рігерді конгруэтнті, тиімді мінез-лы. 1 страница
олотов-Лучанский В.Б., Мациевская Л.Л., Цаюкова Н.А.
КОММУНИКАТИВТІ ДАДЫЛАР
Оу дістемелік ралы
АРААНДЫ
2008 ж
УДК
ББК
М
Рецензенты:
Кандидат медицинских наук, доцент В.А. Ткачев, кандидат медицинских наук, доцент М.Ю.Любченко, доктор медицинских наук Г.М. Мулдаева
олотов-Лучанский В.Б., Мациевская Л.Л., Цаюкова Н.А.
Коммуникативті дадылар
Оулы дістемесі -112 б.
Коммуникативті дадыларды оитын,медицина жоары оу орныны 1-2 курс студенттеріне арналан оулы дістемесі.дістемеде аталан пн бойынша типтік бадарламамен арастырылан таырыптар жнінде апаратты материалдар, жадайлы есептер, кп тадаудаы тестілер жне глоссарилер крсетілген.
ММА-ны дістемелік кеесіні отырысында талыланып жне сынылды
Хаттама №_____
____.________200___ж.
ММА-ны Оу Кеесімен басылыма бекітіліп жне рсат етілді
Хаттама №_____
____.________200___ж.
АЛЫ СЗ
“Коммуникативті дадылар” – бл МЖОС - 2006 сйкес жоары ксіптік медицина мектебіні “жалпы медицина”, “стоматология”, “фармация” мамандытарын оытуа арналан бадарлама. Коммуникативті дадылар медицина біліміні блінбейтін бір блігі болып аралады жне здіксіз ксіптік дамуда те ажет болып есептеледі.Тиімді коммуникация дадыларысыз дрігер мен науас арасында сенімді атынас рау жне науасты емге деген сенімділігін жоарлату ммкін емес. Коммуникативті дадылар шешім абылдаанда,науас туыстарымен атынасанда жне денсаулы сатауды баса да мамандарымен,ріптестерімен араласуда кмектеседі.
Осыан байланысты пнні масаты дрігерді науаспен,оны туыстарымен жне ріптестерімен ртрлі жадайларда тиімді атынасуда дадыларды рып,дамыту.
Осы оу дістемесі пнні азіргі психологиямен, сонымен атар клиникалы психология тжербиелерімен байланыстырылып, коммуникативті рдісті,рылымын жне атынасу трлерін сипаттайтын негізгі сратарымен сипатталан. Медицина оу орындарыны студенттеріні коммуникативті компетенттілігіні ралуына жне клиникада атынасу дадыларын рауа аса кіл блінеген.Соматикалы аурулар, стоматология тжірибесінеде жне фармацевт жмысында коммуникативті рдіс ерекшеліктеріне кіл блінеген.
дістеме мазмны жайлы з ескертулерін айтып жне птаан рецезенттерге авторлар з алыстарын білдіреді.
ІМ. КОММУНИКАТИВТІ РДІС. ДРІГЕРДІ КОММУНИКАТИВТІ КОМПЕТЕНТТІЛІГІ .
Медицина білімі бойынша Бкіл лемдік Эдинбург Декларация федерациясыны бекітуі бойынша (1988), рбір науас дрігер ретінде мият тыдаушы, баылаушы жне тиімді клиницист, сонымен атар атынасу сферасында жоары абылдаыштыымен ерекшеленетін адамды кездестіруге ммкіндік іздейді. азіргі уаытта адамны дені сау жне сыраттанан жадайын кбіне леуметті-психологиялы факторлармен анытайды, яни бл кп ауруларды емі адамды оршаан млтек ортаа атысты мінез-лыты аутодеструктивті алпыны тратануына байланысты боландытан, з алдына дрігерді науаспен сенімді атынас рауына талап етеді (терапевтік атынасу). Денсаулыты кптеген мселелері оны мір сру стилімен жне мінез-лы ерекшеліктерімен байланысты болып, соан байланысты дрігер медициналы схбатты жинатап, науасты мотивациясын згертіп, емдік режимдерді адаалауына кзін жеткізу, келісімін алу.Осыан байланысты, соы жылдарда коммуникациялы жне баса да дадыларды жоары медицина мектебінде дрігерлерді оытатын бадарламаларды дайындау болды (“Дрігер-науас” коммуникация мселелері бойынша,15-18 маусым 1993 ж. Женева, лемдік денсаулы сатау йымы). Дрігер мен науас арасындаы жасы арым-атынас емдеу нтижелеріне, атап айтанда науасты функциональді жадайына жне оны денсаулыыны субьективті баалануына сер етеді.
