лажнестуденттікжымныпсихологиясы.

Студентті жымды атынас процесіне енгізу иын рі крделі шаруа.
Е алдымен баланы жекелей мнді екенін ескеру керек. Студенттерді - болаша жым мшелерін бір-бірінен денсаулытарына, сырты кріністеріне, мінез бітістеріне, атысу дегейіне, біліміне, біліктілігіне т.б. асиеттеріне арап ажыратамыз. Сондытан, олар жымды атынас жйесіне ртрлі болып енеді, жас жаынан ртрлі реакциялар туындатады, кейде жыма кері серін тигізуі де ммкін. жымды атынас жйесін-дегі тланы жеке леуметтік тжірибесіде маызды келеді. Ол арылы оушыны сана-сезім ерекшеліктері, нды бадарлау жйесі, жріс-трысы белгіленеді. Ал блар осы жымны дстр-тртіптеріне, ндылытарына сай келуі не сай келмеуі де ммкін. Оушы тжірибиесі басадай болан жадайда тжірибе ауымы мен сапасына сйкес з рдастарымен арым-атынас орнатуы иына тседі. сіресе, жеке леуметтік тжірибе сол жымны нды тжірибесіне арама-айшы келсе, онда арым-атынас иындыа сотырады.

Тла мен жым арасындаы атынас тек тла сапасына ана емес, жыма да байланысты. з кшін, салт-дстрін ран, басарушы белсенділері бар, даму-ды жоары дегейіне ол жеткізген жыммен атынас жасы орныады. Бндай жым басаларына араанда зіне жаадан кірген тламен атынаса оай тседі.

рбір адам аз немесе кп кш жмсау арылы жымдаы з орнын табуа талпынады. Біра кейбір объективті немесе субъективті себептерді серінен тланы барлыы бірдей табыса ол жеткізе бермейді. Табии ммкіндіктері бойынша жеке адам жымдаы кейбір ндылытарды зіне сйкес келмеуінен з жасаншатыын жее алмай,табыстара олын жеткізе бермейді. сіресе, жымны, достарыны зіне деген атынасын баалай алмайтын, зін-зі тануы мен баалауы сияты асиеттері толы дамымаан бастауыш сынып оушыларына мны иын соуы ммкін. Бл педаго-гикалы жадайды объективті себептері бар: іс-рекет-терді бірсарындылыы, жымдаы оушыны атаратын рліні тарлыы, жым мшелері арасындаы атынасты йымдастыру формаларыны біртараптылыы мен мазмныны жтадыы, бірін-бірі абылдау мдениеті-ні кемшілігі, жолдасыны ескеруге трарлы баалы да ызыты асиеттерін елей алмауы жне т.б. ылыми зерттеулер нтижесінде тла мен жым арасындаы атынас дамуыны ке тараан ш трі аны-талан: 1) Тла жыма баынады (конформизм); 2) Тла мен жым бір-бірімен йлесімді атынаста (гармония) болады. 3) Тла жымды зіне баындырады (лидерлік).

