарына баытталан, ртрлі басару компоненттерінен шыады, з йымдарында айталаушылыа жне параллелизмге жол бермейді;
5. жеткілікті ртрлілік, ол басару міндеттері басару жйесі компоненттеріні біріне атысты санына немесе мазмны жаынан соысыны басару ажеттіліктеріне жауап береді;
6. талапа сай, ол басару трткілеріні басару компоненттеріні, сіресе, басару объектілеріні шынайы ажеттіліктері мен сраныстарыны талапа сай болуы.
Мемлекеттік басаруды рылымды-йымдастыру станымдары ішінде задылытара, мемлекеттік басаруды йымдастыру рылымын тзу атынастары мен байланыстарына сай мынандай станымдара блінеді:
1) мемлекеттік билік жйесіні бірлігі, мемлекеттік басару рдістеріні бірттастыын, келісімділігін жне рекетте болуын амтамасыз етеді;
2) ауматы-салалы, йымдастырушы рылымдарды аумаа, ндіріс салалары мен оларды ызметіне, оам міріні аясына туелділігін крсетеді;
3) йымдастыру байланыстарыны кп трлілігі мемлекеттік билік пен жергілікті зін-зі басару йымдарыны мемлекеттік басару жйесіндегі шынайы дегейлес жне сатылас йымдастыру рекеттерін ашады;
4) алалы пен дара басшылыты байланыстылыы, йымдастыру рамы мен рекет тртібіні ерекшелігі жекеленген мемлекеттік билік пен зін-зі басару йымдарыны ерекшеліктерінен туындауы;
5) тзу сызыты – функционалды, мемлекеттік басаруды йымдастыру рылымындаы баынушылы пен басару рекеттеріні клемі мен мазмнын ашады.
рылымды процессуалды станымдара, негізгі задылытар, атынастар, байланыстара тсінік беруші мемлекеттік билік пен жергілікті зін-зі басару йымдарыны басару рекеттерін тымды жне тиімді жргізу жне кеінен олданылатындыы жнінде тмендегілерді атап крсетуге болады:
1) элементтер (дістер, трлер мен кезедер) мемлекеттік билік пен жергілікті зін-зі басару йымдарыны басару рекеттеріні оларды ызметі мен йымдастыруына сйкес келуі;
2) басару рекеті мен оны нтижелеріне жеке жауапкершілікті натылануы;
3) тымды жне тиімді басару рекетін жандандыру.
2.ылыми дебиеттерде кптеген бірнеше трлерімен атар оларды жйелену мысалдары келтірілген. Мемлекеттік басару мынадай шаын жйелерге блінеді: саяси (леуметтік-саяси) жне йымдастыру, саяси йымдастыру, басару аппаратыны техникалы-йымдастыру рылысы, басару аппаратыны техникалы йымдастыру рекеттері; саяси, экономикалы, ыты йымдастыру, техникалы жалпы мазмны, йымдастыру-саяси трлілік, жеке функционалды жне т.б. «Басаруды жалпы теориясы» лекциялар курсыны авторлары станымдарды тмендегідей жйеленуін береді:
- жалпы, оан жйелілік, шынайылы, зін реттеуші, кері байланыс, толытыру, тиімділік, апаратты жеткіліктілігі, эволюционизмдік, ммкіндік, демографиялылы, жариялылы, сайысты, жетекші буынды жатады;
- жекеленген, оларды ішінде трлі шаын жйелер мен оам салаларында (экономикалы, леуметтік-саяси, рухани) жне ртрлі оам кріністерінде, олданылатын станымдар, йымдарды, институттарды саралауда (сараптауда) олданылатын станымдар блінеді;
- технологиялы-йымдастыру, оны рамындаы жеке басшылы, орталы, айматы жне жергілікті басаруды йлесімділігі, натылылы, жмысты блісу станымдары, иерархиялы станым, блісудегі тртіп, басару арылы ммкіндіктерді табыстау.
