аырыпты мазмны. 1 страница
1. азастан Республикасыны мемлекеттiк аппараты бтiндiк жне крделi жйеде сипатталатын барлы белгiлерден трады. Осылайша, ол дербес жйе бола тра, з кезегінде бірнеше элементтерден трады. Бдан баса, мемлекеттiк аппарата (блiмшелер) рылымды элементтердi бiрттастылыы, iшкi келiсушiлiк асиеттері тн. Бл асиеттер з кезегінде рылыма йымшылды жне реттiлiктi береді. Егер жйеде бір-бірімен байланысты бірттастылыты раушы элементтер кп болатын болса, онда азастан Республикасыны мемлекеттік аппараты дл осындай жйені арастырады.
Сонымен, азастан Республикасыны мемлекеттік аппараты - занамада бекітілген бірыай аидалар мен билік блінісі негізінде рылан жне ажетті материалды ндылытармен амтамасыз етілген мемлекеттік органдар жйесі. Мемлекеттік аппарат билігі арулы кштер мен трлі кштеу рылымдарына сйенеді. Осындай бірттас жйеде мемлекеттік органдарды ртрлі топтары мен тарамдары зара арым-атынаста рекет ету арылы мемлекетті жалпы міндеттері мен ызметін іске асырады.
Берілген анытама 2 негізден трады.
Е алдымен, мемлекеттік аппаратты рылымы мемлекетті функциялары мен тарихи дстрлер шеберінде тзілген. Бл маынада мемлекетті рылым жйесі объективті. Мемлекеттік йымды дамытуда задылытарды есепке алусыз, з бетімен жмыс жасауа, руа болмайды. Жаа мемлекеттік органдарды ру кезінде жне брыны мемлекеттік органдарды реформалауда рылан жйеге сай емес сратарды шешуде за шыарушы еркіндікке ие емес.Бл процессте субъективті факторлар да атысады. Бл жоспар бойынша объективті трде мемлекеттік рылымдар жйесі азастан Республикасы шін тарихи дстрлерге оралу болып табылады. Р Конституциясыны 49 жне 50-баптарына сйкес азастан Республикасыны Парламенті екі палатадан трады: Сенат жне Мжіліс. Орталытандырылан демократиялы принцип бойынша рылан Халы депутаттары кеесіні орнына, азіргі тада жергілікті кілетті органдар (облысты, алалы, т.б.) жйесі ызмет етуде. Мемлекеттік органдар жйесі мемлекеттік йымды жетілдіру жолында бірнеше методологиялы дістерді іздейді.
Мемлекеттік аппарата тиесілі жйелілік басты негізі болып табылады. Ол з таайындалуы, ерекшеліктері, рылым аидалары бойынша бірттас болып келеді. Мемлекеттік йымды мемлекеттік органсыз елестету ммкін емес.
Жйені бірлігі (бірттастылыы), азастан Республикасыны мемлекеттік рылымдарыны, азастан Республикасыны кп лтты халыны мемлекеттік еркімен негізделген. Референдумда абылданан азастан Республикасыны Конституциясы мемлекеттік органдар жйесін жне оны кілеттіктерін бекітеді. Конституция бойынша мемлекеттiк билiктi бiрден-бiр бастауы – халы екендігі айтылан. Республиканы егемендiгi оны бкiл аумаын амтиды. азастан Республикасында билiктi ешкiм де иемденiп кете алмайды. Мемлекет з аумаыны ттастыын, ол сылмауын жне блiнбеуiн амтамасыз етедi.
Билікті блінуі бл азастан Республикасыны мемлекеттік органдар жйесіні теориялы жне за шыарушылы негізі болып табылады. Конституциялы ы теориясы бл аиданы ке маынада азастан Республикасыны мемлекеттік демократиялы крсеткіші ретінде арастырады. Кеестік мемлекеттік ы билікті блінуін теріске шыарды. азастан Республикасыны Конституциясы бойынша: мемлекеттiк билiк бiрттас, ол Конституция мен задар негiзiнде за шыарушы, атарушы жне сот тарматарына блiнеді, оларды тежемелiк рi тепе-тедiк жйесiн пайдалану арылы, зара iс-имыл жасау принципiне сйкес жзеге асырылады.
