ірінші дниежзілік соыс жылдарындаы азастан (1914-1918). 1 страница

38 мемлекетті атыстырып, 10 млн. сарбаз мірін иып, 12 млн.-дай бейбіт халыты жойан аса ауымды алапат ырын халытар трагедиясыны драмасына айналды[1]. Осы жылы асыр толан жиан соысы жайында азіргі тарихнамада адам мірі мселесі туралы леуметтік сратар басым назара алынып, сондай-а соысты медицинаны дамуына, скери техниканы сыналуына, милитаризмні арындауына жне е соында жаандану рдістеріне ыпалы деген мселелерді арастыра бастады[2]. Бан соыс зардабына шыраан аз халытарды асіреті туралы сратарды осар едік. йткені, бл соысты екпіні мен дмпуін аза, ырыз сияты Ресей империясыны барынша отарлы анауа шыраан халытары крді, кйзелді. Дние жзілік соысты аза халына жне ттастай аланда азастана тигізген зардабы жайында ке мліметтерді сол кезеде мыр кешкен Алаш зиялылары мраларынан кездестіруге болады. Жаан соысыны зардабы аза жерінде ататы 1916 жылы ктеріліске келгенін тере талдап, алашы зерттеулерін жргізген-де осы Алаш айраткерлері болатын[3]. аза лкесіні соыса атысты алашы обалжуы скер атарына шаыру ммкіндігі жайындаы алыпашпа, кмнді хабарлардан басталаны млім. йткені, халы Ресей империясына бодан боланнан бері мндай міндеткерлік жктелмеген. Сол себепті скери ызмет азатар шін ктпеген жадай болды. Кезінде Алаш зиялылары бл мселемен айналысан. «аза" газеті бетінде сан алуан маалалар осы мселелерге арналып басылды. Мысалы, газетті 1915 жылды желтосанынан бастап, 166, 178, 179, 184 нмірлері азатан скер алынуы жайында материалдар басты. Маалалар мазмны соысты халыты тсіністікпен абылдаанын байатады. Олар мны р халыты басында болып тратын алыпты былыс ретінде абылдаанын Алаш айраткері М. Тынышбаев крсетеді. Ол негізінен азатарды скери ызметті ай тріне (атты не жаяу скер) алынатындыы ана ойландыранын жаза келе, былай дейді: «азатарды кпшілігі (оны ішінде мен-де) казак-орыспен теесіп, жерімізді сатау масатында атты скер атарында ызмет етуді тиімділігін жатады. азатарды тек азана блігі жаяу скер рамында болуды алады» [4]. Алайда аза халында туу туралы кулікті болмайтыны, мны зі жадайды ауырлататыны ескерілді. Сондытан жаын арада азатарды скери ызметке тарту ммкін еместігін тсіндіре келіп автор, «бл мселе іске асан жадайда, аса иынды болатынын, оны зиялыларды кні брын болжап білгендерін» айтты. Осындай шешілуі иын мселені орталы кіметке хабарлау шін .Бкейханов бастаан кілдер Петербургта болып айтады. Сапарды барысы туралы жазып тран «аза" газеті, азатан скер алу кейінгі алдырыланы туралы хабарлады[5]. Соан арамастан азатара скери ызметті айсысы олайлы деген пікір маусым айына дейін толастамаан. Біра азатар майдана алынатын болды. Ол туралы 1916 жылы 25 маусымда патша жарлыы шыты. Онда азатарды, Орта Азия халымен бірге майданны ара жмысына 19–43 жас аралыындаылары жедел шаыртылатыны крсетіледі. кімет жарлыы те асыыс жарияланды. Алдын-ала еш дайындыы болмаан халы ткке-де тсінбеді. аза зиялысы мемлекеттік дрежедегі мндай маызды шара ешбір зірліксіз жргенін крсеткен болатын. Жарлыа байланысты ел арасында трлі алып-ашпа гімелер шыты. Халы толыды. Патша жарлыын орындауа жедел кіріскен кіметті кей жерлерде кш жмсап жіберулері-де оан себеп болып жатты. Пайда ойлаан, олында билігі барларды да жаымсыз іс-рекеттері наразылыты кшейте тсті. Зиялылар елді сабыра шаыруа тырысты. Олар кімет жарлыына арсы шыуды орны толмас кінішке келетінін халыа тсіндірді. 