Жаа басылымдарда мемлекеттік басаруды задары мен станымдарын шектеп крсетеді. Соыларыны ішінде блінетіндері: жалпы жйелілік дістемелілік, жалпы дістемелілік; басаруды леуметтік-саяси рдісін реттеуші станымдар; йымдастырушылы, жйелік-функционалды станымдар, р топта оларды ондааны бар.
Г. Атаманчук мемлекеттік басару станымдарыны тмендегідей жйеленуін сынады:
1) оамды-саяси станымдар, мемлекеттік басаруды леуметтік табии дамуы нтижесінде, оны дамуыны жалпы задылытары мен негізгі ерекшеліктері нтижесінде пайда болан;
2) функционалды-рылымды станым, мемлекеттік басаруды субъект жне объект компоненттеріні зара рекеттерін зерттеу нтижесінде сынылып, мемлекеттік басарушылы рекеттер рылымыны задылытарын ашады;
3) йымдастыру-рылымды станымдар, мемлекеттік басаруды йымдастыру рылымыны сипаты, задылытары мен ерекшеліктерін (сіресе йымдар жйесіні) крсетеді жне оны алыптасуы мен жетілуіне апаратын кезе болып ызмет етеді, сонымен атар мемлекеттік-басарушылы рекеттерді йымдастыруды да крсетеді;
4) мемлекеттік-басарушылы рекеттер станымдары, мемлекеттік йымдарды басарушылы функциялары мен здеріні мір срулерін олдау кезеіндегі дістер мен тсілдерді задылытар атынастарын жне байланыстарын ашады.
Мемлекеттік басару жйесі келісімділікті, реттілікті, оны задылытарын, атынастары мен рдістерін бейнелейді, олар з кезегінде наты оам мен мемлекетті дамуы мен дегейіне баынады. Сондытан, мемлекеттік басаруды ру оны монархиялы немесе демократиялы, феодалды немесе капиталистік мемлекет болуына байланысты блінеді, тіпті бгінгі кнде де мемлекетті басаруды кейбір негізін алаушы станымдар (еркіндік, ділдік, ы, демократия т.б.), халыаралы дегейде танылып отыран кезде мемлекеттік басаруды наты ру кбінесе белгілі бір елді леуметтік экономикалы, рухани жне саяси дамуына байланысты болады.
Сондытан, мемлекеттік басаруды станымдарын жйелеуде е негізгісі, сол задылытар, атынастар мен рдістерді бліп алу болып табылады, олар мемлекеттік басаруды барлы жйесіне тиесілі, мемлекет пен оамны мыты байланысын амтамасыз етуді, оны соы, наты задылытары, атынастары мен байланыстарыны ртрлі элементтерін райды (шаын жйелерді). Бндай мбебап мемлекеттік басаруды задылытары, атынастары мен байланыстары мемлекеттік басаруды жалпы жйелік станымдары деген атаумен аталады.
Жйелеуді екінші негізгі задылытары, атынастары мен байланыстарыны сараптамасымен жне оны ылыми бейнесімен байланысты, олар мемлекеттік басаруды онтологиялы элементтерін йымдастырады, ескертіп кететін жайт, бл жерде мемлекеттік басаруды масаты, міндеті, рылымы, рдісі сияты онтологиялы элементтер туралы сз болып отыр. Егер мемлекеттік басару табиаты оам станымдарынан крінсе, онда олар мемлекеттік басаруды барлы элементтеріні тобына сер етеді, яни, р элементтер тобында здеріні ерекшеленген задылытары, атынастары мен байланыстары рекет етіп, олара реттелген рылым беруі ажет.
Тиісті элементтер тобыны алай рыланына байланысты оларды мемлекеттік басару жйесіндегі ммкіндіктері мен рекеттер мазмны туындайды. Мемлекеттік басаруды сол бір эленттерінен (масат, міндет т.б.) оам міріндегі р трлі рылымдарды (элементтер комбинацияларын) тзуге болады. Мысала, бір басару рекетіні элементтері автократиялы, либералды немесе демократиялы-ыты мемлекеттік басару трлерін алыптастырады. Осылай р элементтер тобында мемлекетті басару элементтері тобы йымдарыны задылытары, атынастары мен байланыстарыны ылыми ашылып жне маынаа ие боландарын мемлекеттік басаруды рылымды станымдары ретінде арастыруа болады.