Шыармашылтлатсінігі.Адам тла болып тумайды, алыптасады. Тланы алыптасуы мен дамуы ш фактора: тегі, ортасы жне трбиесіне тыыз байланысты. зін оршаан ортамен атынасы арылы адамны табии мні ашылып, жаа асиеттері алыптасады. Трбиені сапасы трбиешіні трбие жмысын масатты, жйелі, ксіби шеберлікпен жргізуіне байланысты. Адам леуметтік жйеде трбиеленіп, дамиды, оамда болып жатан іс-рекеттерге кзарасы алыптасады, ныаяды. Тла – бірттас жйе. Жйені басты масаттарыны бірі – жас рпаты оыта отырып жалпы дамыту, еркіндігін алыптастыру, з бетінше ізденуге, шешім абылдауа дадыландыру, жеке асиеттерін ескеру, басшылыа алу, рі арай штау, тлалыа баыттау.Шыармашылы баытты дамуы адамны зін тла сезінуі мен айналасына зіндік кзарасы болуына байланысты. Шыармашылы баытты дамуына денсаулыы, психикалы ызметіні дамуы, негізгі шарты – леуметтік даму жадайы негіз болады.Тланы шыармашылы асиеті кішкентайынан кріне бастайды, себебі, шыармашылы – бала дамуыны алыпты жадайы. Алайда шыармашылыа бейімділік бірте-бірте жоала бастайды, ол балаа да, оама да кері сер етеді. Шыармашылыпен траты жне саналы айналысатын жне з ммкіндігін жзеге асыра алатын адам мір талабына, згермелі ебек шартына, зін-зі трбиелеуге, зін-зі жетілдіруге тез бейімделеді «Шыармашылы» сзіні тркіні «шыару», «ойлар табу» дегенге саяды. Демек жаа нрсе ойлап табу, сол арылы жетістікке ол жеткізу деп тсіну керек. Философиялы сздікте «шыармашылы – айталанбайтын, тарихи оамды мні бар, жоары сатыдаы жаалы ашатын іс-рекет» деп тсіндіріледі. Крнекті психолог Л.Выготский «шыармашылы» деп жаадан ашатын рекетті атаан.Шыармашылыпен траты жне саналы айналысатын жне з ммкіндігін жзеге асыра алатын адам мір талабына, згермелі ебек шартына, зін-зі трбиелеуге, зін-зі жетілдіруге тез бейімделеді.Шыармашыл адам жаашыл, ізденімпаз болады, мірі ызы, масаттарын жзеге асыру барысында з жолын зі ашып, кедергілерді жее алады, здіксіз ала жылжып отырады. Тланы іс-рекетіні, масатыны баыты тікелей леуметтік жадайа байланысты. рбір блік бірін-бірі дамытып отырады да, жан-жаты дамыан леуметтік тланы алыптастырады. Ал, шыармашылы баыттаы адамны ажеттілігі, ызыуы, идеялары масаттарын жйелейді, айындайды. Шыармашыл тла шыармашылы іс-рекетте болады, іс-рекетті барлы трінде шыармашылыпен дамиды. Балалы кезеде шыармашылы баыт оу-трбие рдісінде тиімді дамиды. Нтижесінде баланы білімі, белгілі бір абілеттері артады. Ол р алуан жолмен, сіресе, эстетикалы рдіс ретінде оушыны болмыса жне нерге кзарасын алыптастырады. Болмыс пен нер адам мірінде лкен рл атарады. нер сзсіз шыармашылы салаа жатады. Сонымен шыармашыл тла болу дегеніміз – дниені тану жне жаарту арылы тланы болмыса кзарасын айындауы.

илет-16

1. Студенттік топ рылымы. Топ — леуметтік ттастытан белгілі бір нышандары негізінде блінетін адамдарды шектеулі шамадаы ауымдастыы; бл нышандар атаратын ызметтеріні сипаты, леуметтік не тапты атыстылыы, даму дегейі жне т.б. болуы ммкін. Топтарды шамасы, рылымы мен рамы здері сол шін топтасан іс-рекетті масаттары мен міндеттеріне арай аныталады. Топ мшелеріні бірлескен ызметіні мазмны топ ішіндегі динамиканы барлы рдістеріне себепкер болады, блар: тлааралы атынастарды дамуы, серіктестерді бір-бірін абылдауы, топты нормалар мен ндылытарды, ынтыматасты жне зара жауаптылы нысандарыны алыптасуы. леуметтік топ; бір топ оушы; Топталып оу. Топ белгілі біріккен іс-рекеттерімен сипатталатын адамдар жиынтыы. Ішкі жне сырты топты асиеттеріне арай топтарды келесі трлерге блуге болады: санына, байланысына, йымшылдыына, ынтыматастыына, тратылыына, тла шін маыздылыына т.с.с.

· 1. Санына байланысты лкен топтар (лттар, партиялар, таптар), шаын топтар (отбасы, ша экипажы).

· 2. Байланысына арай алашы шынайы (сынып, студенттік топ, ндірістік бригада), соы жадайа немесе шарта байланысты (университетті студенттері, аладаы немесе аудандаы мектепті бітірушілер, аладаы зейнеткерлер);

· 3. йымшылдыына арай: йымдасан, ресми (сынып, студенттік топ), йымдаспаан бейресми (кпшілік, жиын, жрт).

· 4. Ынтыматастыына арай ынтыматы жоары дамыан (студенттік топ, ндірістік бригада), ынтымасыз тмен дамыан (бірінші сынып оушылары).

· 5. Тратылыына арай траты (лт, отбасы), траты емес (мерзімдік, уаытша бригадалар).

· 6. Тлаа маыздылыына байланысты эталоиды, референтті (шынайы немесе лгі болатын иялдаы топ), топтар.

· 7. оамныдамуынабайланыстыпрогрессивті (жым), регрессивті.

· 8. Іс-рекеттітрінеарайойын, оу, ебектоптары.

