рігерді конгруэтнті, тиімді мінез-лы. 3 страница

Дрігер науасты еркін монологын анша уаыт тыдауы ажет. Кейбір науастар кедергі болмаса тотамай за сйлей беруі ммкін. Америкалы психологтарды зерттеуі бойынша жалпы тжірибедегі дрігер «Сізді андай шаымдарыыз бар?» сраына 16 секунд аралыында жауап тыдайды, одан кейін науасты тотатып баса сратарын ояды.. Тжірибені нтижелеріні крсетуі бойынша, мндай дрігерлерге науасты айта баруы сирейді. Науастар здеріні сыратты жадайларын ерекше уайымдап, дрігерден уаыт лшемімен бааланатын лкен зейінді талап етеді. Егерде, дрігерді тыдамауынан олар психологиялы анааттанусыздыа шыраса, дрігерді диагноз оя алмайтын жне тиімді терапия жргізе алмайды деген тжырыма келеді.Тжірибені крсетуі бойынша, науасты барлы шаымдарын тыдауа жне науас жайында крініс алуына 2-3 минут жететіндігін крсетеді.

Апараттану немесе аргументация фазасы. Фазаны негізгі мазмны болып – вербальді (науасты срастыру, натылайтын сратар ою) жне вербальді емес (науасты арау) осымша апарат алу. Дрігерді бірінші контакты фазасында алан сері, рі арай атынасу рдісінде де саталады. Апараттану фазасы — атынасуды едуір белсенді фазасы болып саналады. затыы науасты жадайына жне жеке- психологиялы сипатына байланысты болады.

Апаратты жинау вербальді атынастан, яни науасты срастырудан басталады. Вербальді коммуникация рдісі кезінде дрігер баяу физикалы ашытыты ысартады: гімелесуді бір стінде ол науаса жаын келіп, оыс жне дрекі имылдан аула болып аырындап олынан стайды. Науасты тла аралы ашытыты ысаруына йретуге ммкіндік беріп, оны физикалы контактыа дайындайды (пальпация, перкуссия, аускультация). Кп жадайларда науастар дрігерді алашы физикалы контактысына эмоциональді жауап айыратынын естен шыармау керек. Дрігер науасты алаш рет ан ысымын лшегенде, ол кейінгі кездесулердегі крсеткіштерге араанда жоарыра болады. ан ысымыны жоарлауы науасты психологиялы реакциясын сипаттайды.

Физикалы контакт вербальді коммуникацияны рдісіне сйкес жрсе, науасты арау жеіл теді. араудан кейін дрігер науаса таы да бірнеше сратар ояды, ол тек науасты соматикалы жадайын ана емес, сонымен атар психологиялы жадайын жне науасты тлалы ерекшеліктерін де сипаттайды.Мндай рекет «дрігер-науас» ксіптік атынасына жекелік сипаттама беріп жне арым-атынаса сенімділік тудырады. Дрігер науасты срастыру жне арау кезінде, ойша бадарлау фазасында пайда болан ммкін гипотезаларды арастырып, жаадан алынан апараттармен негіздейді. Осылайша алашы диагноз пайда болады. Науас жайында алынан апараттар дрігерді дрыс сра растыра білуін талап етеді. Сратарды ашы жне жабы деп бледі. Жабы сратарды наты апарат алу шін ояды жне оан екі сзден тратын жауап алады, малдау немесе жоа шыару. Мысалы: «Жасыыз нешеде?», «Сіз дйсенбі кні осы уаытта келе аласыз ба?» жне т.б. Ашы сратар тере жне тсінікті жауап алуа ммкіндік береді, яни симптомды суреттеу жне баалау,оларды блшектеп айтуына: «Ауырсыну жайында натылап айтып беріізші», «Сізді тыныс алуыызды иындауын немен байланыстырасыз?». Аргументация фазасында науасты срастыру мен арау нтижелерінде ойылан алашы диагнозды негіздеу масатында осымша зерттеулерді жргізуіміз ажет. Дрігерді тапсырмасы – ажетті баыттамаларды жазу ана емес, сонымен оса науасты диагностикалы шараларды туіне кзін жеткізу болып табылады. Ол шін науаса зерттеулер нтижесіні дрыс диагноз ойылуына жне тиімді емді таайындауына, кіл кйіні жасаруына ажеттілігін айтып тсіндіру. Екіншіден, диагностикалы шаралар ауырсынумен немесе жаымсыз сермен (фиброгастроскопия, бронхоскопия) тетін болса, науасты ескертуіміз керек.