Билікті бліну аидасы мемлекет функциясымен негізделеді. Сонымен атар зара баылау жне кіметті шектеуі ажет. Осы аталан шарттарды ескере отырып азастан Республикасыны мемлекеттік органдар жйесі айын трде жмыс жасайды. Сонымен атар біржаты баылау жне билік шегі болуы ажет. Біра билікті блінуін кздеген масат ретінде арастыруа болмайды. Ол тек ана мемлекеттік органдарды функционалды жйесі ана емес, сонымен атар барлы билік тармаыны жемісті ынтыматастыы болып табылады. Мндай ынтыматастытан бас тарту мемлекеттік билікті барлы жйесіні ыдырауына алып келеді. азастан Республикасыны мемлекеттік органдар жйесіні тратылыы мен оны аидалары зашыарушылы реттеуіштермен тікелей байланысты.
Р мемлекеттік органыны демократиялы жйесі бойынша, азастан Республикасы – ол сенімді мірді жне халыты еркін дамуын амтамасыз ететін шарттар жасауа баытталан леуметтік мемлекет. Р демократиялы жне леуметтік маызы, мемлекетті рылым жйесіне кіреді. Демократиялы, ыты жне леуметтік мемлекетті рбір органы мен оны жйелері оам мен адамзата ызмет етуге шаырады. Сонымен бірге жалпы адамзат ндылытары айматы жне топты ндылытар алдында басты мнге ие болуы керек.
Оларды растыру реті, Р-ны мемлекеттік органдар жйесіні демократизмі, оларды ызмет аидаларымен айындалады. азіргі тадаы мемлекеттік органдар демократиялы тсілмен рылу шарты - сайлау болып табылады. Осылайша, азастан Республикасыны Президенті, барлы мемлекеттік орган кілеттіктеріні депутаттары жне жергілікті басару органдары азастан Республикасыны Конституциясына сйкес негізде барлыына орта, те жргізілетін сайлау ыы, пия дауыс беру арылы сайланады.
Мемлекеттік органны демократиялы жйесі сайлаушылар алдындаы кілеттік органдарды депутаттарыны есептілігімен арастырылады, ал барлы дегейдегі лауазымды тлалар азастан халы мен ебек жымыны алдында арастырылады. Конституциялы занама - мемлекеттік органны мемлекеттік-ыты жауапкершілігін арастырады. Ол мемлекеттiк ызметтен мемлекеттiк рылымды ысарту жне лауазымды тланы жмыстан шыаруымен айындалады.
Р мемлекетіні мемлекеттік аппаратыны ішкі бірлігі мемлекеттік органдарды трлері бойынша оны рама бліктерге бледі. Мндай саралау ртрлі негізде жргізіледі, олар функционалды трде бір-бірімен бірттас жйе ретінде байланысты.
Мемлекеттік аппаратты рбір бліктері бойынша бірттас блімшесі тек ана дрыс сипаттамалы жіктеу бірлігінде алынады.
Мемлекеттік аппаратты жеке трдегі органдарына блінуі, авторды мемлекеттік йымдарды андай жіктелген лшемдерді негізге алатындыына туелді. Конституциялы ы ылымы кеестік мемлекеттану ылымыны жетістігімен негізделген. Ол бірмезгілде, уаытта мемлекеттік-ыты ойларды ескеру жадайында, жааша орытынды жасауа ммкіндік береді, сонымен атар бл ыты саласы мемлекеттік рылымдар жйесіні басты аидаларын бекітуге шаырады. Баса ы салаларыны атынастарын дамыту жне оны реттеу оны басты мазмны болып табылады. Осылайша, конституциялы ы ылымынан баса, мемлекеттік органдар кімшілік жне азаматты ы ылымы трлеріне бледі. азастан Республикасында олданылатын ы Конституцияны, соан сйкес задарды, зге де нормативтiк ыты актiлердi, халыаралы шарттары мен Республиканы баса да мiндеттемелерiнi, сондай-а Республика Конституциялы Кеесiнi жне Жоары Соты нормативтiк аулыларыны нормалары болып табылады. «азастан Республикасы халыаралы шарттарыны нормаларын олдану туралы» Р Жоары Сотыны 2008 жылы 10 шілдедегі № 1 Нормативтік аулысымен берілген тсініктемені, Р Конституциялы Кеесті 1996 жылы 28 азандаы № 6/2 аулысын жне Р Конституциялы Кеестi 1997 жылы 6 наурыздаы № 3 аулысын араыз
Конституциялы ы ылымында бірттас мемлекеттік аппарат йымы, біріншіден – Р мемлекет рылымыны формасымен, ал екіншіден билікті бліну аидасымен негізделеді. азастан Республикасы унитарлы мемлекет боландытан, мемлекеттік рылымдарды орта жйеге алуы керек.