“Дрігер-науас” байланысы з табиатында екі жаты апарат алмасуды крсетеді. Дрігерді кзарасы бойынша, осы алмасу нтижесі болып, науас ауруыны алдын алу немесе диагноз ою жне емдеу жоспарын анытау болады. Науас кз- арасы бойынша, ауру симптомдары дрігерге айтылуы ажет.Сондытан, бл алмасу тиімді болуы шін, дрігер (апарат іздеуші) жне науас (апарат беруші) ажеттіліктері анааттанарлы болуы керек. Бл алмасу рылымы крделі. Яни,ол апарат алу масатында ойылан ретті жне ретсіз, натылайтын жне анытайтын сратармен ажетті апаратты алу болып табылады. Бл алмасуда вербальді емес коммуникация мысалы, н атпау, кзарас, жест, сйкену маызды рл атарады. Науас пен дрігер арасындаы арым – атынас 2-ші жылды ылыми зерттеуді нтижесі болса да, Ресейде бл арым-атынастар арнайы орын алан жо.Осы зерттеуді за масаты болып, дрігер мен науас арасында лингвистикалы атынасу моделін бекітіп, з алдында Ресейде жне де халы аралы денсаулы сатауда олдану болып табылады.
90 жылдар басында барлы ТМД мемлекеттеріні денсаулы сатау йымдастырушыларыны байланысы шыл дами бастады. Медицина білімі аймаынан, оны ішінде дрігерлерді ксіптік жетілдіруі айындалды. Осыан байланысты ТМД медицина оамы бір жаынан, батыс елдеріні дрігерлері екінші жаынан, медицина этика зерттеулеріні жне науаспен серіктік атынастарына ерекше кіл бле бастады. Нтижесінде Ресейде аылы клиникалар негізделіп, америка жерінде ресей дрігер мамандарына тренинг ткізу ммкіндіктері туындады. АШ-та, лыбританияда, Израилде 90-жылдар аяынан бастап тіп жатан тренингтар мен оыту семинарларына азіргі уаыта дейін азастанны медицина біліміні жне денсаулы сатау мамандары, соны ішінде араанды медицина академиясы белсенді атысуда. Бірата мндай халы аралы тренингтер алынан білімні тікелей тасымалдануын немесе олдануын амтамасыз ете алмайды. Шындыында мндай жобаларды бастапы баасы аралас болды. Сондытан, бл жоба жетістіктерге жетуі шін, бізді дрігерлік рсімімізде олдануымыз керек. ТМД-даы тарихи дрігерлік дайынды америкалы, израилдік, аылшынды дайындытан кптеп ерекшеленеді. азастан студенттері мысалы, орта мектепті бітірген жастар.Рсімделген тжірибе болып, клиникаа ерте кірісу, науастармен жмыс жасау, оулы ауру тарихын толтыру, диагностикалы ізденістерге йрету,клиникалы ойлауды дамыту жатады. Трасыз жне шектелген технология ммкіндіктеріне байланысты дрігерлер диагноз оюда зіні аналитикалы абілеттіктеріне сйенеді.
АШ-та, лыбританияда, Израилде студенттер бакалавриатты аятааннан кейін ксіптік оу орындарына тседі, ТМД елдеріні студенттерінен оу ерекшелігі негізінде классиккалы диагностикалаудан крі технологияа кп кіл аударады.
Осындай айырмашылытар нтижесінеде, дрігер мен науас арасында атынасу бір елге жетістікті болса, ал кейбір елге стсіз болады.