Тзету немесе коррекция фазасы. Науаспен кездесу тек ксіптік жоспармен аяталмай, психологиялы жадаймен де аяталуы ажет. Психологияда танымал «шеттік эффектісіні» айтуы бойынша, кездесуді басталуы мен аяталуы е жасы есте алады. Науасты есінде дрігерді міт беретін алашы жне соы сзі есінде алады. «Дрігер - науас» атынасыны соы фазасы кездесуді аятап, зіне психологиялы жкті алады. Бл фазаны тапсырмасы – науаса эмоциональді олдау крсетіп, міт орнату арылы, оианы стті аяталуына сенімін тудыру. Тзету фазасында да дрігерді вербальді емес мінез-лы – оны алпы, ымы, мимикалы реакциялары, кз арасы жне дауыс ыраы лкен орын алады. ортынды фразаны мні те зор, мысалы, «Сізге кмектесу шін барлы жадайды жасаймыз», немесе «Енді Сіз екеуміз шеу болды: Сіз, мен жне сізді сыратыыз. Егерде сіз мені олдасаыз, біз онда оны жееміз». Уаыт ткен сайын рбір дрігерде науаспен кездесуін аятайтын зіні ортынды фразасы пайда болады. Бл ксіптік «имиджды» блігі болып табылды жне ол сабырлы жне сенімді дауыспен айтылып, шыарып салатын немесе келесі кездесуге шаыратын айырымды кз-араспен, ыммен аяталады.

Науаса диагнозды жне болжамды жеткізу. Дрігерден науас нені тосады? Науас зімен не боланын білмейді де, белгісіздік пен орынышты сезініп, сондытан ауруды атын немесе диагнозын естігісі келеді. Сонымен атар, науас зіні жазылуы шін не істеу керектігін де білгісі келеді: режимі мен диетасыны андай болу керектігін, дрілік заттарды жне емдік шараларды олдануын, емні затыын, нтижесін. Оан эмоциональді олдау аса ажет: ол зі ойлаандай ауруды аса орынышты емес екендігін, кмек бере алатындыымызды естігісі келеді. Диагнозды айтанда орыныш шаыратын терминдерді олданбай, тсінікті жне арапайым тілмен сйлеуіміз ажет. Белгілі аылшын хирургы Кэлнанны жазбасында: «орынышты диагноздарды айтудан аула болыыз. рине, науас зі жайында бар шындыты естігісі келеді, біра андайда шындыты жмсартып, жылы жрекпен айту – ол сізді е трарлы тжірибеіз. Науаса диагнозын айтарда адамшылы алашы орында труы ажет. Коронарлы артериаларды тромбозы дегенні орнына, жрек стамасы; гипертония дегеннен, ысымны жоарлауы деген; рей неврозы дегеннен, жйке жйесіні серінен болан басты ауруы деген жмса жне сенімді естіледі. Бл сздер тек ана аяушылыты ана тудырмайды жне тсінікті де. Ауыр жне жазылмайтын ауруларды айтар кезде (ісік, ЖИТС), диагнозды жеткізу мселесі ерекше иын. Науастарды кейбір категориясы, з жадайыны ауырлыын сезіп, ештее болмаандай дрілерін абылдап, дрігерді нсауларын орындайды, шыару кні жайында срайды. Бл науасты сенімділігі пайда боланы жайында крініс береді. Ал, кейбір науастар аншалыты орынышты жне мітсіз диагноз болса да білу керектігін дрігерге жеткізеді.Олар алан міріні уаытын туыстарымен жне достарымен ткізуге немесе бастаан істерін аятауа, зін финала психологиялы дайындауа тырысады. лім аузындаы ауыр халді науастара дрігер аяушылы танытып, науасты жазылуа деген мітін сатайды, оан жаа дрілік заттарды сері жайында жне оны ремиссияа немесе жазылуа келетіндігі туралы айтады. лім аузындаы науаспен атынасу зілмей, психологиялы олдау ызметтерін атаруы керек. Кейде медицина ызметкерлері, науасты жадайыны жасармайтынын біле тра, олардан ашатап, жадайын срамайды, гигиеналы шараларды орындалуын жне дріні абылдауын баыламайды. Нтижесінде халі ауыр науас жалыздыта алады. Мндай науаспен атынасуда, оны ліммен жалыз тастамай, кіл-кйіні жасаранын ескере отырып, жан дниесіні жадайын жеілдетуге шаралар жасауымыз керек.