азастан Республикасыны мемлекеттік органыны жалпы жйесіне Р Президенті, Р Парламенті, Р кіметі, министрліктер жне агенттіктер, жалпы республикалы ведомстволар кіреді. Сонымен атар бл жйеге Р лтты Банкі, Р Конституциялы Кеесі, Р Жоары Соты, Р Прокуратурасы кіреді. Сондай-а оларды рамына жалпы юрисдикциялы соттар, скери ызметкерлер, жергілікті прокуратура, жергілікті атарушы органдар кіреді.
Сонымен атар жалпы жйеге басарушылы рылымдар - кімшілік мемлекеттік йымдар да жатызылады. Республика мртебесі мен мемлекеттік органдар жйесі азастан Республикасыны Конституциясымен аныталады. Барлы мемлекеттік органдар з принциптеріне сай зашыарушылы, атарушылы, сот билігіне блінеді.
Парламент - азастан Республикасыны за шыару ызметiн жзеге асыратын Республиканы е жоары кiлдi органы болып табылады. (Р Конституциясыны 49-бабына сйкес)
кiмет азастан Республикасыны атарушы билiгiн жзеге асырады, атарушы органдарды жйесiн басарады жне оларды ызметiне басшылы жасайды. (Р Конституциясыны 64-бабына сйкес).
кімет алалы орган болып табылады жне зіні бкіл ызметінде Республика Президентіні алдында жауапты, ал Конституцияда кзделген жадайларда Парламент Мжілісіні жне Парламентті алдында жауапты.
азастан Республикасыны Сотты жйесі азастан Республикасыны Конституциясы жне конституциялы задылытар арылы йымдастырылады. Прокуратура мемлекет атынан Республиканы аумаында задарды, азастан Республикасыны Президентi жарлытарыны жне зге де нормативтiк ыты актiлердi длме-дл рi бiркелкi олданылуын, жедел-iздестiру ызметiнi, анытау мен тергеудi, кiмшiлiк жне орындаушылы iс жргiзудi задылыын жоары адаалауды жзеге асырады, задылыты кез келген бзылуын анытау мен жою жнiнде шаралар олданады, сондай-а Республика Конституциясы мен задарына айшы келетiн задар мен баса да ыты актiлерге наразылы бiлдiредi. Прокуратура сотта мемлекет мддесiн бiлдiредi, сондай-а замен белгiленген жадайда, тртiпте жне шекте ылмысты удалауды жзеге асырады.
2.азастан Республикасы Президентіні ыты жайы туралы Р Конституциясыны ІІІ блімінде айтылады. Президент - мемлекеттi басшысы, мемлекеттi iшкi жне сырты саясатыны негiзгi баыттарын айындайтын, ел iшiнде жне халыаралы атынастарда азастанны атынан кiлдiк ететiн е жоары лауазымды тла. азастан Республикасыны Конституциясына сай Республика Президентi - халы пен мемлекеттiк билiк бiрлiгiнi, Конституцияны мызымастыыны, мемлекеттiк билiктi барлы тармаыны келiсiп жмыс iстеуiн жне кiмет органдарыны халы алдындаы жауапкершiлiгiн амтамасыз етедi, халы пен мемлекеттi атынан сйлеу ыы берiледi, адам жне азамат ытары мен бостандытарыны нышаны рi кепiлi болып табылады.