Берілген станымдар р элементтер тобында зіне тн асиеттерге ие болады, йткені бл топтарды мемлекеттік басаруды онтологиялы элементтер жйесіндегі орны мен рлі оларды ерекше рылысын шартты крсетеді.
Соында, мемлекеттік басаруды станымдарын жйелеуді шінші негізі мемлекеттік басаруды трлі шаын жйелеріні ызмет етуімен байланысты (ауматы, салалы, функционалды т.б.) жне арнайы мемлекеттік басарушылы рекетті трлі аспектілеріне атысты болады. Мысалы, олар келесі станымдара блінеді: мемлекеттік ызмет, басару ызметкерлер рамымен жмыс, мемлекеттік басаруды апаратпен амтамасыз етілуі, мемлекеттік басаруды технологиялануы, кімшілік рдістер станымдары жне т.б. Бндай станымдарды зерттеу, ашу жне жйелеу –баса да басару трлеріндегі станымдарды білу сияты, арнайы (сараланан) ылыми басару іліміні ісі. Сонымен атар, баылап араан жол, арнайы станымдар мемлекеттік басаруды трлі кріністерінде жалпыжйелік жне рылымды станымдара айшы келмей, мемлекеттік басаруды бірттастыын ныайтуа себін тигізуі керек.
3. Мемлекеттік билік жйесіні рекеті мен басару тиімді болуы шін жергілікті зін-зі басару рылымыны міршедігіне негізделген жадай жасау ажет. Тжірибеде азаматтарды ызыушылыына атысты барлы мемлекеттік шешімдер кбінесе жергілікті йымдар арылы теді, жергілікті бірлестіктер мірінде жзеге асырылады. Адамдар мемлекеттік саясатты шешімдерін (нтижелерін) сезінеді жне оны е алдымен здеріні мірлік ажеттіліктері мен ызыушылытарын анааттандыру арылы, азы-тлік нарыы, трмыс-жадайлары, аладаы жне ауылды жерлердегі оамды тртіп арылы, оу орындары мен емдеу йымдарыны адамдарды ажетті білім алуы мен денсаулытарын сатауын анааттандыру абілеттері жне т.б. арылы баа береді. Жергілікті дегейде адамдарды з міріне, жаындарыны тадырына жауапкершілігі жнінде тсінік алыптасады жне де ел тадыры жнінде жергілікті зін-зі басару халы билігіні бірден-бір крінісі ретінде трындара жаындатылып, оларды рбір азаматтарыны ызыушылытарын амтып, кнделікті мселелеріні кбісін шешіп отырады. Жариялылы билікті дегейі азаматтарды зіндік йымдастыру формасы болып крінеді, азаматты оамны алыптасуына итермелдейді. Сондытан, жергілікті зін-зі басару азаматтара з аумаында талапа сай мір жадайларын орнытыру рдісіне атысуларына ерік беріп, жергілікті мселелерді шешуге жауапкершіліктерін алыптастырады, оларды леуметтік жне азаматты белсенділіктерін ктереді, трындарды мемлекеттік жне мемлекеттік емес басару йымдарыны рекеттерін баылауды шынайы механизмі болып табылады.
