л басаруды барлы ойылан талаптарына, сапасына, басшылы ызметтеріне сай трі алай аталады?

A) жалпы

B) жеке

C) кпке жаымды серіктестік

D) директивалы

E) барлы жауаптар дрыс емес

 

 

12-ТАЫРЫП. БАСАРУШЫЛЫ ІС-ИМЫЛ СТИЛІН ЖЕТІЛДІРУ ЖНЕ ОНЫ ЖЗЕГЕ АСЫРУДАЫ ЖАУАПКЕРШІЛІК

Дрісті мн мтіні

Масаты: Мемлекеттік басарушылы ызметті стилін жне оан тн белгілерін арастыру. Басарушылы іс-имылды блу жне регламенттеуді тсіну. Басарушылы процестерді йымдасушылыын кшейту мселерін анытау. Басарушылы іс-имыл стилін жетілдіру резервтері туралы тсінікті алыптастыру.

Дріс сабаыны жоспары:

1. Басарушылы ызмет стилі жне оан тн сікілік белгілері.

2. Басарушылы іс-имылды блу жне регламенттеу.

3. Басарушылы процестерді йымдастырушылыын кшейту.

4. Басарушылы іс-имыл стилін жетілдіру резервтері.

 

Негізгі тсініктер: мемлекеттік басару стилі, басарушылы нормасы, басарушылы сер, тжірибе, басарушылы сер, стиль.

 

Таырыпты мазмны

1.Мемлекеттік басаруды тымды ету факторларыны ішінде оны стилі: басарушылы элементтер мен адамзат леуетіні ойластырылан, келісілген зара рекеті ерекше орын алады. Негізінен, зіні ызмет ету стилі арылы басарушылы жйе трлі оамды атынастара, процестер мен зара байланыстара ыпал етіп, зіні масатты, йымдастырушы жне реттеуші леуеттерін іске асырады.

Мемлекеттік басару стилі — крделі, кп элементті жйелі былыс. Ол мемлекеттік басаруды леуметтік, йымды, нормативтік, апаратты жне техникалы параметрлеріні синтезіне негізделген. Сонымен атар, стиль оамны ерекше басарушылы саласында объективті жне субъективті бірлігін білдіреді деуге болады. Дл осы стиль арылы басару тек ылым мен нер ретінде емес, сонымен атар силлогизм мен интуиция ретінде, тек тжірибе емес, сонымен атар, эвристикалы сезім ретінде сипатталады. Стиль белгілі рылымдара сйене отырып, басаруды атысушыларына толы клемде зіні шыармашылы мнін ашуа ммкіндік береді.

Мемлекеттік басару стилі дегеніміз басарушылы істерді тымды жне демократиялы рекетін амтамасыз етіп, соан сйкес аидалара негізделген мемлекеттік билік пен жергілікті зін-зі басару органдарыны кнделікті ызмет ету тсілдері, дістері мен формаларыны наты олданылатын жйесін білдіреді. оамны зге салаларындаы жмыс стилінен айырмашылыы, е алдымен, лауазымды тлалар мен сйкес органдарды леуметтік белсенділігінен трады, олар: а) мемлекеттік-биліктік кілеттікті олданумен не олара сйенумен байланысты; б) айтарлытай толы та наты реттелген жне бекітілген формалар мен процедураларда жзеге асады; в) басарушылы рекеттерді алыптастыру мен жзеге асыруды зіні масаты етіп ояды.

Ілгеріде айтыландай, адам басарудаы басты, негізгі тла болып табылады, біра оама жетекшілік ететін лауазымдаы андай да бір адамны ниеті жасы асиеттеріне ана сйене алмайды. Ол осы адамны ажетті баыттаы жне леуметтік танылан формалар, дістер мен ресми белгіленген тртіптердегі іс-рекетін амтамасыз ететін кепілдіктеріне, сенімді механизмдері мен реттеуіштеріне ие болуы керек.

Сондытан, з асиеті бойынша мемлекеттік басару стилі андай болса да, ол келесі ажетті элементтерден ралуы керек:

а) мемлекеттік басару субъектілеріні басарушылы жйесіндегі ирерархияда белгілі орын мен ыты мртебеге ие болатын мемлекеттік билік пен жергілікті зін-зі басару органдарыны масатты, функционалды йымды сипаты;

б) басару органдары мен лауазымды тлалар іс-рекетіні зады трде бекітілген жне тжірибе жзінде олданылатын формалары, дістері мен ресми белгіленген тртіптері;

в) басаруды леуметтік-психологиялы механизмдері алыптасатын лауазымды тлаларды наты байалатын жалпы мдени, ксіби жне тлалы асиеттері.

Мемлекеттік басару стилі, негізінен, саяси тртіпке жаын, себебі саяси тртіп билік мдделеріне ызмет крсетеді, ал басару стилі мемлекеттік басаруа оан ажетті тымдылы пен тиімділікті береді.

Кмнді естілсе де, басару билікке араанда нерлым леуметтендірілген. арапайым адамдар кедейшілікте жргенде, соысы зіні дулеттілігіне анааттанады. Біра, мндай жадайда басару жо, себебі билікті жзеге асыратынын басару деп атауа болмайды. Ол наты оамды даму боланда ана рекет етеді.

Мемлекеттік басару стилі аталан элементтерге назар аудара отырып, рылады. Осыан байланысты, ылыми дебиетте айтылан басаруды бірнеше стильдерін бліп арастыруа болады:

1. Директивалы (кімшілік-директивті, автократиялы, авторитарлы) – билікті шамадан тыс орталытануымен, гипертрофиялы формалардаы бір тлалыпен айрышаланатын стиль.

2. Демократиялы (алалы, кооперативтік, корпоративті) – баыныштылара здеріні біліктілігі мен атаратын ызметтеріне сйкес дербестікті сынатын стиль.

3. Либералды – оны іс-рекетті келісімсіздігі, абылданатын шешімдерді салдарлары шін жауапкершілікке ие болмау айрышалайды.

4. Анархиялы – барлыы з бетімен жіберіліп, рбір адам здері не жасаысы келетінін жзеге асыратын басару стилі.