2.2 атынасуды вербальді жне вербальді емес дістерін олдану

Вербальді немесе сзбен атынасу –сйлеу серінен жзеге асады. Сондытан, ол вербальді деп аталады (verbum-лат.: сз,етістік). Сз жне сйлем адам психикасыны ажетті блшегі болып табылады. Сз психикалы рдісті аымына сер етеді. Біра, сз ойлаумен ерекше тыыз байланыста, ал тіл ойды материальді абыы ретінде крінеді.

Тіл — бл атынасу ралыны ата жйелік ережесі. Сз — атынасу рдісінде ойды, сезімді жне ерікті жеткізу шін тіліді олданады.Сонымен атар, сз тек адамдара тн жетілген атынасу ралы. Тіл ішкі жадайымызды крінісі болып табылып, обьективті заттарды негіздеп, белгілейді. Сондытан, сзді е ажетті ызметі сигнификативті немесе негіздеуші болып табылады. Сйлем жалпы заттарды байланыстырушысы. Сондытан, сз жинатау немесе орыту ролін жне атынасу ызметін атарады. Сзді коммуникативті ызметі адамдар арасындаы байланысты амтамасыз етеді.Сзді коммуникативті ызметіні 3 аспектісін крсетуге болады: апаратты (сз адамнан-адама жне рпатан-рпаа апаратты жеткізу дісі болып табылады); мнерлеу (сезімді, атынасты, оны ішінде лкен орын алатын ырапен, экспрессивті жне паралингвистикалы рамдас бліктер – мимика, ым, пантомимика арылы жеткізу); сз рекетті бастамасы ретінде, ерік білдіру. Коммуникативті ызмет адамдар арасындаы атынасты растыруда лкен маызы бар. Халымызды белгілі аыны К.Салыовты мына ле шуматары барлыымыза аса танымал: «Бір ауыз сз асіретті тияды. Бір ауыз сз айыпас дерт жияды. Бір ауыз сз жан тетігін табады, Бір ауыз сз мы уреге салады....». Дрігерді немесе баса медицина ызметкеріні науаса айтан сзі оны эмоциональді жадайын, ауруа деген атынасын крт згертіп, «ятрогенді» деп аталатын ауруды шаыруы ммкін.

Адамдарда сенсорлы сзді (сзді тсіну абілеті) жне экспрессивті сзді (сйлеу абілеттілігі) дамуын айырымыз.

Сз сырты немесе ішкі болады. Сырты сз жазбаша жне ауызша болып блінеді. Ауызша сзді рамдас блігі болып, есту озалысы табылады. Сзді абылдау мен тсінуде фонематикалы естуді маызы бар. Есту анализаторыны жоары дыбысты айыру сезімталдыы дауысты (о-ё, а-я; у-ю) жне дауыссыз (б-п; д-т, г-к; з-с; л-р) дыбыстарды салыстыра алады.. Балаларды есту жне сйлеу абілеттілігіні дамымауына байланысты жне науастарда осы ызметіні бзылуына сйкес сзді абылдап тсінуі иындайды. Ауызша сз бірнеше айырыша белгілермен сипатталады. Е маыздысы – жадайлы (ол наты жай-жапсара, атынасуды шарттарына) байланысты; ндеу — белгілі бір адама баытталу арылы эмоциональді – экспрессивті атынасуда жргізіледі.