Мемлекеттік билік пен мемлекетті басаруда е жоары органдар жйесінде Президентті алатын орны ерекше. азастан Республикасында мемлекет басшысыны орны кімет басшысыны орнымен атар жргізілмейді. Сондытан да, осы асиеттерді ескере отырып, азастан Республикасыны Президенті ке трде конституциялы задылытара сай, еркін трде билік жргізеді.
Жалпы халыты сайлаумен абылданан азастан Республикасыны соы Конституциясы президенттік басару жйесін бекіткен болатын. Сонымен бірге леуметтік жоспарда Президентті конституциялы-ыты мртебесі ажет.
Р Конституциясыны 40-бабы бойынша азастан Республикасыны Президентiн конституциялы заа сйкес жалпыа бiрдей, те жне тте сайлау ыы негiзiнде Республиканы кмелетке толан азаматтары жасырын дауыс беру арылы бес жыл мерзiмге сайлайды. 2007.21.05. № 254-III Р Заымен 2-тарма згертілді (бр. ред. ара) Республика Президентi болып тумысынан республика азаматы болып табылатын, ыры жаса толан, мемлекеттiк тiлдi еркiн мегерген рi азастанда соы он бес жыл бойы тратын Республика азаматы сайлана алады. Республика Президентiнi кезектi сайлауы желтосанны бiрiншi жексенбiсiнде ткiзiледi жне ол мерзiмi жаынан Республика Парламентiнi жаа рамын сайлаумен тспа-тс келмеуге тиiс.
2011 ж. 02.02. № 403-IV Р Заымен 3-1-тармапен толытырПрезидентті кезектен тыс сайлауы Республика Президентіні шешімімен таайындалады жне конституциялы зада белгіленген тртіп пен мерзімде ткізіледі.
алынып тасталдыДауыс беруге атысан сайлаушыларды елу пайызынан астамыны дауысын алан кандидат сайланды деп есептеледi. Егер кандидаттарды бiрде-бiрi крсетiлген дауыс санын ала алмаса, айтадан дауыса салынады, оан кп дауыс алан екi кандидат атысады. Дауыс беруге атысан сайлаушыларды е кп дауысын алан кандидат сайланды деп есептеледi.
Конституцияны 48-бабында кзделген жадайда азастан Республикасы Президентiнi кiлеттiгiн зiне абылдаан адам Республика Президентiнi кiлеттiгiн абылдаан кнiнен бастап бiр ай iшiнде ант бередi. Президентті кілеттік мерзімі — 7 жыла белгіленеді.
азастан Республикасыны Президентi: «азастан халына адал ызмет етуге, азастан Республикасыны Конституциясы мен задарын ата сатауа, азаматтарды ытары мен бостандытарына кепiлдiк беруге, азастан Республикасы Президентiнi зiне жктелген мртебелi мiндетiн адал атаруа салтанатты трде ант етемiн», - деп халыа ант берген сттен бастап ызметiне кiрiседi.
Ант беру атарды екiншi срсенбiсiнде салтанатты жадайда Парламент депутаттарыны, Конституциялы Кеес мшелерiнi, Жоары Сот судьяларыны, сондай-а Республиканы брыны Президенттерiнi брiнi атысуымен ткiзiледi.
Ел Президентіне кулік, арнайы рмет белгісі – тсбелгі мен байраы сынылады.
азастан Республикасы Президентіні байраы – мемлекет басшысыны жоары лауазымды белгілеріні бірі. Р Президентіні 1995 ж. 29 желтосандаы «азастан Республикасы Президентіні байраы жне оны айырым белгілеріні ресми пайдаланылуы тртібі туралы» Жарлыына сйкес ресми айырым белгілері мен орналасатын жерлері белгіленді. Ол кгілдір тсті (мемлекеттік тумен тстес), тікбрыш нысанындаы ені мен зындыы штен екіге сйкес келетін кездеме. Ортасында анатты барысты стінде о олын жоары ктеріп отыран са дуіріні жас ксемі алтын шебер ішінде бейнеленген. Кездеме ш жаынан алтын шашапен кмкерілген. Сабына Р Президентіні мемлекеттік тілде тегі, есімі мен кесіні аты жне сайланан уаыты рнектеліп жазылан кміс татайша бекітіледі.