5. Серіктестер стилі, онда жетекшілер мен лауазымды тлалар істен іске жармасып, трлі шараларды жзеге асырады.

6. Еріктілік стилі, оан бйрытар, теріс психологиялы ыпал тн.

7. Жалпы — нормативтік стиль, яни оам олдайтын жалпымен танылан стиль.

8. Жеке – басарушылы іс-рекетті наты шарттарына сйкес жне жетекшілер мен лауазымды тлаларды наты шарттарына сйкес олданылатын жалпы стилі. Жеке жмыс стиліне тланы леуметтік-психологиялы асиеті ыпал етеді, ол оны белгілі леуметтік-психологиялы былыс ретінде сипаттайды.

рине, бірде бір басару стилі таза кйінде байалмайды. Кбінесе андай да бір стильді басым болуы орын аланда оларды йлесім табуы да болады. Оны жйесі мен ішкі жйесінен алыптасатын басару стиліні асиеті басарушылы процестердегі тлаларды асиеттеріне тікелей туелділікте болады.

Тарихи тжірибе мемлекеттік басаруды демократиялы стилі масатты да бадарлы, за мерзімге бадарланан екендігін крсетеді. Ол басарушылы процестерді тратандырып, солар арылы тымды да тиімді оамды дамуды жзеге асыруа ммкіндік береді.

Мемлекеттік басаруды демократиялы стиліні асиеттері арасынан тмендегілерді атап туге болады:

а) азаматтар мен мемлекеттік жне жергілікті зін-зі басару органдарыны тере де органикалы зара байланыстары, бл адамдарды мірлік рекеттеріні масаттарын, мдделері мен ажеттіліктерін, басарушылы объектілерді тануа, оларды тсінігінде басарушылы шешімдер мен рекеттерді дамуына, мемлекеттік басаруды барлы жйесінде шыармашылыты, белсенділікті ынталандырылуына ыпал етеді;

б) басарушылы процестердегі ылыми таным шін жне олара ажетті масаттылыты, іскерлікті беруді ке ммкіндіктері. Мемлекеттік басару стиліні ылымилыы мынаны арастырады: мемлекеттік аппаратта оамды, табии жне техникалы ылымдар жетістіктерін кеінен пайдалану; аппарат іс-рекетінде ылыммен бекітілген оамды рекетті объективті задылытарын стану; аппарат тарапынан ылыми-техникалы прогресті дамуына жне оны жетістіктерін тжірибеге енгізуге жан-жаты ыпал ету; ылыми негізделген ережелер жне сыныстармен аппарат іс-рекетіні дегейін лшеу. Сонымен атар, ылымилыты зі негізделген масаттылы пен іскерлік шін жадай жасайды;

в) мемлекеттік басаруды бкіл жйесінде жетекшілер мен баынушылар арасында, басарылатын рылымдар мшелері мен басарылатын объектілер арасында шыншыл атынастарды орнатады жне олдайды.

2.Мемлекеттік басару стилі басару ылымын, нері мен тжірибесін игеру дрежесін крнекі трде ашатынын да айта кету керек.

Мемлекеттік басару стиліні жетілдірілуі тжірибелік аспектіде детте екі жадайды кешенді талдау, баалау мен йлестіруден басталады:мемлекеттікбилік пен жергілікті зін-басару органдарында шоырландырылан адамзат леуеті менбасарушылы ресурстары бар мемлекеттік басару масаттарыны йлесуі. Мндаы е бастысы: басару мен басарушылы леуетті наты жадайын анытау. Мемлекеттік басару стилі елес ретінде тсіндірілмес шін, ол объективті негіздемеге сйеніп, шынайылыпен айрышалануы керек.

Институционалды сипата, сонымен атар адамзатты сипата ие сатылас жне дегейлес иерархиялы басарушылы жйесі бойынша жиынты басарушылы леуетті блуді зекті мселесі рекет етеді.

Соы онжылдытарда лемдік басарушылы санада басарушылы процестердегі адамдарды зара атынастарына атысты болып табылатын бірнеше теориялар алыптасты.

ткен асырды 60 жылдарында Мичиган уни­верситетіні (АШ) профессоры Д. Макгрегор адамдарды типтеріне негізделген басаруды йымдастыруды екі тжырымдамасын негіздеген болатын: ол жоарыда арастырылан «X» теориясы жне «Y» теориясы.

«Z» теориясы аталмыш теорияларды йлестіруге талпынды, ол абылданан шешім шін бір тла жауапты болатын шешімді алалы трде абылдаудан туындайды; онда брі бір-бірімен байланыс жасайды; рбір адамны з алауы бойынша рекет етіп, дербес трде жмыс істеу абілеттігі.

Соы жылдары басарушылы сана трлі басарушылы ресурстарды тжірибеге енгізуде біршама ала жылжыды деуге болады. Оларды ішінде жаа бюрократия теориясы (Дж.Г. Марч, Г.А. Сай­мон), менеджментке атысты орта жйелер теориясы (Ф. Каст, Дж. Розенцвейг), йымды модельдер пікір алуандыы (А. Уолкер, А.Этциони, Дж. Пфеффер), анысыздыпен жмыс (Дж.Д. Томпсон, Дж. Гэлбрейт).

Адам басаруды тымды етуді негізгі кздері жзеге асырылатын координаталы тор болып ала береді, онда:

1. Адам ресурсы шектеусіз жне алпына келтіріледі.

2. Адам алуан трлі, ауыспалы жне мбебап.

3. Адамны жасылыы мен жамандыы, жаымды жне жаымсыз жатары кршілес болып, трлі йлесімде трлі жадайларда крініс табады.

Сондытан, басарылатын жйе шеберінде басарушылы рекетті блуге жне мемлекеттік басаруды белгілі стиліні алыптасуына абстрактылы бадарлар трысынан арап, демократия, еркіндік пен орталысыздандыру басару игілігін білдіреді деуге болмайды.