Топтаытлааралыатынасты социометрия дісімензерттейді. Блдістіенгізген Дж. Морено. Топтаырбірадамекітрлі: іскерлік (ресми) жнсжеке (бейресми) атынастаболады. Біріншісітоптыбкілрамыменбіргежататсірілу, ал екіншісінату, жасыкру, досты, жолдасты, жеккру, жауласут.б. себептернегізіндепайдаболады. Іскерлікатынастарашекоюаболады, ал жекеатынасашекоюммкінемес. Іскерлікжнежекеатынастартлааралыатынасжйесінрайды. Тлааралыатынасынзерттегенкездебаылау, эксперимент, ртрлігімелесудістеріпайдаланылады. Мндайдістердібірі — тадауболыпсаналады. Блдістітышсынанамериканпсихологі Дж. Морено. Блзбетіншеобъективтідісжне оны леуметтікпсихологияныбасадістеріменбіргетлааралыатынастызерттегенкездеолдануаболады. Топ — жалпыбелгілердінегізін (масат, іс-рекеттрі, леуметтікдегей, жасерекшелігі, адамдар саны жнет.с.с.) растыранадамдардылеуметтікжиынтыы. Топ — жалпыбелгілердінегізін(масат, іс-рекеттрі, леуметтікдегей, жасерекшелігі, адамдар саны жнет.с.с.) растыранадамдардылеуметтікжиынтыы.
2. Аудиторияы ыпал ету психологиясы. Суырыпсалма сйлеу, яни импровизация, сзді жанды да тартымды етіп, тыдаушылар назарын стап, шешен мен аудитория арасындаы байланысты ныайтуа кмектеседі. Алайда импровизацияа шектен тыс беріліп, ол шешенні даярлыына негізделмесе, бл кп жадайда шешенді зіні таырыбынан алшататып, оны сзіні исынды, мазмнды ырларын кмескілендіреді. Тыдаушылара ажетті ыпал ету шін сйлеушіге арнайы психологиялы білік-дадылар ажет. Оларды атарына тыдаушылар назарын аудару, ыпал етуді эмоционалды жне исынды факторларын сабатастыру, иландыру тетіктерін олдану, арым-атынас трін тадау, аудитория ерекшеліктеріне сай ыпал ету ралдарын алмастырып отыру, крнекілік ралдарын пайдалану жне т.б. жатызамыз. Е алдымен, сйлеушіні аудиторияа ыпал ету амалдары туралы айын ым-тсінігі боланы абзал. Шаршы топ алдында сйленер сзді басты тымды ерекшеліктеріні бірі – бл орайда сйлеуші олында пайдалауа болар ралдарды бтіндей бір кешені болады: дыбысты, визуалды, вербальді, бейвербальді ралдар. арым-атынасты бл ралдарыны барлыы да тыдаушылара логикалы, эмоционалды ыпал ету шін, аудиториямен арым-атынас, байланыс орнату шін олданылады. Сйлеушіні аудиторияа ыпал ету арналары: – Визуалды (аудиториямен кзбе-кз тікелей байланыс); – Паралингвистикалы; – Кинетикалы (ым-ишарат); – Лингвистикалы. Сйлеушіні аудиторияа ыпал ету ралдары: – Кзарас; – Ым-ишарат; – Трысы; – Дауыс (дауыс кші, дегейі, тембры, сазы); – Интонация; – Сйлеу жылдамдыы; – Кідірістер (логикалы жне психологиялы). Айталы, сйленер сзді бастапы кідірістен бастау ажет деген дістемелік ереже кпшілігімізге етене таныс. Оны басты ызметі – психологиялы ахуал туызу. Ол не шін ажет? Ол, біріншіден, аудитория назарын белсендіру шін ажет болса, екіншіден, сйленер сзді абылдауа даярлану ммкіндігін беру шін ажет, шіншіден, аудиторияны ажетсіз ширыу, не шулау секілді факторлардан арылтып, шешенні де з сзіне тере ілуі шін де ажет. Кідіріс арылы тыдаушылар ызыушылыын арттыруа болады, кідіріссіз, сзді крт бастау арылы оларды таалдыруа да болады. Міне, арап отырса, бл екі трлі амал-діс те психологиялы рал ретінде олданыла алады. Онымасаты – назараударту, ызыушылытуызу.