азастан Республикасы Президентіні байраы немі Елбасыны жанында болады жне шет елге сапара шыанда бірге алып жреді.
азастан Республикасы Президентіні тсбелгісі мемлекетті жоары лауазымды тласыны ресми айырым белгісі болып саналады. Оны ресми пайдалану тртібі азастан Республикасы Президентіні 1995 жылы 29 желтосандаы №2736 «азастан Республикасы Президентіні байраы жне оны айрым белгілеріні ресми пайдалану тртібі туралы» Жарлыына сйкес айындалан. азастан Республикасы Президентіні тсбелгісі азастан Республикасы Орталы сайлау комиссиясыны 1995 жылы 1 желтосандаы аулысымен белгіленген.
1995 жылы 12 желтосандаы №2676 «азастан Республикасыны мемлекеттік наградалары туралы» Р заына сйкес, «Алтын ыран» ордені жоары дрежелі айырым белгісі болып саналады. Онымен мемлекетке айрыша ебек сіірген азаматтар марапатталады.
азастан Республикасыны Президентi ызметiнен мерзiмiнен брын босаан немесе кетiрiлген, сондай-а айтыс болан жадайда Республика Президентiнi кiлеттiгi алан мерзiмгеберіледі.
Республиканы Президентi зiнi мiндеттерiн атару кезiндегi iс-рекетi шiн тек ана мемлекетке опасызды жасаан жадайда жауап бередi жне бл шiн Парламент оны ызметiнен кетiруi ммкiн.
азастан Республикасыны Президентi науастануына байланысты зiнi мiндеттерiн жзеге асыруа абiлетсiздiгi дендеген жадайда ызметiнен мерзiмiнен брын босатылуы ммкiн. Бл ретте Парламент р Палата депутаттарыны те санынан жне медицинаны тиiстi салаларыны мамандарынан тратын комиссия рады. Мерзiмiнен брын босату туралы шешiм Парламент Палаталарыны бiрлескен отырысында комиссияны орытындысымен белгiленген конституциялы рсiмдердi саталаны туралы Конституциялы Кеес орытындысы негiзiнде р Палата депутаттары жалпы саныны кемiнде трттен шiнi кпшiлiгiмен абылданады.
азастан Республикасыны Президентi ызметiнен мерзiмiнен брын босаан немесе кетiрiлген, сондай-а айтыс болан жадайда Республика Президентiнi кiлеттiгi алан мерзiмге Парламент Сенатыны Траасына кшедi; Сенат Траасыны зiне Президент кiлеттiгiн абылдауы ммкiн болмаан ретте ол Парламент Мжiлiсiнi Траасына кшедi; Мжiлiс Траасыны зiне Президент кiлеттiгiн абылдауы ммкiн болмаан ретте ол Республиканы Премьер-Министрiне кшедi. зiне Республика Президентiнi кiлеттiгiн абылдаан тла тиiсiнше Сенат Траасыны, Мжiлiс Траасыны немесе Премьер-Министрдi кiлеттiгiн тапсырады. Бл жадайда бос тран мемлекеттiк лауазымдарды иелену Конституцияда кзделген тртiппен жзеге асырылады.
3.Билікті блінген-біріккен жйесіндегі ерекше орын елдегі азастан Республикасыны Парламентіне - за шыарушы билікке тиесілі. Р Конституциясыны 49-бабында: Парламент - азастан Республикасыны за шыару ызметiн жзеге асыратын Республиканы е жоары кiлдi органы – деп жазылан.