Басарушылы рекетті дрыс блуді маызды шарты оны мемлекеттік билік пен жергілікті зін-зі басару органдары біліктілігіні кілеттігін жзеге асыруды амтамасыз етуге бадарлануы болып табылады. Мнда орган ішінде ана емес, сонымен атар одан тыс трде басарушылы рекетті бліну трлері ескеріледі, йткені барлы йымдастырушы рылымдар кілеттігін жзеге асыруда белгілі ызыушылы болады. Тменгі буындаы органны з кілеттігіне жауапкершілікпен арамауына жоарыда тран органны немрайлыпен арауынан болады. Мемлекеттік басаруда барлыы зара байланысты, жне бір органдарды лсіз рекеті басаларына міндетті трде ыпал етеді.

Басарушылы рекетті блу арылы апаратты амтамасыз ету жне ылыми-техникалы амтамасыз ету дегейі, жаашылдыымен, басарушылы технологияларды жадайымен байланысты. Мнда мыналар маызды: жаттауды типтік лгілері; сйкес былыстарды саны мен сапасын бара-бар сипаттайтын крсеткіштерді біріздендірілген жйесі; аталмыш процестерге араластырылан барлы рылымды буындар, блімшелер мен органдар арылы ажетті апаратты жедел де наты беру шін йымды жне техникалы жадайлар жасау; ызмет орындарыны компьютерлермен жаратануы; талданатын бадарламалы объектілерді арастыруды біртекті дістері, ресми белгіленген тртіптері мен операцияларын олдану; басарылатын объектілерді дамуын болжамдау, бадарламалау мен жоспарлау дістемесіні зектілігі.

Мемлекеттік басару жйесіндегі з нышандары, ндылытары, дстрлері бар басару философиясы мен дістемесіні болуы басарушылы рекетте зор маыза ие болады. Мндай фило­софия мен дістеме адамдарды ірі мемлекеттік мселелерді шешуге ынталандырып, біріктіруі ммкін. Ал жаымсыз филосо­фия мен дістемеде басарушылы рекет блінбейді, керісінше оны лдырауы орын алады. Мндай жадайда тіпті басаруды авторитарлы стилі де кмектеспейді.

йымды жне функционалды рылымды ыты реттеуге араанда органдарды кілеттігі, формалары мен ресми белгіленген тртіптеріні объектісі мемлекеттік билікті сйкес органы шеберіндегі басару ызметкерлері рамыны тлалы жне жымды рекеті болып табылады. Мемлекеттік басару стилін ыты реттеуді масаты мемлекеттік лауазымдарды атару дістері, ралдары, тсілдері мен операцияларын бекітуден трады. Басарушылы рекетті ыты реттеуге байланысты: нені, андай клемде жне андай формада реттеу керек деген сияты тжірибелік мселелер туындайды. Кптеген ылыми пайымдаулар мен тжірибелік сыныстарда кейде нтижені барлы адамын реттеуге деген мтылыс байалады. Алайда, мндай талаптар, ажетті нтижеге келмеген жне келмейді де. Басарушылы рекет аса маызды, ол ауыспалы жне болжанбайтын жадайлара туелді болып табылады. Мемлекеттік органдарда кбінесе бір жмыскер екіншісін алмастырады немесе з лауазымына сйкес келмейтін ызметті атарады.

Мндай жадайларда белгілі лауазымды атаруа тиесілі мселелер кешеніне назар аудару керек. Онда кез келген уаытта андай да бір ызметкерді іс-рекеті нтижелерін пайдаланып, андай да бір ызметтерді жаластыруа ммкіндік беріп, мселелерді бір ызметкерден екіншісіне арастыруа беруге болады. Нтижесінде жетекші шін де, басарушылы жым шін де икемділік жадай туындайды. Сонымен атар, басарушылы рекетті ыты реттелуі осы рекетке формальды тыйым салулармен шектелмей, керісінше, басарушылы мселелерді шешу шін шыармашылыты дамытып, дербестікті ашу ныайтатындай жадай жасауы ажет.

 

3.Траты процесс ретінде мемлекеттік басару стилін жетілдіру кптеген мселелерді ала ойылып, талдануы мен шешілуін талап етеді. Біра егер оларды жалпылайтын болса, онда осы процестегі бастысы – басарушылы іс-рекетті негізін райтынны барлыы йымдастыру екеніне кз жеткізуге болады. Басарылатын жне басарушы жйелерді йымдасушылыы (затты, атрибутивтік жне функционалды аспекті бойынша), е алдымен, мемлекеттік басаруды тымдылыы мен тиімділігіне ыпал етеді.

Жоарыда андай да бір дрежеде айтылып кеткен йымдастыру жадайларын мемлекеттік билік пен жергілікті зін-зі басару органындаы мемлекеттік лауазым мен жмыс орнынан бастап арастырып креміз.

Лауазым кілеттікті жзеге асыру бойынша кез келген орган жымыны іс-рекет рылымындаы орны мен мнін наты анытауды талап етеді. Ол шін оны зі іс-рекетті ішкі мазмны трысынан (кілеттік клемі, ызметтері, іс-рекет формалары мен дістері, ынталар мен санкциялар), сондай-а зге лауазымдармен сырты зара байланыстар трысынан (баыну желілері, ынтыматасты, апаратты, техникалы жне зге де ызмет крсету) йымдастырылуы тиіс. Сонымен атар, органдаы рбір іс-рекет праксеологиялы (кабинет, стел, орынды, интерьерді зге заттары, жары, таза ауаны болуы жне т.б.) жне эргономикалы (теле­фондар, баынушылармен байланыс жасау торабы, жмысты техникалы ралдары, керекті ралдары бар компьютер) атынастаы рсімдеуді ажет етеді.

азіргі тада лауазымдарды жетілдіру немесе ру процесі іс-рекетті дербестігі, шыармашылыы, жауаптылыы шін ке ммкіндіктерін ашатындай, белгілі лауазыма ие рбір адамны жан-жатан ашылуына ыпал ететіндей трде жруі тиіс. Поляк алымы С. Ковалевский былай дейді: егер лауазымды тланы сйкес рылан мселелері мен кілеттіктері жолымен андай да бір шамада зін-зі крсету шарттары жасалса, онда осы арылы мотивацияны уатты факторы шоырланады. Жне рі арай: келесі жадайлар орын аланда басарушылы іс-рекет зін-зі крсете білу аидасын амтамасыз ете алады, яни басарушылы іс-рекет:

1) атарушыны абілеттіктеріне сйкес келгенде;

2) дербес боланда;

3)біліктілікке сйкес келгенде;

4) зін-зі баылау шін олайлы жадайлар жасаанда;

5) атару дістерін амтамасыз етуге ыпал еткенде;

6) кешенді, алуан трлі боланда;

7) тсінікті, ажетті де пайдалы боланда;

8) оамды ажеттіліктерді анааттандыруа крнекі трде ыпал еткенде жзеге асады.