Жергілікті зін-зі басаруды маыздылыын, р айматы ерекшеліктерін ескере отырып, леуметтік-экономикалы мселелерді тиімді шешу шін, жергілікті зін-зі басару кптеген лемні дамыан елдеріні задылытарына сйенеді, атап айтанда олар: еуропалы партияны жергілікті зін-зін басаруы, ФРГ, Австралия конституциялары, Швецияны жер туралы задылытары, лыбритания мен АШ-ты жекелеген задылытары жне т.б. лемдік тжірибе крсеткендей, жергілікті зін-зі басаруды (билікті) кптеген трлері мен формалары бар, олар тарихта объективті жне субъективті факторлар серінен алыптасан. Жергілікті зін-зі басаруды формалары мен дістеріні эволюциясы азаматты оамны алыптасуы мен дамуы баытында жзеге асады. Осыан байланысты жергілікті билікті алыптасан лгі трлері бл елдерде жергілікті дстрге кбірек лайыталып, сол елді мдениеті, трындар менталитеті, елді экономикалы даму дегейі мен баса да жадайлара байланысты болады.
Еуропалы хартияны «Жергілікті билік жніндегі» тармаында – жергілікті билік – жергілікті йымдарды мемлекет ісін басару ыы мен шынайы абілеті, з зыреттілігі аумаында, аяталан лтты задылылытар, жергілікті трындар ызыушылыын ескере отырып аныталады. Бл, ы мшелері жасырын тура, те жне жалпы сайлау арылы абылданан кеес немесе жиналыс арылы жзеге асырылады деп жазылан.
Жергілікті билік институтын жергілікті мемлекеттік билік (зін-зі басару) институтынан айыра білу керек. Жергілікті мемлекеттік билік сол ауматаы мемлекеттік саясатты кзі ретінде, мемлекеттік басару жйесіне тікелей енгізілген. Жергілікті билік – бл ерекше институт, ол мемлекеттік билікті йымдар жйесіне кірмейді, оны зыреттілігі орталы билік йымдарыны шешімдерімен белгіленеді, ал оны ызметі жергілікті бірлестіктерді ызыушылытарын анааттандыруа баытталан. Осыан байланысты айматы жне жергілікті билікті ызыушылыы уелгі бастан блінуі керек. Ол орталы билік жаынан жергілікті сепаратизмні крінуіне сер етуші маызды зат ретінде ызмет етеді.
1976 жылы кеес Конституциясында «Жергілікті билік» деген ым болан жо. Ол «мемлекеттік билік пен басаруды жергілікті йымдары» деген ыммен беріліп, р айма, облыс, автономиялы облыстарда, округтарда, алаларда, аудандарда, кенттерде «Халы депутаттары кеесі» болатын. КСРО-ны (1990 ж суір) «КСРО-даы жергілікті билік пен жергілікті шаруашылы жалпы бастамалары туралы» Заыны абылдануымен Конституцияа «жергілікті билік» деген ым енгізілді. Біра бл Жергілікті кеестерде мемлекеттік билік пен басаруды йымдастыру ретінде саяси табиатын згерткен жо. Шынында, КСРО Конституциясында (1990 жылды 26 желтосанындаы басылымында) былай деп жазылан: «Жергілікті билік жйесінде, жергілікті халы депутаттары Кеесінен блек республикалы задылытарына сйкес ауматы оамды билік рекет ете алады, азаматтар жиналысы, тікелей демократияны баса да формалары рекет ете алады». «Жергілікті Кеестер ызметі» демократиялы централизм станымы негізінде жзеге асырылды, ол Мемлекеттік билік йымдарыны сайлауын амтитын, «жоары йымдарды шешімдерін тменгі йымдар жзеге асыруа міндетті» болатын.
Жергілікті Кеестерді дербестігі те шамалы болды, йткені олар жоарыда тран Кеестерді шыаранын ата трде орындауа міндетті болатын, олар тіпті жергілікті ймдарды шешімдерін згерте алатын, оларды масатсыз немесе засыз деп тсіндіретін. Жергілікті кеестерді шынайы жадайын былайша сипаттауа болар еді: олар толытай жоарыдан блінетін материалды жне аржылы ресурстара туелді болатын, жне де сол аумата рекет ететін наты Кеестер стінен арайтын мемлекеттік ндірістер мен жымды шаруашылытарды ресурсты кмектеріне туелді болатын. алараушы деп аталатын ндірістер мен жымшарлар, ауылдар мен ауылдар бірлестіктері жергілікті оам міріне шаруашылы жне леуметтік басымды крсететін, ал бл ндірістерге іс жзінде корпоративтік билік басшылы жасайтын, біра Жергілікті Кеесті мемлекеттік билігімен бркемеленетін.