азастан Республикасы Парламентіні басты ызметі – за шыарушы, яни задар жне баса да нормативтік актілерді абылдау, мемлекет пен оам ызметіні нормативтік негізін алыптастыру. Басаша айтанда, ол стратегиялы басаруа атысуа жне мемлекеттік, оамды мірді за мерзімді стандарттары мен іргелі ндылытарын тіркеу мен алыптастыруа мамандандырылады, жедел-басару, белсенділік пен ыты олдану субектілері, мемлекетті органдарды бастапы деп танылуы жатады.
азастан Республикасыны Парламенті Р Конституциясыны 53, 54-баптарына сйкес оны зыретіне атысты барлы сратарды задандырады. Бл сратар біріншіден, Палаталарды бірлескен отырысында Парламент: азастан Республикасы Президентіні сынысы бойынша Конституцияа згерістер мен толытырулар енгізеді; кімет пен Республикалы бюджетті атарылуын баылау жніндегі есеп комитеті республикалы бюджетті атарылуы туралы есептерін бекітеді. Республика Президентіні арсылыын туызан задар немесе заны баптары бойынша арсылытар жіберілген кннен бастап бір ай мерзім ішінде айталап талылау мен дауыса салуды ткізеді. Бл мерзімні саталмауы Президент арсылытарыны абылдананын білдіреді
Егер Парламент рбір Палатадаы жалпы депутаттарды жалпы санынан штен екі дауыс берушілері ерте абылданан шешімді растаса, Призидент жеті кнні ішінде заа ол ояды. Егер Президентті арсылыын е болмаса палаталарды бірі есермесе, за абылданбайды немесе Президент сынан редакцияда абылданды деп есептеледі: Егер Мжіліс пен Сенат р Палата депутаттарыны жалпы саныны штен екі кпшілік даусымен брын абылданан шешімді растайтын болса, Президентке оны бастамасы бойынша р Палата депутаттары жалпы саныны штен екісіні даусымен бір жылдан аспайтын мерзімге за шыару кілеттігін беруге хаылы; Республика Президентiнi, Премьер-Министр мен кiмет мшелерiнi, лтты Банк Траасыны, Бас Прокурорды, лтты ауiпсiздiк комитетi Траасыны кез келген отырыстара атысуа жне сз сйлеуге ыы бар. Бадарламадан айта бас тарту р Палата депутаттары жалпы саныны штен екісіні дауысымен жзеге асуы ммкін. Кпшілікті жо болуы кімет бадарламасыны малдананын білдіреді; жалпы саныны штен екісіні дауысымен Парламент кіметке сенімсіздік білдіргенін крсетеді: соыс жне бітім мселелерін шешеді; Республика Президентіні сынысы бойынша бейбітшілік пен ауіпсіздікті сатау жніндегі халыаралы міндеттемелерді орындау шін Республиканы арулы Кштерін пайдалану туралы шешім абылдайды; Конституциялы Кеесті Республикадаы конституциялы задылыты жай-кйі туралы жыл сайыны жолдауын тыдайды;палаталарды бірлескен комиссияларын рады, оларды трааларын сайлайды жне ызметтен босатады, комиссияларды ызметі туралы есептерді тыдайды; Парламентке Конституция жктеген зге де кілеттіктерді жзеге асырады.
Екіншіден, бл сратар мыналарды анытайды: Р Парламенті палаталарды блек отырысында мселелерді уелі - Мжілісте, ал содан кейін Сенатта з кезегімен арау арылы конституциялы задар мен задар абылдайды, оны ішінде: республикалы бюджетті бекітеді, оан згерістер мен толытырулар енгізеді; мемлекеттік салытар мен алымдарды белгілейді жне оларды алып тастайды; азастанны кімшілік-ауматы рылысы мселелерін шешу тртібін белгілейді; мемлекеттік наградаларды таайындайды, Республиканы рметті, скери жне зге де ататарын, сыныпты шендерін, дипломатиялы дрежелерін белгілейді, Республиканы мемлекеттік рміздерін айындайды; мемлекеттік заемдар мен Республиканы экономикалы жне зге де кмек крсетуі туралы мселелерді шешеді; раымшылы жасау мселелерін шешеді; Республиканы халыаралы шарттарын ратификациялайды жне оларды кшін жояды.