Келесі мселе лауазым топтарын йымдастырудан, басаша айтанда, органдарды буындары мен рылымды блімшелерін йымдастырудан трады. Дстрлі трде лауазым мен буынды алыптастыру негізі (рылымды блімше) мамандану аидасына жктеледі. Жалпы аланда бл, негізделген, біра белгілі леуметтік-психологиялы шектерге дейін негізделген. Басаруды кешенділігіне атысты лаймалы талаптарды ескере отырып, бгінгі кні з мазмны бойынша лауазым ана емес, сондай-а шешілетін мселелерге байланысты рылымды буын да алуан трлі болуы керек деген мселе ала ойылады. Бл жерде басарушылы ызметтерді дегейлес шоырлануы туралы сз озалып отыр. Мндай шоырлану мынадай артышылытара ие: басарушылы іс-рекетті мазмнды да ызыты етеді, апаратпен, біліммен, тжірибемен зара алмасуа ыпал етеді, жмыста болмаандарды алмастырылуын амтамасыз етеді, зара баылауды ыпалын кшейтеді, апаратты сенімділігін арттырады, жетекшілер мен атарушылар арасындаы алшатыты ысартады, тлааралы байланыстарды жасартып, мемлекеттік басару стилін жетілдіруге атысты кптеген мселелерді о шешілуіне ыпал етеді. Дегенмен де, дегейлес блу аидасын тадау басару мен басарушылы процестерді мнін тсіндіруге келеді, себебі жетекшіде баынушылар нерлы аз болса, ол сорлым олара амор болып, дербестік пен жауапкершіліктен босатады, сондай-а буында сырты, басарушылы ызметтер нерлым азыра жзеге асырылады. Ол жетекші мен атарушылы рам арасындаы орган аппаратыны уаттылыын блу дрыстыын крсетеді, себебі органда басарушылы лауазымдар нерлым кп болса, сорлым оны атаратын тораптары кп болады (йткені, тртіп бойынша, жетекшілер істерді тікелей орындауа мтылмайды). Бл жерде органды йымдастыруда демократизм дегейі де орын алады: сатылас рылым нерлым крделі болса, бірінші жетекші мен атарушылы рам арасындаы алшаты сорлым лкен болады.

рине, рылымды буынды, органны зін дегейлес блуде (егер ол лкен болмаса) маызды шектеу – басарушылы нормасы орын алады. Соысыны лшемдері мынадай:

а) орташа жетекші ие болатын интеллектуалды асиеттерді наты клемі, ол жадында сатап, деуге абілетті апарат саны мен жиілігінен байалады;

б) басарылатын буын саласына енетін мселелерді білікті трде шешілуіне кепілдік беруі тиіс.

Отанды жне шетелдік тжірибеге сйене отырып, басарушылы нормасы орташа аланда: жеті баынушыа бір жетекшіні (1:7) райды деуге болады, мнда басарушылы процестерді крделілігіне байланысты трлі вариациялар болуы ммкін (5: 9).

Таы бір мселе, жетекші лауазымыны орындалуын йымды амтамасыз ету болып табылады. Жетекші іс-рекетін йымдастыру, ол басаратын органны, блімше немесе буынны белгілі ызмет ету стилін алыптастыруда шешуші рл атарады. Сол себептен осындай туындайтын мселелерді талдауа ылыми дебиетте ерекше назар аударылады. Жекелей аланда, кптеген адамдар жетекші лауазымы: басарушылы іс-рекет стратегиясын немі амтамасыз ету, оны ата кзделген масаттара жеткізу; шыл істерді арастыру мен шешуге уаытты дрыс блу; мселелер симптомдары емес, оларды зін айындауа ыпал ету; ресурстарды блу барысында еркін епті іс-имылды жзеге асыруа жадай жасау; мселелер мен тапсырмаларды дрыс бліп, баынушылар рекеттерін адаалау; оршаан ортамен ке байланыстара тсіп, одан ажетті апарат алу; билікті айнар кзі мен зектілігіне байланысты туындайтын мселелерді негізді трде топтастыру трінде йымдастырылуы керек деп есептейді.

Жетекші лауазымыны дрыс орындалуы леуметтік-психологиялы негіздемелер бойынша да маызды: кні бойы жмыс абілеттігін сатауа, кіл-кйді сатауа, байланыс жасау процесінде жмыса деген сенімділікті жоалтпауа, мселелерді дрыс тсініп, жымда ажетті микроахуал орнатуа ммкіндік береді. Жетекші немі белгілі бір рух беретін жадайда болуы керек, себебі оны барлы іс-рекеті – бл адамдармен байланыс жасау, ал оны кіл-кйі сйкесінше олара да беріледі. Американды авторлар адамдарды басару барысында жетекшілерге мынадай ережелерден стануды сынады: баынушыларды зін-зі сыйлау сезімін олдау; назарды тлаа емес, мселеге аудару; ныайту дісін пайдалану, яни адамны тапсырмаларды жасы орындауына жасы реакция туызу; ол астындаыларды белсенді, ызыушылыпен тыдау; айын талаптар ойып, жмыскерлерге сенімділік беру.

Басарушылы процестерді крделілігі, оларды немі реттеу ажеттілігі, мемлекеттік басару формалары мен дістеріні демократизмі басарушылы тжірибеде кеестерді кеінен олдануа итермелейді, оларды масаты – апарат жинау, алмасу, синтездеу, идеялар беру, трлі ылыми-техникалы, йымды, экономикалы, леуметтік мселелерді талылау, жымды шешімдерді абылдау, баынушыларды алдына мселелер ою.