Р жергілікті билігіні алыптасуы лі алда, біра ол р жердегі мемлекеттік басару жйесімен тыыз байланыста болуы керек. 1994 жылы егемендігін алан азастан лі кнге дейін орталытандырылан унитарлы мемлекет болып табылады. р жерде трындарды сайлау йымдарыны ызмет еткеніне арамастан – Мслихаттар з еріктерін пайдалананымен, шынайы билік кімдерде – Президент пен Р кіметіні кілдері жергілікті атарушы йымдарды басарады. Экономиканы тпелі кезеі, леуметтік трасызды ата атарушылы сатылас билікті талап етеді, ол тменде тран рылымдарды жоарыдаылара сзсіз баыну станымы бойынша рылан, біркелкі мемлекеттік тртіп жергілікті зін-зі басару бастамаларыны ешандай белгілерін ткізуге жол бермейтін. Сондытан 1994 жылы ола алынан жергілікті билік жйесін реформалау, Жергілікті Кеестерге екі жаты мртебе беріп: ол мемлекеттік билік йымдары мен жергілікті билікті лдыратуа кеп соты.
азіргі кезде жергілікті билік жйесін айта ру нсасы аралуда, ол рекет етуші жергілікті мемлекеттік басару жйесіні (Мслихат пен кім) саталуын арастырып, соан сйкес тікелей жергілікті билікті ауылда (село), кентте, ауылды (селолы) аймата, ауылды дегейдегі алаларда, облысты жне республикалы дегейдегі алаларда, астанада – кше, квартал, млтек аудандар клемінде йымдастыру сынылады.
Р кіметі шыаран за жобасында жергілікті билік йымдары болып табылатындар:
1. Жергілікті бірлестіктер Кеесі – жергілікті билікті крсеткіш йымы, оны сол жергілікті мекен трындары сайлайды, халы саны 1000 жне одан жоары болуы керек. Сонымен атар, адам саны 1000-нан тмен трылыты жерлерде Кеесті міндетін азаматтар жиыны сол жерлерде атарады.
2. Жергілікті бірлестіктер Жамияты – жергілікті билікті атарушы йымы, оны жетекші басарады. Кееске араанда – тікелей сайлау сол аума трындарына байланысты болса, мнда кіметтік за жобасында арастырылан, йым тртібі мен Жамият ызметін жергілікті бірлестік Жарысы анытайды, ол задылытар талаптарына сай болуы керек. Бл трындарды жергілікті билікті атарушы йымдарыны алыптасу тртібі жніндегі мселені з еркімен шешу ыы беріледі дегенді білдіреді.
3. Жетекші – жергілікті билік йымыны басшысы. Жетекшіні сол трылыты жерді трындары сайлайды. Жетекшіні зыреттілігіні тотауы Жамиятты да ызметіні тотауына кеп соады.
Біра Р кіметі шыаран за жобасында кілетті жне атарушы билік йымдарыны ызметі жеке-жеке бекітіліп бергеніне арамастан, ыы, кілетті жне атарушы билік йымдарыны ызметі жеке-жеке алыптасады ма немесе бірегей рылыммен шектеле ме, оны трындар шешеді, іс жзінде бл трындарды ыында. Барлы жергілікті билік пен Жетекшіні зыреттілігіні мерзімін жергілікті бірлестіктер жарысы анытайды. Сондытан, бірегей жергілікті билік йымдарын ру барлы айматар мен кімшілік-ауматы бірлестіктерде ммкін емес. Сонымен атар, жекеленген облыс, ала, аудан клемінде жергілікті билік йымдары рылып, оларды ызмет мерзімдері, атару йымдарыны алыптасу тртібі, зыреттілік мазмндары т.б. ртрлі болуы ммкін.