1995 жылы методология, леуметтік жне медициналы зерттеулер нтижесінде Онг АШ-та дрігер мен науас арасындаы атынасты алашы мліметтерін басып шыарды. Біздегі рсім бойынша жретін “келік” атынасты, яни дрігерді атынасуда белсенді болып, емдеу жоспарын таайындауы болса, АШ-та науас кіл аударуды орталыы болып, екі жаты атынас жреді.
Медик-студенттеріні психологиялы дайындыы нтижесі, болаша дрігерді гуманисті лемдік кзарасыны болуы жне оны психологиялы мдениетіні жеткілікті дегейде болуы. “Психологияфлы мдениет” тсінігіне ерекшк кіл аудару ажет.Профессор Я.Л. Коломинский Я.Л. тжырымдауы бойынша, психологиялы мдениет - бл адамзатты з-зін таныу дегейі жне адамны оршаан ортаа, табиата жне зіне деген атынасы жне т.б.
Дрігерді ксіптік – психологиялы мдениеті екі блоктан трады.Бірінші блок – теориялы немесе теориялы – концептуальді, екінші блок тжірибелік немесе психологиялы ызмет болып аталады. Психологияфлы мдениетті бірінші блогы теориялы ызметті нтижелерін крсетсе, екінші блок психологиялы ызмет крсетуге байланысты. Бл ызмет адамны ішкі дниесіне арналып, зіні жеке ішкі леміне ызмет етеді. зін-зі тану ызметі адамны ішкі немесе баса да иындытарын жеу абілетіне байланысты; бл тла шегеінен шыан, зіндік ішкі инстанцияны ралуымен байланысты тла аралы ызмет.
Осыан орай, дрігер мамандыыны психологиялы ызметі ксіптік баылау ндылытарымен, масатымен, психологиялы мдениетімен байланысты ішкі инстанцияларды рылуымен жреді. Блар дрігер маманыны оршаан ортадаы мінезімен ерекшеліктерін анытап, дрігерді ксіптік ызметіндегі зін стауымен жне леуметтік белсенділігіні психологиялы регулициясын амтамасыз етеді.
Болаша дрігерді бадарлы ндылытарымен жне мотивациялы сфераны рылуымен жретін, ксіптік ндылытар жйесі жне медициналы ызмет арасында айын бадарлы з-ара атынас жасы дамыан. Медицина ызметіндегі е ажет мотиватор болып,ызметіне бадар беріп,ажеттіліктерін жне ызыушылытарын анытайтын ндылы жйесі болып табылады.
Бл байланыста коммуникативті рдісті жне оны компоненттеріні ыр-сырын танып білу асак ажет.Ксіптік компетенттілікті е ажет блігі коммуникация тсінігі жне атынасу дадылары болып табылады.
Коммуникативті рдіс – жатарды зара абылдауымен (перцепция) жне апарат алмасып атынасуы (интеракция) арылы субьектілерді арым-атынасыны динамикалы жйесімен тсіндіріледі.
Дрігерді психологиялы компетенттілігіні (оны ішінде коммуникативтілігі) жне терапиялы атынасыны дайындыы, сонымен атар, ксіптік ызметіні ерекшеліктері мен ндылытары мыналара байланысты:
- бл атынасу сферасындаы ндылы, “адам-адам” сферасында жне дрігерді ызметіндегі жетістіктері тек ана оны жоары медициналы дайындыына ана байланысты емес, яни жалпы адамшылы мдениеті, оны жеке леуметтік- психологиялы аспектілеріне де атысты;
- отанды медицинада ауруа социопсихосоматикалы атынас ажет себебі: дрігерді науаспен сенімді атынас рап, психологиялы атынас арылы апарат жинау жне диагнозды жеткізуде, оан нсаулар беруде ажет болып табылады.
- Терапиялы “дрігер-науас” альянсыны рылуыны шарты болып табылатын, коммуникативті компетенттілік науасты емдеу рдісінде субьективті орынды алады;
- Жас маман дрігерлерге науас психикасында ауру салдарынан мірге, жмыса, жаын адамдарына жне зіне деген атынасыны ртрлі згерулерімен кездеседі (Б.Д. Карвасарский, 1982; Н.Д. Лакосина, 1984; В.П. Петленко, 1989).