Кеесті нтижелілігі:сйкес кеесті кілеттігімен байланысты кімшілік-ыты (ол не істей алады?), дайынды сипаты мен ткізу тртібінен тратын йымды-функционалды (ол дайын ба жне оны ммкіндіктері пайдаланылан ба?), леуметтік-психологиялы (атысушылар аталмыш кееске ызыушылы таныта ма?), физиологиялы (атысушылар здерін алай сезінеді, оларды апарат беруге немесе абылдауа абілеттіктері?), техникалы (жазу ралдарына ие болып, апаратты бекіту) бірнеше шарттармен аныталады. рине, барлы шарттар бірдей дегейде саталан жадайда кеес кткендегідей нтижеге келеді. Сондытан кееске дайындалу барысында талылаудан нені ктетінін наты анытау ажет.

Кеестер тиімділігін арттырумен айналысатын зерттеушілер:кеесті жиі жне са мселелер бойынша ткізбеу(бл траты атысушылара тиімсіз сер етеді); кееске екі-ш сра ана шыару; кееске талыланатын мселеге тікелей атысты тлаларды ана шаыру (кеесте жай отырандар емес, атысушылар ажет); талылауа атыса алу ммкіндігін арттыру шін атысушылар шеберін шектеу; кеесті кн тртібімен атысушыларды алдын-ала (оларды дайындалуы шін) таныстыру; кеесті барлы атысушыларды тарта отырып, пікір-талас, еркін пікір-талас, «ой талысы» трінде ткізу (тске дейінгі ткізілген жне екі-ш сааттан аспайтын кеестер нерлым німдірек болып табылады); кеестерді хаттамалап, талылау орытындыларын шыарып, жалпымен абылданан кзарасты іске асыру рекеттерін бекітумен аятау керек дегенді сынады.

Кеестерді жне осындай йымды шараларды ткізу барысында (отырыстар, конференциялар, симпозиумдар, коллоквиу­мдар) оларды масата сйкес келу мселесіне ерекше назар аударылады. кінішке орай, басару тжірибесінде осы мселені ешкім ала шыармайды: кез келген жетекші шін кеесті шаыру е оай іс, себебі осылайша ол зіні белсенділігін крсетеді; адамдарды жмыстан айырумен, оларды орын ауыстыруымен, онайлерде труларымен байланысты кеестерді экономикалы жатарын ешкім есептемейді; ал леуметтік-психологиялы шыындара ешкім тіпті бастарын да ауыртпайды; кеестерде туындайтын жне басарылатын процестерге ыпал ететін наты басарушылы серпін беру жаы айындалмайды жне бааланбайды. Сондытан, мемлекеттік басару стилін одан рі арай жетілдіру масаттылы, немділік, басарушылы тиімділік, трысынан р кеесті талданып, баалануын арастырады.

Басарушылы іс-рекетті йымдастырушылыыны кшеюі кбінесе аталмыш процесте талданып, жалпыланып, бааланып, таралып, пайдаланыланылуына туелді болады. Тжірибе — басаруды лы жетістігі. Бір жаынан, ол трлі басарушылы элементтер ісінде пайдалану, тжірибе жзінде байап, тексеру нтижесі болып табылады. Тек тжірибе ана андай да бір элементтерді іс-жзінде алайша олданылып, басарушылы масаттар мен ызметтерді жзеге асыру барысында нені беретінін крсете алады. Екінші жаынан, шыармашылы ой тудыратын, бастамашыл, дарынды лауазымды тлалар з лауазымын атаруы барысында немі жаа, мбебап, стандартты емес бір нрселер келеді. Сапалы басарушылы іс-рекет лгілерін немі іздестіріп, оны жоары айтарымдылыыны пияларын талдап, оларды басару дстрлерінде, дадыларында бекітіп, елге белсенді крсете білу керек.

XXI асырды басында басаруды алуан трлері мен леуметтік типтеріні лкен лтты, сондай-а лемдік тжірибесі жинаталды. Монархиялы басару формалары, диктаторлы саяси тртіптер, соыстар мен дадарыстарды да кезедері бастан кешірілді. 60-а жуы соыстан кейінгі жылдары демократияны артышылытары мен лсіз жатарына деген тсіністік тередеп, оны жзеге асыру мен тиімділігін арттыру механизмдері ойластырылып келеді. Тжірибеде кптеген басарушылы технологиялар енгізіліп, сынатардан ткізілуде. Басаруды амтамасыз етуді ыты тсілдері, басару ызметкерлері рамын іріктеу мен дамытуды ресми белгіленген тртіптері де белгілі. Компьютерлендіру басарушылы апаратпен жмысты белсенді ала жылжуда. ажетті басарушылы нтижелерге ол жеткізуді ынталандыру мен оан деген жауапкершілікті рлі де тсінікті. Кейде бір нрсе: осыны барлыын мегеруге деген ынтызарлы пен ерік-жігер жетіспейтін сияты. Басару тжірибесін игеру мемлекеттік басару стиліні міндетті атрибутына айналуы керек. Себебі болашата адамзат пен барлы елдерді одан да крделі мселелер ктіп тр. Басарушылыл процестерді жоары йымдастырушылыынсыз оан бет алу ммкін емес.

 

4.Жауапкершілік жалпы леуметтік былыс, экономикалы неге, мдени, психология жне аспектілерді амтиды. оамды атынас ретінде те иын рылым жне бір адаммен екінші адам, адамдар мен жым жне оам арасындаы зара байланысы жне зара сері арылы ашылады.

Жалпы трде, жауапкершілік зара байланысты жатарды ынтасы жне еркіндікті амтамасыз етуі, ол оам мен мемлекетті кепілдік беруі арылы іске асады. Ол сондай-а:

а) з міндетін саналы тсіну;

б) тртіпті баалау;

в) жазалау шаралары негізінде алыптасып, бірінен кейін бірі жзеге асырылады.

Жауапкершілікті бастау элементі адамдарды, жымны, органдарды, оамды жйені баса компоненттеріні мойындалан кзарастары жне ндылытар, принциптер, оамды дамуды нормасы жне пайдалылыыны шешімдері оан сер етеді. йлесімді бааны нтижесі о болуы ммкін. Сондытан, жауапкершілікті тек санкция деп арауа болмайды, оны трлері, жаза лде жазалау. Блар ке жне леуметтік трыдан маыздыра.