3. Оытушы мен студенттерді зара арым-атынасыны стилі

Жасспірімдер мен стаздар арасындаы зара арым-атынас жасау мселесі-психология ылымындаы жне тлім-трбие ісіндегі рі маызды, рі крделі проблемаларды атарына жатады. Бл салада жргізілген бірсыпыра зерттеулер мен осы баытта жинаталан тжірибелерді нтижелері жасспірімдер мен стаздар, оушылар мен тлімгерлер арасындаы арым-атынас орнатуда айтарлытай ерекшеліктер мен сипаттар трліше тсініктер бар екендігін крсетті. Міне, мндай мселедегі елеулі жйтті бірі-малім мен шкірттер арасындаы арым-атынас жасауда рилы иыншылытарды немі кездесіп отыратындыы. Шкірттерді стаз бойындаы сапалары мен ерекшеліктері туралы кзарастары мен зіндік пайым-тсініктерін мынадай трт топа бліп анытап крсетейік:
1. Малімні адамгершілік сапалары мен зіндік асиеттері; оушылара деген атынасы;
2. Малімні з пнін жетік мегеруі мен стазды шеберлігі;

3. Малімні класс жымын басарып,оан жетекшілік ете алуы; 4. Малімні мінез-лындаы даралы сапалары, бойындаы асиет ерекшеліктері.
Арнайы зерттеу нтижелерін талдай отырып, малім жайындаы шкірттерді пікірлерін топтастыра отырып арастырыланда стаза тн 27 намды сапалармен бірге 27 намсыз ерекшеліктерді бар екендігін атап крсетуге болады. Сол шкірттерді малімні мінез-лы жайындаы нататын сапалары мен арым-атынас жасауда талап етілетін жаымды сипаттар мынадай:
Бірінші топа жататын сапалы ерекшеліктер:

а) шкірттерді адами асиеттерін ескеріп онымен немі санасып отыруы;
) жасспірімдер мен ересек адамдара бірдей дегейде арым-атынас жасап, оларды пікірлерімен санасу;
б) оушылара сенім білдіру;
в) шкірттерді бойындаы кемшіліктерді кпшілік талысына салмай,жеке зіне оаша айтуы;
г) шкірттермен сйлескенде немі сыпайылы пен дептілік лгісін крсету;
) кімге де болса игі тілекпен ыыласты кмек крсету;
д) шкірттерді жан дниесін (психикасын) айтпай-а тсініп,немі сезімталды крсетуі;
е) рбір істе немі ділетті болуы;
ж) шкірттерді табысы мен ыылас-ынтасын тез аарыштыы;
з) ркімге лайыты орынды талап оюы.
Екінші топтаы сапалара:
а) з пнін жетік біліп, бадарламалардан тыс материалдарды амти алатындыы;
) зіні мамандыын зге ылымдармен штастыра білуі мен біліміні р тараптыы; б)сабаты тсінікті рі наты жргізуі;
в) з ынтасымен осымша дебиет оыан шкірттерді тез аарып, оларды ктермелеп отыруы;
г) з пніне деген оушыларды ыылас-ынтасын арттыра білуі; ) сабаты шебер йымдастырып, рбір оушыны дербес жмыс істеуін, сабаа класты тгел атысып отыруын амтамасыз еру.
шінші топтаы сапалар: а)оамды йымдар мен кластан тыс жргізілетін жмыстарды ызыты рі тартымды етіп ткізуі;
) оушыларды белсенділігі мен дербестігін баалап,балаларды бастамасын немі олдауы;
б) балаларды пікірлерімен санасып, оан мн беруі жне оларды талап-тілектерін ыли ескеріп отыратындыы;
в) оушылара берген удесін алайда орындайтындыы;
г) балаларды зара арым-атынасына мн бере зер салуы, тату болуа баыттай білетіндігі;
) лдар ммен ыздар арасындаы досты атынастарды дрыс алыптастырып, аморлы жасауы;
д) рбір нрсені істей білетін шебер стаз шкірттеріне де кп нрсе алатындыы.
Тртінші топтаы сапалар:
а) рбір істі кілді орындап сзді тапыр сйлейтіндігі;
) мінез-лыны арапайымдылыы;
б) зін-зі мегеріп, стамды лгісін крсететіндігі.
Осындай топтастырып крсетілген сапалар шкірттерді стаздары жайындаы шынайы ой-пікірлерін білдіреді. Мндай намды сапалармен атар, оушылар з стаздарыны іс-рекеті мен мінез-лындаы жне шкірттермен арым-атынасындаы намсыз ерекшеліктері мен жаымсыз сипаттарын атап крсетеді. Осы трыдан аланда стазды намсыз ерекшеліктерін де мынадай трт топа бліп жіктеп крсетуге болады.

№ 17 ЕМТИХАН БИЛЕТІ