Ксіптік ортада жне оршаан ортасында жетістікті ызмет етуде тла аралы ралып, ксіптік тжірибе жинау дрігерді коммуникативті компетенттілігін сипаттайды. Бл анытамадан коммуникативті компетенттілік тек ана индивидке тн асиеттерге байланысты емес, яни оршаан ортада болып жатан згерістермен, (денсаулы сатау жйесінде) маман дрігерді леуметтік мобильдігіне де байланысты екенін креміз. Коммуникативті компетенттілік психологтармен мынадай болып аныталады: адамдар арасында шыдалып, ралатын атынас (тла аралы тжірибе). Тлааралы тжірибе жымда ралады. Адамны коммуникативті компетенттілігіні бірінші жне негізгі белгісі болып, коммуникативті компетенттілікті жай ана жеке асиет емес бірін-бірін тсінуіндегі адам есіні наты бір жадайы. Дрігерді коммуникативті мдениетіні таы бір крінісі болып, науасты жеке асиеттеріне туелсіз, науаса о эмоциональді атынасына ксіптік кзарастарымен арап, дрігерді медициналы арым-атынасына коммуникативті дадыларды жне біліктілігіні толы кешеніні болуымен сипатталады (науаспен терапевтік альянсты ралуы).
Дрігер еміні психологиялы тиімділігімен жретін, дрігерді коммуникативті компетенттілігі байалады:
· интеракцияны о баытында жне арсы келу реакциясыны болмауы;
· эмпатияны жне зін баалауды жоары дегейінде;
· арым-атынасты белсенді атысушысы ретінде, баса адама ндылы ретінде арау;
Дрігерді коммуникативті компетенттілігіні ралу мселелері тжірибелік аспектілерде ке тараан, отанды денсаулысатауды сырата жне денсаулыа леуметтікпсихосоматикалы рекеті жне дрігер мен науас арасындаы емдік рдістегі терапиялы бірлестікті жасарту болып табылады (терапиялы альянс). Терапиялы бірлестіктегі «дрігер-науас» диадасындаы атынасты рау азіргі кз-арас бойынша -лемде адамны мірлік ызметіні бтіндігіні бзылуы деп аралады.
Соы онжылдыта, «органикалы» жне «функциональді» сыраттар негізіні арасында таластар туындайды. Медициналы мамандар ауруды кптеген этиологиялы факторлар серінен дамитынын тсіне бастады. Оны ішінде психологиялы жне леуметтік факторлар роліне ерекше ызыушылытар туындады. Мндай жаа бадар тжірибелік медицинаны кру аймаын кеітеді: науас брыныдай андай да бір ауруды тасымалдаушысы ретінде ана емес, сондытан «ауру индивидум мен леуметтік рлыстарды дрыс емес атынасыны серінен дамиды» деген тжырымды растайды.
азіргі медицина соматикалы сфераны жне ауруды медициналы моделдеріне леуметтік этиология задылытарын атап крсетеді. Денсаулыа леуметтік-психологиялы рекеті, азіргі медицинаны саноцентрикалы парадигмі патоцентрикалы парадигмге адекватты болып келеді.