Жауаптылы атынасты ішкі жне сырты екі жадайды бліп арастыруа болады. Ішкі жне сырты. Азаматтар бірінші жадайда (адамдар топтары, мемлекеттік органдар жымы т.с.с.) райды.

Сырты жауапкершілікке баса адамдар, жым жне оамды институттар ыпалы арылы сер етеді.

Адамдарды крінуі арылы оны адамдар атынасына олдануа болады. Мемлекеттік басару институты (масат, функция, рылымдар, процесс элементтері т.с.с.) жауап беруге абілетсіз, ол зі сер етпейді, тек адам арылы ана.

Жауапкершілік адамны аыл ойына сер етеді.

Азаматтар жауапкершілік арылы оамны ажеттілігіне байланысты оамды атынастарды белгілі дрежеде жне сапада стап тру керек.

Оны пні, мысалы, зады жауапкершілік, материалды, моралды, саяси жне зады жеке жне жымды жауапкершілік т.с.с жауапкершілікті басты элементі болып саналады.

Басару ызметімен айналысатын жеке адамдарды бойынан ынталандыру мен жауапкершілік асиеттеріні немі табылуы, осы процесте ажетті нтижелерге ол жеткізуді басты негізі болып саналады.

Басару ызметімен айналысатын адамдарды ебегін бекітілген нормалар арылы лшеу ммкін емес, себебі, бл рдісте жмсалатын кш-жігер интеллектуалды шыармашылы коммуникациялы сипатта болады. Біра аталмыш ызмет ой мен істі бір жерден шыуын сипаттайтын , наты тжірибе жзінде іске асатын жасампазды, шыармашылы ызмет.

Басару ызметін йымдастыруда жымды (алалы) нысан кеінен олданылуы тиіс.

Мемлекеттік басару стилін тиімді ету резервтеріні рбір басарушылы элементі (масаттар, ызметтер, рылымдар, формалар мен дістер) мен рбір басарушылы рамдас блігі (органдарды жйесі мен ішкі жйесі, жекелеген органдар, кез келген лауазымды тла) амтылатындыы кмнсіз. Бл жадайда біз нерлым айын болып табылатын жне тжірибеге оай енгізілетін мемлекеттік басару стиліні кейбір резервтері (даму баыттары) туралы ана сз озайтын боламыз.

Е алдымен, бл басарушылы іс-рекетті басарушылы серге бадарлау.Басаруды шынайылыы, сйкес процестерге басарушылы сер ету барысында ана байалады. Егер процесті олдайтын (не субъектілерде, оны рамдас бліктерінде, не басарылатын объектілерде) басарушылы сер болса, онда басару да болады. Егер басарушылы сер болмаса, процеске дейін жетпесе, оан атысты болмаса, онда абылданан шешімдерді басымдылыына жне кптеген йымды шаралара арамастан, басару да болмайды. Осылайша, басарушылы іс-рекет басарушылы серлерге атысты ызмет крсетуші мнге ие болады, оларды жзеге асырып, алыптастырады. Басарушылы сер – бл басарушылы іс-рекетті объективтендіру, тек солар арылы ана соысы талданып, баалана алады.

Басару алдында немі тратын басты да е крделі мселелер: басарушылы процесті арындылыы жне жоары сермен ала жылжуы шін не істеу керек, оны іштей реттелуі сырты басарумен алайша йлесуі керек, басарушылы рекеттерді тиімді ызмет етуі шін ол жеткілікті ме (клемі, тыыздылыы бойынша) деген сратар болып саналады. Басарушылы процестерді тиісті трде ызмет етуі шін (шыармашылы, адамдарды дайы ндіру процесі) кптеген немесе шексіз басарушылы серлерді ажеті жо. Басарылатын процестерге келесілер ажет: сйкес наты іс-рекет трлерімен байланысты бара-бар йымды формалар; адамдар талаптарына жауап беретін жне оларды іс-рекетін белсендендіретін наты бекітілген масаттар; сырты іс-рекетті дрыс реттейтін жне жеке бастама мен зіндік іс-рекет шін ке ммкіндік беретін нормалар, нормативтер (оам шін, зге де процестер шін); ресурсты жне ылыми-техникалы амтамасыз ету; белгілі мдделерді анааттандыратын ынталар жне жауапкершілік шаралары; іс-рекетті баылау мен нтижелерді баалауды де­мократиялы ресми бекітілген тртіптері.

рі арай: алыптастырылан басарушылы сер шыл жзеге асырылуы керек, яни басарушылы процеске дейін жеткізіліп, оны йымдастырылуы мен ызмет етуі шін енгізілуі керек. Осы стті ерекше есепке алу ажет, себебі басарушы жйе – бл ие­рархиялы рылым, онда берілетін немесе атарушылы буындар жоарыда тран буындардан берілген басарушылы рекеттерді немі абылдай бермейді, жне оны басарушылы процестерге дейін немі жеткізе бермейді. Жне кбінесе жоары немесе федералды атарушы органдармен алыптастырылан леуетті басарушылы серлер басарушылы жйеде трып алып, басарушылы процестерге наты ыпал етпейді.

Егер зекті басарушылы серлерді алыптастыру, барлы басарушылы іс-рекет бадарланан алашы масат болып табылса, онда осындай басарушылы серлерді рбір сйкес басарушылы процеске жеткізіп, енгізу оны екінші масаты болып табылады.

Осылайша, бл жерде мемлекеттік басару стилін тиімді ету резерві ретіндегі басарушылы іс-рекетті німділігі жайлы айтылып отыр. Басарушылы іс-рекетте ебекті нормалануы ммкін емес, йткені ондаы барлы ебек интеллектуалды, шыармашылы, коммуникациялы сипата ие, біра бл – ой мен істі ортатыымен сипатталатын ерекше тжірибелік шыармашылы. рбір орган бойынша, рбір лауазым бойынша: «ой (идея) — рекет — реакция (басарылатын процестер) — нтиже (объективті)», ебек ету жйесін ран жн, ол, біріншіден, дегейді артуына ыпал етіп, екіншіден, сйкес лауазымды тлаларды ызметтік рекеттеріні шыармашылы жне тжірибелік жаын талдап, баалауа ммкіндік берер еді.