Монологты сз — бір адамны за жне бір жйеде сйлеуі. Ондай сз байланысан, контексті жне логикалы ойлауды талаптарына баынатын, длелді сз болып келеді.

Жазбаша сз ауызша сзден кейін дамыан, механизмі жаынан кру – естумоторлы болып келеді. Жазбаша сз жат ролінде саталатындытан лкен жауапкершілікті талап етеді.

Сз тек ауызша немесе жазбаша трінде ана емес, зіндік ішкі сз алпымен де крінеді. Ішкі сзді негізгі белгісі айтылмауы, ол нсіз. Біз жиі з - зімізбен ішімізден сйлесеміз, ойымызды немесе ниетімізді жне дамыан хал-ахуалымызды нсіз талылаймыз. Осылайша ішкі сз ой-пікірімізбен, тланы рухани сана – сезімімен, ар – ятымен жне ажеттіліктігімен байланысты. Ішкі сзді алпымен ойлауымыз жріп, жоспарлар мен ниетіміз туындайды.

Егер дрігер науасты оны тсінгенін аласа, атынасу ралдарын адекватты жне йлесімді олдануы шарт. Дрігерлік ксіп коммуникативті трізді компетенцияны міндетіне алады. Мндай кезде атынасу позитивті жадайды туызып, комплайенске жетуге немесе тиімділікке баытталуы ажет. Бл байланыста дрігер ызыл тілді шеберлігін крсетуі тиіс, яни сзді мнерлеп, тсінікті жне сенімді етіп жеткізуін талап етеді. Кейбір кезде актерлік абілеттілікті де олдана білу керек. азіргі уаытта азастанны жне ТМД мемлекеттеріні дрігерлері актерлік абілеттілікті олдануды біле бермейді, ал жас мамандар оны олдануды ажеттілігін жоа шыарады. Шындап келгенде дрігер зіні ксібінде, зі байамай, актерлік сзді жне сценалы озалыстарды жиі олданады. Мндай актерлік арсенала сзді паралингвистикалы амтамасыз ету жатады, кейде оны экстралингвистикалы деп те атайды. Яни, сзді ырапен, темпымен, зілістермен айту жне шыаран дыбысты жоарлыымен, мелизммен (сзді ,ыраты уенділігі), дауыс тембрымен сипатталады. Кейбір авторлар (Б.Д. Карвасарский) паралингвистикалы белгілерге ым мен мимиканы жатызады. Біз осы нсуда з кз-арасымыз бойынша беттік экспрессияны, вербальді емес атынасу ралдарымен, ишарамен жне алыппен крсетеміз.

Пара- немесе экстралингвистикалы дістер сзді психологиялы тиімді жне жеткілікті ылады. Кзіізге монотонды, зіліссіз сйлейтін дрігерді елестетіізші. Мндай крініс немрайды, жиеркеншек жне аса адамны кейпіне крініс береді. Осындай сер тиімді атынасуа жне терапиялы альянсты пайда болуына кедергі жасайды. Бл жадайды эмпатияа ие адаммен салыстыранда, оны сзі жылылыпен айтылып, дыбыс тоны жайымен шыады. Ол зіні толуын, сезімталдыын жне мітті сездіре білдіргенде, ана дауыс тонын жоарлатады. Сзіне сенімділік интонациясында, науасты рейін жне рухани тсінушілікті білдіргенде дауыс тонын тмендетеді