Дрігерді коммуникативті компетенттілігі науаспен терапиялы альянс рауды негізінде жатыр:
· науасты вербальді жне вербальді емес атынасу белгілерін дрыс танып біліп жне одан іске атысты ажетті апараттарды мейілінше кбірек алу;
· тиімді диагностика жасау тек ана тндік симптомдарды ана анытау емес, сонымен атар соматикалы симптомдарды психологиялы жне леуметтік табиаттарын анытау, емні басаша жоспарын талап етеді;
· тиімді коммуникативті дадыларды науаса таайындалан емін абылдауа жне науасты емді птауына о сер ететіндігі зерттелді; Таайындалан емге бойын сынбау медицинаны крделі мселесі болып табылады. («Дрігер-науас» мселелеріні кеестері, 15–18 маусым 1993 ж. Женева, лемдік денсаулысатау бірлестігі);
· науастара адекватты медициналы апараттарды жеткізу жне денсаулыты жасартуда, сонымен атар ауруды алдын алудаы салауатты мір сруге насихаттау арылы дрігерді ролін жоарлату;
· ауруды р-трлі кріну формаларына сер ету (эмоциональді, интеллектуальді, себепті) жне компенсаторлы механизмдерді белсенділеу, науас тласыны психосоматикалы потенциалын жоарлату, оны леммен байланысын айта алпына келтіруге кмектесу, йреншікті орынышты жеу, аурумен пайда болан стереотиптерді бзу жне сау кзарасты тудыру;
· «дрігер-науас» арым-атынасындаы ерекше деликатты жадайларда дрігерлерді тиімді сері, мысалы науасты жазылмайтын аурумен ауруы немесе науас туыстарына оны айтыс болатындыы жнінде жеткізу жне т.б.
Шет ел авторларыны зерттеулері, дрігер жаынан нашар коммуникация науасты жне оны туыстарыны емге деген анааттанусыздыыны басты факторы екенін жне оларды баытсыз жадайлара келетіндігі немесе сотты талдауларды себебі екендігін длелдеді (Evans et al., 1991; Simpson et al., 1991; Fallowfield, 1992).
«Дрігер-науас» диадасындаы терапиялы альянсты сенімні негізінде ралуы терапияны жетістігі болып табылады. Біра, азіргі уаытта дрігер мен науас атынасы патерналистік сипатта, яни субъекті-объекті атынасты болуы, оны ш басты себебі бар: 1) дрігер кбіне терапиялы рдістегі науаспен атынасына жне коммуникативті кеістікті йымдастыруына кп мн блмейді; 2) кбіне дрігерлер зіні потенциальді ммкіндіктеріне мн бермейді. зін жыныссыз, эмоциясыз, «ойлаушы-реттегіш» жне баылаушы машина ретінде крсетеді де науаса осындай атынас жасайды; 3) дрігер зіні науаса деген атынасын басым крсетіп, науасты пассивті орындаушы немесе туелді медициналы білімі жо потенциал ретінде креді. Осы жоарыда крсетілген апараттар медициналы оу орындарында оу рдісіні болаша дрігерлерге о асиеттерін алыптастыруа жне здіксіз психологиялы білімдерін жетілдіруге рекет етуін негіздейді. Мндай білім ксіптік біліктілікті, іскерлікті, дадыларды жне жеке асиеттерді осылысы ретінде, иындытарды жее біліп, нтиже шыаруларына болаша дрігерлерді дайындауды негізі болады. Мндай дайынды дрігер тласыны ксіптік сенімділігігі мнді крсеткіші ретіндегі келесі элементтерден трады: ксіптік тлалы асиеттер, ксіптік ндылытар, білімі,ызыушылытары, іскерлігі, дадылары жне абілеттіліктен.
Сондытан, болаша дрігерді дайындауда психологиялы дайынды ерекше орын алуы керек:
· біріншіден, студент-медикте психологиялы лемдік кз-арасын жне коммуникативті мдениет дегейін растыру;
· екіншіден, дрігер ызметіні кейбір ндылытармен реттелетіндігін;
· шіншіден, медик маманыны «Мен- концепциясын» жне позитивті зіндік баалауды растыру;
· тртіншіден, эмпатияны жоары дегейін дамыту (баса адамны психологиясын сезіну), «клиникалы ойлануды» жне ксіптік позицияны йрету
Коммуникативті компетенттілік тек ана психологиялы білімді талап етпейді, сонымен оса арнайы дадыларды ралуын: байланысты рау, тыдай білу, коммуникацияны вербальді емес тілін ои білуді жне схбатты жргізіп, сратар растыруды білуді міндеттейді. Дрігерді з эмоциясын шектей білуі, сенімділігін сатау абілеттілігі жне з реакцияларын баылауды игеруі ажет. Адекватты коммуникация науасты дрыс тсініп, оны реакциясына сай жауап айтаруды амтамасыз етеді. Науасты р-трлі рухани жадайына туелсіз, яни ол ашулы немесе апалы, рейлі, мазасызданан жадайларда болса дрігер ксіптік тапсырмаларды шешіп, адекватты атынас рауа тиісті. Медицина ызметкеріні ксіптік маызы бар асиеті болып, коммуникативті толеранттылы болып сналады. Коммуникативті толеранттылы дрігерді аншалыты шыдамдылыын, тзімділігін крсетеді. Науас дрігерге трлі сезімдер алдыруы ммкін, ол науы немесе намауы, жаымды, жаымсыз болуы жне т.б, осылара арамастан жадайды жее біліп, шиеленісті немесе жйесіз атынастарды болдырмау: оан «дрігер-науас» роліні орнына досты атынас, психологиялы жаындасты, туелділік жне махаббат. Дрігерді ксіптік ызметінде коммуникативті компетенттілігі, науаспен тек ана психологиялы атынас рау емес, сонымен атар ксіптік роліні шегінен шыпау.