німділік басарушылы іс-рекетті олданылатын формасынан, дістері мен ресми бекітілген тртібінен, лауазымды тлаларды абілеттігінен, дарындылыы мен білімінен келетін айтарымдылыты сипаттайды.

німділікті талдау бірнеше зара ауыспалы былыстарды салыстырып, баалауды амтамасыз етеді:

а) басару масаттарыны оамды мірді масаттарымен жне задылытарымен байланысы; біріншісіні екіншісімен сйкес келмеуі басарушылы рекетті німділігін шыл тмендетеді;

б) басарушылы рекеттерде бейнеленіп, сипатталан мбебап модельдер арасындаы туелділік — осы арылы басарушылы ойды зектілігі мен негізділігі, оны оамды сраулара барабарлыы аныталады;

в) біріншіден, жоарыдаы масаттарда олданылатын ралдар мен механизмдерді, екіншіден, басаруды объективті нтижелеріні жне бір баыттылыыны тиімділігі;

г) лауазымды тлаларды жалпы мдениеттік, іскерлік жне тлалы асиеттеріні басарушылы іс-рекетте алыптасан таптаурындытара сйкес келуі;

д) жарияланан бостанды пен басарушылы іс-рекетті дербестігі мен осы ммкіндіктерді тжірибеде олдануды наты шарттары арасындаы диапазон;

е) басару ызметкерлері рамыны шыармашылы белсенділігіні шынайылыы.

мір осы барлы зара ауыспалы былыстарды нерлым кбірек тжірибелік маыза ие болып, жоары нтижелілікке жетуін талап етеді. Ол шін басарушылы іс-рекеттегі шыармашылы, ізденушілік, тжірибелік жатарын арама-айшы оймау аса маызды болып саналады. Егер біз тжірибені немі саралайтын болса, онда оны жетілдіре аламыз, керісінше, тжірибеге сйенбей, барлы керемет деген ойлар, идеялар мен теориялар нтижесіз пайымдаулар болып ала береді.

Мемлекеттік басару стилін тиімді ету резерві ретінде жымдылы зор ммкіндікке ие болады, мнда ол мемлекеттік билік пен жергілікті басару органдарыны алыптасу аидасы ретінде ана емес, сонымен атар басарушылы іс-рекетті йымдастыру формасы ретінде атысады. Басарушылы апаратты крделену жадайында, басарушылы процестері динамизміні кшеюі жадайында, шешілетін мселелерді жйелі зара байланыстылыы жадайында, басарушылы іс-рекетті тімділігі оны тиімділіні алышарты болып табылады. Себебі білім, ептілік пен тжірибе, тиісті ыпалдасу, кптеген масаттарды, себептер мен салдарларды жан жаты есепке алу ана тиімді басарушылы шешімді дайындап, жзеге асыруа ммкіндік береді. Ендеше, басарушылы кадрларды барлы санаттарын жымды рекетке, з ойын дрыс білдіріп, згелерді ойын сыйлап, «ой талысынан» ткізуге йретіп, жым болып абылданан шешімдерге сыйластыпен арауа йрету ажет. Басарушылы іс-рекетті жымдылыын еркін атынастармен, шексіз отырыстармен, бір-бірімен дауласумен, зге де жаымсыз былыстармен шатастыруа болмайды. Ол субординация шеберінде жзеге асырылып, оны ныайтуа баытталан.

 

ОРЫТЫНДЫ

1.Мемлекеттік басару стилі — крделі, кп элементті жйелі былыс. Ол мемлекеттік басаруды леуметтік, йымды, нормативтік, апаратты жне техникалы параметрлеріні синтезіне негізделген. Сонымен атар, стиль оамны ерекше басарушылы саласында объективті жне субъективті бірлігін білдіреді деуге болады. Дл осы стиль арылы басару тек ылым мен нер ретінде емес, сонымен атар силлогизм мен интуиция ретінде, тек тжірибе емес, сонымен атар, эвристикалы сезім ретінде сипатталады. Стиль белгілі рылымдара сйене отырып, басаруды атысушыларына толы клемде зіні шыармашылы мнін ашуа ммкіндік береді.

2. Мемлекеттік басару стилі аталан элементтерге назар аудара отырып, рылады. Осыан байланысты, ылыми дебиетте айтылан басаруды бірнеше стильдерін бліп арастыруа болады:

- Директивалы (кімшілік-директивті, автократиялы, авторитарлы) – билікті шамадан тыс орталытануымен, гипертрофиялы формалардаы бір тлалыпен айрышаланатын стиль.

- Демократиялы (алалы, кооперативтік, корпоративті) – баыныштылара здеріні біліктілігі мен атаратын ызметтеріне сйкес дербестікті сынатын стиль.

- Либералды – оны іс-рекетті келісімсіздігі, абылданатын шешімдерді салдарлары шін жауапкершілікке ие болмау айрышалайды.

- Анархиялы – барлыы з бетімен жіберіліп, рбір адам здері не жасаысы келетінін жзеге асыратын басару стилі.

- Серіктестер стилі, онда жетекшілер мен лауазымды тлалар істен іске жармасып, трлі шараларды жзеге асырады.

- Еріктілік стилі, оан бйрытар, теріс психологиялы ыпал тн.

- Жалпы — нормативтік стиль, яни оам олдайтын жалпымен танылан стиль.

- Жеке – басарушылы іс-рекетті наты шарттарына сйкес жне жетекшілер мен лауазымды тлаларды наты шарттарына сйкес олданылатын жалпы стилі. Жеке жмыс стиліне тланы леуметтік-психологиялы асиеті ыпал етеді, ол оны белгілі леуметтік-психологиялы былыс ретінде сипаттайды.

3. Мемлекеттік басару стилін тиімді ету резервтеріні рбір басарушылы элементі (масаттар, ызметтер, рылымдар, формалар мен дістер) мен рбір басарушылы рамдас блігі (органдарды жйесі мен ішкі жйесі, жекелеген органдар, кез келген лауазымды тла) амтылатындыы кмнсіз.