Сонымен, кейбір паралингвистикалы дістерді арастырайы. Сз екпіні. Бл – жеке сздер мен фразаларды айтылу жылдамдыы.Сйлеу жылдамдыы тез болмауы керек себебі, гімелесушііз сзді жне терминдерді маынасына тсінбей алады.Сзді абылдау науасты зейінді шырлауына байланысты. азіргі зерттеушілерді тжырымы бойынша 12 жаса дейінгі балаларды траты зейіні 20-25 минута дейін жетеді, ал лкендерде бл крсеткіш ке ауматы крсетеді. Сондытан, науасты зейінін шектен тыс з пайдаыза олдануа болмайды.те жылдам немесе те баяу сз аымынан жалыу бір уаытта жреді. Егер де науаса сіз ажетті апаратты жеткізгііз келсе, атынасу кезінед вербальді атынасуды екпінін ауыстыруа тырысыыз. Жылдам сз айтылатын апаратты маыздылыын жне сйлеушіні сенімділік белгісін крсетеді. Баяу сз рефлексия атмосферасын тудыруа ммкіндік жасайды. Сіз науасты оны мселесі жайында бірге ойлануа шаырасыз, сзіізді біркелкілігімен жне жайлылыымен оны тыныштандырасыз. Орташа арынды сзді сіз науаса андай да бір дісті йреткііз келсе немесе айтылан апаратты наты есінде алдыру масатында олданасыз. Мысалы, орташа арынмен сіз дрі абылдауды млшері жне уаыты жнінде нсау бере аласыз. Атап айтанда, дрігерді грамматикалы жне лексикалы абілетсіздігін немесе шешендігін жне орынсыз айтылан арапайым сздерін ешандай сз арыны жауып ала алмайды. Сондытан да, сзді мдениетін рау шін студенттік шатан бастап трбиеленуіміз ажет. Дрігер маманы ретінде сйлейтін тілііз мінсіз болуын талап етеді. Жоары квалификациялы жне жоары дрежелі дрігерді оны – интелегентті жне сауатты сзінен тануа болады.

Интонация. оршаан ортадаы те кп сз белгілерінен адам интонациясыз ештеені салыстыра алмайды. Вербальді атынаса интонация айталанбас маына береді. Интонация айтылан сзді керсінше маынада згертуі ммкін. Мысалы, орынышты интонациямен сіз «Сізді не мазалайды?» деп срасаыз, бл фразаны маынасы толыымен згереді. Науас оны дрігер жаынан агрессия ретінде байалып, тез арада кетуін талап еткендей крінеді. зілді – нзік интонация досты атынаста млдем баса маына береді, мысалы «Бар, кет!» птау ретінде абылданады. Интонация зі сйлеуі ммкін, ол кезде науас айтылан сздерді естімейді. Мысал келтірсек, емхананы тіркеу бліміндегі ызметкер науаса суы жне ата «Сізді картаыз бл жерде жо!» деп жауап берді. Нтижесінде, науас емхана мегерушісіне ызметкерді зін дрыс стамауына шаымданып барды. Бл вербальді апаратта ешандай орлайтын маына жо, ол тек сзді тонына кейіс білдірді. Емхана мегерушісіні тіркеу бліміндегі ызметкерді не айтаны жайында сраанда, науас не айтарын білмеді, себебі ол сздерді есінде сатамады.

Сзді созу жне дауыс тембрін згерту арылы интонациялай аламыз. Мндай кезде іш пресіні кмегеі арылы кк етімізді тмендетіп, дауыс толынына баса баыт береміз. Мысалы, сіз диагностикалы масатта таайындалан колоноскопияны орлау ретінде санайтын науасты «Бл деген адамды орлау» сзіне Сіз тек ана бір фразаны айтасыз: «Ол не дегенііз!» жоары регистрдан тменге ауысасыз, былайша:

 

« Ол не дегенііз »

 

Бл фразадаы «Ол» жоары тонды ролді атарады, яни сіз орынышты алшататып, бірге айтылан «не дегенііз» сзінде дауысты «і» рпіне акцент ойып,тменгі октавада ледете айтуыыз керек.

Егер де, дрыс интонация берілмей жауап айтарылса, мысалы,

« Ол не дегенііз», -

 

онда арама-арсы сер пайда болады. Бл – дрігерді арсылыын, ашуын жне науасты абылдамауын, ысымын крсетеді. Мндай интонациядан кейін диалогты дрыс аяталуы кмнді болады.