Коммуникативті компетенттілікті райтын психологиялы сипаттар. Баса адамдармен атынасты рай білу жне дамыту, р-трлі леуметтік жадайлардан алынан тжірибеде ралады.атынасуда тла асиеттері крініп, ралады: рейлік, агрессивтілік жне т.б. Тланы психологиялы ерекшеліктері ралу рекеттерінде коммуникативті компетенттілік ралады.
Коммуникативті компетенттілікті рау негізінде баса адамдармен бірге болуа мытылу, андай да бір леуметтік топа жату немесе эмоциональді арым-атынас рау жатыр. Шиеленісті жадайларда зіндік баалауды жоарлатып, болып жатан оиалара адекватты арау. рейлі жадайларда баса адмдара ажеттілік жоарлайды, оларды асынан табылуы рей дегейін тмендетіп, негативті эмоциональді уайымдарды азайтады. Адамдара леуметті байланыс болуы аса ажетті, оны жетіспеушілігі стресті даму себебі болып табылады. Мндай пстхологиялы сипат баса адамдара ажеттілікті крсетеді, дебиетте «аффилиация» терминімен крсетілген – баса адамдар оамында болысы келі ажеттілігі, «осылуа» мытылу. Ішкі (психологиялы) аффилиация штарлы жне сенім сезімдері трінде, л сырты – бл баса адамдармен ашы атынасу трінде крінеді. Хекхаузенні анытауы бойынша аффилиация леуметтік атынасты кнделікті жне фундаментальді сиптты болатындыы аныталан.
Мндай арым-атынас анааттануа келеді.Дрігер жмысында, за немесе трлі леуметтік контактылардан айырмашылыы науастара ызыушылы атынасы, кмектесуге мытылу, дрігерді ксіптік брмаланудан орайды.
Дрігерді коммуникативті компетенттілігін амтамасыз ететін баса психологиялы сипат – бл эмоциональді тратылы, байсалдылы, импульсивтілік пен эмоциональді экспрессивтілікті жотыы жне эмоциональді реакцияларын траты баылауа алу. Дрігерді эмоциональді тратылыы науаспен арым-атынасында психологиялы жарылыстардан, шиеленістерден ашатауа кмектеседі.Интенсивті эмоциональді реакциялар науасты сенімін бзып ана оймай, оны орытып, аладатады жне шаршатады. Керсінше дрігерді рухани тратылыы, айырымдылыы, эмоционалді тратылыы науасты сенімділігін артып, сенімді атынас рауына серін тигізеді.Сыратты пайда болуы рей дегейін жоарлатып, эмоциональді трасыздыты кшеюіне, яни жылаышты, ашуланшаты, агрессиялы жне тітіркендіргіштікке шыратады. Кп жадайларда ішкі жне сырты патогенді факторлара:психогенді, травматикалы, самотогенді жне т.б астениялар байалады. Трасызпсихикасымен, рейленуімен, сенімсіздігімен, эмоциональді лабильдігімен науастар дрігерді сенімділігіне мтаж. сіресе бл ауыр психикалы бзылыстары бар науастара ажет.