4. Мемлекеттік басару стилін тиімді ету резерві ретінде жымдылы зор ммкіндікке ие болады, мнда ол мемлекеттік билік пен жергілікті басару органдарыны алыптасу аидасы ретінде ана емес, сонымен атар басарушылы іс-рекетті йымдастыру формасы ретінде атысады. Басарушылы апаратты крделену жадайында, басарушылы процестері динамизміні кшеюі жадайында, шешілетін мселелерді жйелі зара байланыстылыы жадайында, басарушылы іс-рекетті тімділігі оны тиімділіні алышарты болып табылады.

 

сынылатын дебиеттер тізімі

Міндетті дебиеттер:

1. азастан Республикасыны Конституциясы. –Алматы: азастан, 2000, 96-б.

2. «азастан-2030» Даму стратегиясы

3. азастан Республикасыны Заы: Мемлекеттік ызмет туралы. –Алматы: Жеті жары, 1999, 44-б.

4. азастан Республикасыны кейбір занамалы актілеріне экономиканы мемлекеттік секторын басаруды жетілдіру мселелері бойынша згерістер мен толытырулар енгізу туралы. 2006 ж., 19 шілде //Егемен азастан, Астана, Аорда 2006 ж., 7 шілде № 178-///РЗ

5. азастан Республикасыны Заы: азастан Республикасындаы жергілікті мемлекеттік басару туралы. –Алматы, Юрист, 2006 ж., 28-б.

6. азастан Республикасыны 2007-2024 жылдара арналан орныты дамуа кшу тжырымдамасы туралы: 2006 ж, 14 араша № 216//Егемен азастан. -2006 ж. 17 араша.

7. азастан Республикасыны Мемлекеттік басару жйесін одан рі ретке келтіру жне оны тиімділігін арттыру жніндегі шаралар туралы: 2006 жылы 27 наурыз № 74 Жарлыы //Егемен азастан. –Алматы, 2006 ж. 28 наурыз.

8. Мемлекеттік басару жйесін жетілдіруге баытталан шараларды іске асыру жніндегі іс-шаралар жоспары туралы//Егемен азастан. -2006 ж. 13 ыркйек.

9. азастанны лемдегі бсекеге барынша абілетті 50 елді атарына кіру стратегиясы. азастан Республикасыны Президенті Н..Назарбаевты Парламент палаталарыны бірлескен отырысында сйлеген сзі. //Егемен азастан. -2006 ж. 19 атар.

10.Корпоративтік басару, ашыты жне оам алдында есеп беру аидаттарыны негізінде мемлекеттік басаруды жаарту. азастан Республикасыны Президенті Н..Назарбаевты азастан Республикасы Парламентіні 3-ші сесиясыны ашылуында сйлеген сзі. //Егемен азастан. 2006 ж. 2 ыркйек.

11.Кадровая политика в системе государственных органов: Назначение на должность и тестирование государственных служащих: Сб. Нормативных правовых актов РК. –Алматы, 2005, -283-б.

12.азастан Республикасыны Мемлекеттік ызметкерлеріні ар-намыс кодексі: Мемлекеттік ызметкерлерді ызмет этикасы ережелері. –Алматы: Жеті жары, 2005, -24-б.

13.Атаманчук Г.В. Теория государственного управления. –М.: Омега-Л, 2004 г. -584-б.

14.Зеркин Д.П., Игнатов В.Г. Основы теории государственного управления. Курс лекции: Учебное пособие. –Ростов-на-Дону. Март, 2000. -448-б.

15.Пикулькин А.В. Система государственного управления: Учебник. –М.: ЮНИТИ-ДАНА, 2004. -543-б.

16.Уваров В.Н. Государственная служба и управление: Учебник. –Петропавловск: Сев.Каз.юрид.Академия, 2004. -416-б.

17.Эффективность государственного управления: Элементарный курс. –М.:Юрист, 2003. -320-б.

19.Реформирование системы государственного управления: Зарубежный опыт и Казахстан/КИСИ при Президенте РК. –Алматы, 2005. -276-б.

осымша дебиеттер:

20.Атаманчук Г.В. Как найти формулу разделения областей? //Российские вести. 1992 г. 11 ноября

21. Атаманчук В.Г.. Современная концепция государственного управления Россией //Государственное управление: проблемы теории, истории, практики преподавания. Ростов-на-Дону, 1993ж.

22. Атаманчук В.Г. Государственное управление: рациональность и эффективность его в период структурных перемен //Ракурс. Управление: теория, практика, поиск. Минск, 1993ж.

23. Байгельдинов Е. Теоретические основы устойчивого развития. Евразийское сообщество. 2000г. №2, 114-121-б

24. Есентугелов А. Итоги реформ и состояние экономики: успех и ошибки, просчеты и их причины. АльПари, 1999, №4-5, с. 27-30

25. Жиленко Г. Экономика РК в годы реформирования. Экономика и статистика. 2000, №1, 117-124-б

26. Козбаненко В. Формы и методы государственного управления. Проблемы теории и практики управления. 2000, №2, 46-49-б

27. Кубаев К. Экономическая модель эффективного государства. Транзитная экономика, 2001, №4, 49-58-б

Семинар сабаыны жоспары:

Семинар сабаын «дгелек стел» трінде ткізу жоспарланан, таырыпты негізгі теориялы сратары пікір-талас, ауызша жауап беру, дискуссия, сра жауап жне т.б. йымдастыру дістері арылы жргізілуі тиіс.

 

Масаты:таырыпты негізгі теориялы мн мтінін арастыра отырып, мемлекеттік басаруды йымдастыру-функционалды рылымын зерттеу сратарына жауап беру жне олар туралы тере тсінік алыптастыру. Ол шін семинар сабаында таырып бойынша мына сратарды мнін ашу керек:

1. «Басару стиліне» анытама берііз

2. Мемлекеттік басаруды стилін жете зейін ойып арастырыыз

3. Мемлекеттік басаруды стилі: элементтері жне асиеті

4. Басару ызметі стиліні резервін жетілдіру жолдарын зерттеіз.

СЖ жне СЖО тапсырмалары: