аырыпты мазмны. 9 страница

Американдытарды ішкі нарыты келешегі ана емес, сонымен атар олда бар кштерді барынша пайдаланып, шетел инвесторларына алашыда рал-жабдытарды тп-тамырымен жаартуа асыпауа ммкіндік берген, фабрикада орнатылан салыстырмалы жаа технологиялы рал-жабдытар ызытырды.

1994 жылы кктемінде жетекшілік німні бсекелестік абілетсіздігінен ндірісті тотатуа мжбр болды. Барлыын арзан жне засыз импорт толтырды. Марк Дюрстті салы салу, акциз жне баса да мселелерді шешу шін премьер-министрмен, тіпті президентпен кездесулері ажет болды. «Филипп Морристі» билік жаынан засыз импорттан орауыны бірте-бірте кшеюіне міті атала бастады. 1994 ж. АШК 12 млрд темекі бірлігін, 1995 ж.-13 млрд., 1996ж.-13,855; 1997ж.-17, 397 млрд темекі бірлігін шыарды. Бгінде компания жаа ндірістік корпустар болып, темекі бірліктерін жылына 25 млрд клемге дейін жеткізуді жоспарлап отыр.

Талылауа арналан сратар:

1. Темекі фабрикасы акциясыны мемлекеттік пакетін сатуды басты себебі не?

2. Шетелдік инвестициялауды аталмыш дісі аншалыты тиімді болды?

3. Жеке жобалар бойынша азастанны ірі жне мбебап объектілеріні жекешелендіру процесі жайлы сіз не ойлайсыз?

дістемелік сыныстар. Семинар дайындыты е алдымен статистикалы жинатар мен нормативтік актілер мліметтерін талдаудан бастау керек.«Экономикалы теория» курсынан міршілдік-кімшілдік жне нарыты экономиканы мнін таы бір рет айталадар, орталытан жоспарлау мен мемлекеттік реттеу арасындаы айырмашылыты айындадар. «Макроэкономика» курсынан «лтты шоттар жйесі» таырыбын айталадар. Дрыс шешім абылдау шін ертеректе ткізілген ремормалар нтижелерін наты білу ажет боландытан, Р экономикасын реформалау кезедері мен нтижелеріне баса назар аударыдар.

 

Таырып бойынша тест тапсырмаларыны сратарына жауап беру:

1. Бірінші топты ауыспалы арым-атынасыны озалысы... байланысты:

A) блінуді тередетілуі мен ебек кооперациясыны тередеуімен;

B) жеке мешік фирмаларыны ауысуымен;

C) леуметтік ортада айта рылуымен;

D) саясатты ортада айта рылуымен;

E) барлы жауаптар дрыс.

2. Ауыспалы экономикада мемлекеттік функцияны () осылымы болып табылады:

A) топты экономика жадайындаы мемлекеттік функция;

B) брыныдан бас тарту жне жаа ыты ортаны руа байланысты функциялар;

C) нарыты экономиканы реттеу функциялары;

D) брыныдан бас тартан жаа нарыты ортамен байланысты функциялар;

E) барлы жауаптар дрыс.

3. Трасформация мультипликаторы ретінде басшылы рліне осылмайды:

A) бюрократияландыру дегейі;

B) басшылы зыретіні дегейі;

C) билікті монополияландырылу дегейі;

D) басшылыты ызыушылы дегейі;

E) барлы жауаптар дрыс.

4. Мемлекеттік адаалауды функционалды жйесіні негізгі баыттарына жатпайтындар:

A) мемлекеттік реттеуді ылыми амтамасыз етілуі;

B) кнделікті басшылы;

C) нарыты зіндік реттеу дістерімен олданылатын мемлекеттік реттеу дістерін деу, олдану, тзету;

D) кадрларды топтау;

E) барлы жауаптар дрыс.

5. Ауыспалы кезеде мемлекетті реттеу жне жмылдыру рліні кшеюіне осылмайды:

A) ахуалды мемлекеттік басарудан бадарламалы-масатты жне стратегиялы басаруа ауысу;

B) адамны азаматты жне жеке бостанды базаларын шектеу;

C) жеке меншікті мемлекеттік орау;

D) барабар ыты база ру;

E) бзаылыпен кресуді басым баыты.

6. Фиасконы негізгі факторларына, мемлекеттік реттеуді тиімсіздігіне... жатызылады:

A) апаратты жетіспеушілігі мен оны ртылуы;

B) салы салуды артышылыы немесе жетіспеушілігі;

C) билікті шамадан тыс олдану;

D) уаытша лагтарды болуы;

E) барлы жауаптар дрыс.

7. Топты экономиканы трансформация стамдылыынан нарытыына жатады:

A) салы салу жйесіні стамдылыы;

B) экономикалы дадарысты тередетілуі;

C) леуметтік трасыздыты кшеюі;

D) аномия мселелері мен «тосын жадайлар» эффектісіні кшеюі;

E) барлы жауаптар дрыс.

8. Экономикада леуметтік трасыздыты кшею факторларына жатпайды:

A) оам стратификациясы;

B) кіріс дегейіні кпке артта алуы;

C) йшаруашылыы оры инвестицияларыны жоары дегейі;

D) оамды кзарастар поляризациясы;

E) барлы жауаптар дрыс.

9. Дадарыса арсы басару кезедеріні обьективті шекараларын белгілеуді:

A) стратегиялы жне ахуалды масаттар ауымы мен сипаты;

B) экономикаа мемлекетті араласу дегейі;

C) бсекелестік пен бсекелес ортаны болуы;

D) барлы жауаптар дрыс;

E) барлы жауаптар дрыс емес.

11-ТАЫРЫП. ОАМДЫ МІРЛІК ІС- ИМЫЛ САЛАЛАРЫН МЕМЛЕКЕТТІК БАСАРУ ЖНЕ САЛААРАЛЫ МЕМЛЕКЕТТІК БАСАРУ

Дрісті мн мтіні

Масаты: Экономиканы мемлекеттік басару тсінігін анытау, экономика саласындаы мемлекеттік басару рлін арастыру, леуметтік атынастар саласын жне леуметтік-мдени саланы мемлекеттік басару міндеттерін жне жадайын білу, кімшілік-саяси саладаы мемлекеттік басару жне саларалы мемлекеттік басару жолдарымен танысу

Дріс жоспары

1. Экономика саласындаы мемлекеттік басару.

2. леуметтік атынастар саласын жне леуметтік-мдени саланы мемлекеттік басару.

3. кімшілік-саяси саладаы мемлекеттік басару.

4. Саларалы мемлекеттік басару

 

Негізгі тсініктер:экономиканы мемлекеттік басару, экономикадаы мемлекетті рлі

 

Таырыпты мазмны:

1.Экономиканы мемлекеттік басару нерксіпті, ауыл шаруашылыын, рылысты, клікті, аржы мен бірсыпыра мселелер бойынша экономикаа (мысалы, экология) жанасатын, кейбір зге де атынастарды басару болып крінеді. Экономика аясындаы мемлекеттік басаруды басты міндеті – материалды ндірісті суі мен німдер ндіруді молайтуды амтамасыз ету. Аыр соында, бл олар мен оларды топтары арасындаы оамды німді блу аса ртрлі болса да, бай жне кедей адамдар бар екендігіне арамастан, адамдарды ажеттіліктерін амтамасыз ету шін жасалады. Экономиканы басару дерісі кптеген мселелерді (шаруашылытарды йлесімділігін амтамасыз ету, аз шыын жмсай отырып, ндіріс пен ызмет крсету тиімділігін арттыру) шешуді жорамалдайды. Бан ртрлі дістермен, оны ішінде экономикалы (мысалы, мемлекетті кейбір салалар шін жеілдіктер жасауы, соны нтижесінде капитал салаа йылады, аталан салалардаы ндіріс седі) жне кімшілік (билік ету) дістерімен (лицензия беру жне беруден бас тарту, ндірушілерге, мысалы німдер сертификациясына ойылатын талап жне т.б.) ол жеткізіледі.

Брындары мемлекетті экономикалы ызметтері мен экономиканы мемлекеттік басару жйесіні жекелеген элементтері арастырылан болатын. Алайда жалпы аланда «экономиканы мемлекеттік басару» нерлым ке тсінік жне оны экономика саласындаы мемлекет ызметтерімен шектеуге болмайды.

Басару адамдарды жалпы оамды жйесі мен оны жекелеген буындарына жйелік, саналы жне масатты ыпал ету процесін білдіреді. Оны тжірибелік іс-рекет процесі ретіндегі басаруда олданылатын тжырымдамалар, теориялар мен аидалар, тсілдер мен формалар тріндегі реттелген білім жйесі деп те арастыруа болады.

Экономикадаы мемлекетті рлі тмендегі екі топты біріне жатызуа болатын оны ызметтерінде натыланады:

1. Нарыты тиімді рекет ету шарттарын жасау ызметтері;

2. Нарыты реттеуіштер рекеттерін толытыру мен тзету ызметтері.

Бірінші топанарыты шаруашылыты жмыс істеуіні ыты базасын амтамасыз ету ызметтері мен нарыты ортадаы басты озаушы кш ретіндегі бсекелестікті орау жне ынталандыру ызметтерін жатызуа болады.

Екінші топа табыстарды айта блу ызметі, ресурстарды блінуін тзету, экономикалы тратылыты жне экономикалы сімді ынталандыруды амтамасыз ету ызметі жатады.

Экономиканы жмыс істеуіні ыты базасын амтамасыз ету, негізінен, рекет етуші шаруашылыта занаманы олданылуын баылау жне оан жеке тзетулерді енгізу жолымен жзеге асырылады. Шаруашылы занамасы туралы сз озаанда оны меншік ытары мен келісім-шарттарды сатау кепілдіктерін наты анытап, коммерциялы банктер, биржалар мен инвестициялы орлар сияты нарыты шаруашылы институттарыны іс-рекеттерін реттеу ажеттілігін айта кету керек. Шаруашылы жргізуді ыты негізі траты болуы тиіс. Шаруашылы занамасында траты трде айтарлытай згерістерді болуы шаруашылы субъектілеріне ертегі кнге деген сенімсіздік тудыра отырып, экономикаа жаымсыз ыпал етеді. Сонымен атар, ол оамды мірде болып жатан кез келген объективті згерістерді бейнелеп, жаа кн талаптарына сйкес келуі керек. Осылайша, осы мселеде шаруашылы занамасы тратылыыны талаптары мен экономиканы трансформациялануы кезеінде сіресе тередей тсетін оны жетілдіру ажеттілігі арасында объективті айшылы туындайды.

леуметтік мірмен тыыз байланыс жасау барысында крделене тсетін экономиканы басты мселелеріні бірі – табыстарды блудегі тесіздік мселесі болып табылады. Халыты табысын айта блуді негізгі арналары – жеке табыса демелі салы салу жне трансферттік тлемдер жйесі. Мнда тесіздікті азайтудаы басты рлі трансферттік тлемдерге тиесілі. Салы демелігін арттыру ммкіндіктері айтарлытай шектеулі. Салы салуды демелігін айтарлытай арттыру жоары табыс алуа деген ынтаны тмендетеді, сол арылы лтты экономиканы дамуына жаымсыз ыпал ететін капиталды шетелге аылуын ынталандырады.

Табыстарды айта блу арнасы ретінде трансферттік тлемдерді пайдалану ммкіндігі де шектеусіз. Жмыссызды бойынша немесе халыты нашар амтылан топтарына жрдемаы тлеу клемі мен затыын айтарлытай арттыру ебек етуге деген талапты тмендетеді, ал бл экономика мен оамдаы леуметтік ахуала жаымсыз ыпал етеді.

Табыстарды айта блу саясаты халыты жоары жне тменгі табысты топтары арасындаы алшатыты ысартуа баытталан (біра тек іскерлік белсенділікті бседетуге жаымсыз сер етпейтін дегейде ана).

Нарыты механизмдерді сырты серлерімен атар жретін ндіру туралы сз озаланда ресурстарды тиімді блінуін амтамасыз етпейтіні белгілі екенін айтпай кетуге болмайды. Мндай жадайларда мемлекет ресурстарды блінуін тзету ызметін атарады. Осындай тзетулерді жзеге асыруды дстрлі дістеріне оршаан ортаны ластауа тыйым салатын кімшілік шектеулер мен стандарттар орнатуды, арнайы салытар мен демеу аржылар жйесін, оамды игіліктер ндірісін аржыландыруды немесе оларды ндірісін тікелей басаруды жатызуа болады.

Мемлекеттік басаруды тратандырушы ызметі бюджеттік, фискалды жне аша-несие саясатыны дстрлі дістеріні кмегімен жзеге асырылады. Бл жерде мемлекет алдында аталмыш басару дістерін олдануда «жмсаты» пен «атадыты» тиімді йлестіру мселесі трады.

Экономиканы мемлекеттік басару жйесіндегі аса зекті мселелерді бірі – экономикалы сімді ынталандыру болып табылады. лемдік тжірибе фундаменталды ылымды аржыландыру сімді ынталандыруды шынайы рекет етуші жанама тетіктері болып табылатынын крсетті, ол, з кезегінде, ТП-ны жылдамдатуа, салы ауыртпалыын азайтуа (іскерлік белсенділікті арттыруа, техникалы прогресті ынталандыруа жне инвестициялар сімін ынталандыру ралы ретінде аша-несие саясатын белсенді пайдалануа) о ыпал етеді.

Мемлекет зіні реттеуші ызметтерін кімшілікжнеэкономикалыдістер кмегімен атарады. міршіл-кімшіл экономика шін реттеуді кімшілік шараларыны басым болуы тн болып саналады. Ал нарыты экономиканы мемлекеттік реттеу жйесі, керісінше, экономикалы ідстерді пайдалануа негізделеді.

кімшілік немесе тікелей реттеу дістері шаруашылы субъектісін тадау еріктігін шектейді. Мысалы, ндірілетін нім клемі мен ассортименті бойынша директивті жоспарлы тапсырмалар немесе тауарлар мен ызметтер, орталытан бекітілген баалар, жоспарлы экономикадаы кімшілік реттеу дістері ресурстарды баламалы пайдаланылуына жол бермейді. Ал мемлекеттік реттеуді экономикалы жне жанама дістері ксіпкерлік тадау еріктігін шектемейді. Мысалы, бизнеске салыты тмендету немесе есептік пайыз млшерлемесіні тмендеуі ндірісті сімі мен ксіпорындарды инвестициялы белсенділігін арттыруа баытталан экономикалы реттеу дістері болып табылады. Соылары баса жол болмааннан емес, ндірістік бадарлама мен инвестицялы саясатты тадауда толы ерікті боландытан капитал салымдары мен ндіріс клемін арттырады. Салытар мен есептік пайыз млшерлемесін тмендету, ндіріс пен инвестициялар сімін брыыа араанда, нерлым тиімді етеді. Осылайша, экономиканы мемлекеттік басаруды нарыты тетіктері іскерлік белсенділікті ынталандыруа, азаматтарды еркіндіктерін кеейтуге баытталан.

кімшілік жне экономикалы реттеу дістері арасындаы айырмашылы белгілі кезеге дейін шартты болып табылады. Кез келген жанама реттеуішті іске араластыру шін мемлекеттік органдарды соан сйкес алдын-ала кімшілік шешімі ажет, мысалы, салы млшерлемелерін згерту туралы шешім, Орталы банкті мемлекеттік облигацияларды сатуы барысында салы жеілдіктерін сыну туралы шешім, бл жадайда кез келген экономикалы реттеуіштер кімшіліктендіру сипатына ие болады. Сондай-а кез келген кімшілік реттеуіш шаруашылы субъектілерін андай да бір шараларды жзеге асыруа тікелей мжбрлей отырып, туелді болып табылатын экономикалы процестерге жанама ыпал етеді. Мысалы, бааны кімшілік діспен ктерілуі оларды жаа дегейін тікелей анытап ана оймай, сондай-а баалар арылы сраныс пен сыныс дегейіне жанама ыпал етеді, сол себепті осы жадайда кез келген кімшілік реттеуіштер экономикалы, жанама реттеуіштерге тн сипаттара ие болады деуге болады. Дегенмен де, жоарыда арастырып отыран лшемдер, тжірибеде, тртіп бойынша, экономикалы дістерді кімшілік дістерден еш иындысыз бліп арастыруа ммкіндік береді. Оларды бліп арастыру экономикалы атынастар табиаты трысынан маызды болып табылады.

кімшілік реттеу дістері нары табиатына арама-айшы болып крінеді, олар сйкес нарыты реттеуіштер рекеттеріне тосауыл болады. Егер, мысалы, ксіпорына шыарылатын нім клемі мен шикізатты жабдытау, млшерлеу директивті трде аныталып берілген болса, онда ол нім клемін арттыру немесе кеміту жолымен нарыты конъюнктура згерісіне рекет ете алмайды. кімшілік реттеу дістеріні рекет ету саласы нерлым жоары болса, сорлым таралу саласы тар болып, наты нарыты атынастар тиімділігі тмен болады.

Ал экономикалы реттеу дістері, керісінше, нары табиатына бара-бар. Олар нары конъюнктурасына тікелей сер етіп, сол арылы тауарлар ндірушілер мен ызметтер крсетушілерге, ттынушылара жанама трде ыпал етеді. Мысалы, трансферттік тлемдерді артуы сранысты арттыра отырып, ттынушылы тауарлар нарыыны конъюнктурасын згертеді, ал, ол з кезегінде, бааларды ктеріп, тауар ндірушілерді сыныс клемін арттыруа мжбрлейді. Экономикалы басару дістері, осылайша, нарыты механизмдер арылы нарыа ыпал етеді.

Алайда, мемлекеттік реттеу тек міршіл экономика шеберінде ана жзеге асады деп есептеу ате болады, керісінше, нарыты экономика шеберінде мемлекетті реттеуші рлі одан да кбірек ажет бола бастайды. Нары жадайында мемлекетті алдына мынадай крделі мселе ойылады: біріншіден, ол экономикалы тетіктер кмегімен нарыты жйені ызмет етуіне жадай жасап, оны жеілдетуі керек, ал екінші жаынан, арты рекетімен осы жйені бзбауы керек. АШ жне Франция сияты индустриалды дамыан мемлекеттерді мысалдары осындай алтын нктеге жету ммкін екендігін длелдейді.

 

2. оам міріні леуметтік аясына ебек, денсаулы сатау, білім беру, ылым, мдениет, зге де леуметтік атынастар кіреді. Оларды кбінесе экономикалы жне саяси атынастардан бліп алу те иын (мысалы, ебек бл леуметтік былыс ана емес, сонымен бірге аса маызды экономикалы категория, ал леуметтік жымдарды атынасы кбінесе саяси сипата ие).

азіргі тадаы экономикалы ылымда «леуметтік бадарланан экономика» жне оан жаын «леуметтік бадарланан нарыты шаруашылы» терминдері жиі олданылады.

Соыстан кейінгі германиялы экономиканы реформаторы, «Барлыы шін игі жадай» атты кітапты авторы Людвиг Эрхард ылыми айналыма енгізген аталмыш категориялар зіні рылымы, табыстарды блу дістері, мемлекеттік басарудаы масатты бадары халыты л-ауаты мен халыты мір дегейін арттыруа баытталан экономиканы сипаттайды.

Мнда мемлекетті леуметтік процестерге ыпалы мен оны аталмыш процестерге атысуы халыты нашар амтылан топтарын экономикалы олдаудан, леуметтік салалар мен леуметтік бадарламаларды мемлекеттік аржыландырудан ана ралмайтынын ескеру ажет. Мемлекетті леуметтік саясаты леуметтік ытармен жне елді конституциясымен, олданыстаы задарымен кепілдендірілген азаматтарды бостандыын амтамасыз ету дегенді білдіреді. Мемлекетті атысу ажеттілігі мынадан трады: леуметтік объектілер ндірістік, сауда объектілеріне араанда аз экономикалы тиімділік келеді, немесе таза экономикалы кзарас трысынан млде рентабельді емес болып табылады.

леуметтік объектілер мен процестерді мемлекеттік басару формалар мен дістерді, институттар мен ралдарды ке жиынтыына сйенеді.

Мемлекеттік йымдарды, біріншіден, леуметтік салаа, леуметтік мтаждытара баытталатын мемлекеттік ресурстарды тікелей басаруын, екіншіден, мемлекетті жанама ыпал ету арылы леуметтік объектілер мен процестерді жанама мемлекеттік реттеуін бліп арастыру керек.

леуметтік объектілер мен процестерді мемлекеттік басаруды мбебап ралы – Конституция, Азаматты кодекс, трлі басару дегейлерінде леуметтік саладаы рекетті реттейтін леуметтік занама. Мемлекет тарапынан леуметтік процестерді ыты реттеуге президент жарлытары жне кіметтік аулылар тріндегі нормативтік-ыты актілерді абылдау жатызылады.

Экономиканы мемлекеттік басаруды бастапы тармаы – за, орта жне ыса мерзімді леуметтік бадарларды орындау трінде іске асырылатын леуметтік масат.

за мерзімді тжырымдамалар – бл жалпылама лтты идеяа сйенетін мемлекеттік леуметтік доктринаны деу.

Орта мерзімді перспективадаы мемлекеттік леуметтік масат масатты леуметтік нормативтерді орындауа сйенеді: табыс пен ттыну, ебекаы тлеу, зейнетаы мен жрдемаы тлеу, жаня мшесіне шаандаы орташа табыстар, кн кріс минимумы, негізгі игілік, ызметтер трін ттыну клемі, осы крсеткіштер арынын ескере отырып, трын-ймен амтамасыз ету.

ыса мерзімді мемлекеттік леуметтік масат мемлекеттік бюджетпен, бюджеттен тыс леуметтік орлармен, мемлекетпен іске асырылатын леуметтік саясат шараларымен бекітілген, мемлекет кепілдендіретін жаын уаыта арналан леуметтік трыдан ала жылжу дегейін анытауа бадарланан.

лемдік тжірибе крсеткендей, леуметтік масаттарды ылыми бекіту жне леуметтік болжамдау, жаын жне алыс болашаа леуметтік даму бадарламаларын негіздеуді айтарлытай рекет етуші ралы болып табылады.

Мемлекеттік леуметтік бадарламалар уаыт пен кеістік бойынша, атарушылар мен жалпы мемлекеттік, салалы, айматы ауымдаы бірегей, ірі леуметтік мселені шешуге баытталан шаралар ресурстары бойынша туелді болып крінетін шаралар жиынтыын білдіреді.

орыта келе, леуметтік атынастар жйесіндегі мемлекеттік басаруды нерлым маызды элементі – ебек атынастарын мемлекеттік реттеуге тоталамыз. Ебек процестері зіні мні бойынша экономикада болып жатан іргелі (фундаменталды) процестер атарына жатызылады. Белгілі ндіріс факторы ретінде ебекті пайдалану, мемлекетті жоары німділік, айтарымдылы трысынан ызытырады.

Мемлекет ебекпен амтылуды амтамасыз етуге жне жмыссызды мселелерін шешуге ызыушылы танытады жне белгілі дегейде жауап береді. Ол ебек нарыын реттейді, жмыс кшіні сранысы мен сынысына ыпал етеді, ебекаы тлеу мселесіне ерекше назар аударады. Осыны барлыы, яни ебекті жне жмысбастылыты басару, ебек атынастарын реттеу мемлекеттік басаруды ажырамас блігін райтынын длелдейді.