Шынайы интонациядан арты ештее жо, сондытан оны атынасуды тиімді ралы ретінде олданып, интонацияны басаруды йрену керек.

Егер де музыкадан хабарыыз жо болса да сіз мелизмнен орыпауыыз ажет. Ксіптік тілде сйлеп, сіз еркіізден тыс мелизмдерді олданасыз. Мелизм – бл жалауларды созып айту немесе бірдей сздерді айталау. («Бы-л-л-ай!» немесе «И-и-и?»), мысалы, сіз науасты тау блмесіне тігісті кру шін шаырасыз: «ане-е бл жерде не болып жатанын крейік». Бл фразаны ледетіп айтасыз

ане-е-е! бл жерде не бо-о-о-лып жатанын крейік

Мелизм науасты тыныштандырып, оан жаындыты крсету шін олданылады.

атынасуды вербальді емес ралдары алуан трлі болып келеді.

Брінен брын, біз мимика жне беттік экспрессия жайында айтпашымыз. Тнжыраан бет-лпет немесе жасанды клімсіреу гімелесушіізді тез арада орытып жібереді. Кзді жиі баса жаа тайдыру немесе адалып арау да негативті сер етеді. зіне ие болу тек ана сзіне мн беріп баылау ана емес , сонымен оса бет-лпетіні згерістерін де адаалау.

гімелесушіні бет-лпетінен жне алпынан нені оуа болады?Кзді, ерінні, асты жне дене тіліні бізге крінетін белгілерін танып білуге тырысып крейік.

Досты кз-арас: болмашы гімелесуде де, арсы отыран адам сізге жиі араыштайды, сіресе сіз сйлегенде. Психологогтар бл маынаны «кзбен жеу» деп олданады, яни баса адама кз алмай арау, сіресе оны бетіне арайды, біра кбіне кздерін кездестірмейді. Кбіне ер адамдар зіне досты атынасты жне жылылы белгісі ретінде кп араанды натады.

Клімсіреу: сіз танымайтын адаммен гімеге тскенде автоматты трде оан клімсірейсіз, жауап ретінде ол кісі де сізге клімсірейді. Біра, бір стте сіз екеуіізге де ызыты гіме жргенде, клімсіреу арылы сізге деген сыйластыты жне гімені тез аятаысы келмейтінін крсетеді. гімелесушіізді кзінен клімсіреуді белгісі болмай, сізге клімсіресе сатаныыз, кейде мндай клімсіреу сезімні жетекшілігінен емес, парыз ретінде немесе дептілікті белгісі ретінде болуы ммкін.

Сізді денеіз нені айтады: егер де сіз гімені трып жргізсеіз, онда арсыласыызды аяына кзіізді жгіртііз. Ая басы алай арап тр екен? Жасы, егер де оны аяы сіздікіне тік брышпен трса, бл арсыласыызды сезімі сіздікімен сйкес келетінін білдіреді. Сізге ызыушылы танытса арсыласыыз сізге жартылай брылып отырады да аяын-аяына ояды. Біра бл аталан белгілерге асыра кіл блмеіз!

Жысу жылылыы. Сексуальді сипатсыз баса адамны олына жне иыына жысу жылы атынас пен симпатияны білдіреді. Негіссіз істелген мндай рекет негативті абылданып, ыайсыз крінеді. гіме арасында арсы гімелесушісіне жыса алан адам сйкімді жне шырайлы крінеді, біра-та ол адамны реакциясына те мият болуымыз керек.

Айнадан шаылысу (позициялы жаыры) – бл екі адамны бір-бірімен жасы атынаста екендігін крсететін белгі болып табылады. Адамдарды тран трысын немесе отыран алыптарын, озалыстарын баылай отырып, біз оларды айнадаы арсы крініс трізді бір адамдай састытарын табамыз. Адамны кейбір ымдарын байатпай айталау арылы оны зімізге аратамыз.