11-шілде кні «аза" газеті бетінде, «Алаш азаматтарына!» атты ндеу жарияланады. . Бкейханов, А. Байтрсынов жне М. Дулатов ол ойан ндеуде: «Кнбейміз деушіні сйенгені жан тттілік болса салыстырып аралы: …Кнгенде — шаруаа кемшілікте келер, баран жігіт азаа да, бейнетке-де шырар, біра елді іргесі бзылмас (азаа шырар деп ауру-сыраудан болан азаны айтамын, йтпесе солдат ылып алмайды, соыстан лмейді). Кнбегенде кретін ауырлы — баынбай кіметті жарлыынан бас тартса, жау жаадан аланда, бас орап йде аламыз деп, мемлекетке амшымызды шын бермесек, кімет бізге р кпелеп оймас, кш жмсар, ол кшті закона сйеніп істер»[6] — деп жазылды. Бл сол кезедегі ауыр жадайа байланысты абылданан шешім еді. М. Тынышбаев, «аза" газетіні осы ндеу жарияланан саны, аса маызды хабар жеткізуші нмір ретінде тез тарап кеткенін крсетеді. «Оыан азаматтар газетті осы нміріні бірнешеуін жаздырып алып, халы арасына лестірген»[7]. Стихиялы трде басталан халы толуы біртіндеп ашы ктеріліске ласады. Ол бірден лтаралы атыыса айналды. Тамыз айында Жетісу іріні кп блігі ктеріліс шаына тартылды. М. Тынышбаев генерал Куропаткин абылдауында боланнан кейін, Пішпек ырыздарын сабыр сатауа шаырады. Сйтіп ол соы стке дейін халыа болашаты ойлауды ажеттігін тсіндіріп баты. Алайда кп кешікпей оны зі ттына (й ттыны) алынады. Оны кімет ктеріліске атысты деп айыптап, жауап алады[8]. кімет ктерілісті басуа жедел кірісті. Жетісу іріне жазалау отрядтары шыарылады. Ктеріліс азан айында аяусыз басылды. Жазалаушы патша жендеттері жолында кездескен аза-ырызды ырып-жойып, 1916 жылды анды оиасын, жергілікті халы жуы арада мытпайтындай етті. Ктерілісті орны толмас шыыны болды жне 200000-нан астам (облыстаы аза халыны 20 проценті) халы, азан айында арлы тау арылы жат елге (Батыс ытайа) босып кетті [9]. Онда оларды ашты пен лды ктіп алды… кімет жмысшы алуа одан рі жедел кірісе бастады. Ал ктерілісті аса ірі ошаы болан Торай даласы 1917 ж. Ресейдегі, Апан ткерісіне дейін арсыласып баты. Алайда кейін Амангелді Имановты лімі кеестік тарихнамадаы жасанды мифтік тарихты туызды… Бгінгі тада мемлекеттер арасындаы зара кикілжідер, лемдік арулы атыыстарды жиі орын ала бастауы адамзатты сатап алу туралы гуманистік станымдарды туызады. андай да соыс болмасын, ол тек асірет пен айыа душар етеді. Сондытан сарабдал дипломатиялы келіссздерді кш алуын сол адамзатты зі баылааны жн.

5)азастандаы 1916 ж. лт-азатты ктеріліс жне оны маызы.1916 жылы 25 маусымда патшаны азастан, Орта Азия, Сібір трындарынан 19 бен 43 жас аралыындаы ер азаматтарын тыл жмысына алу туралы жарлыы шыады. Бл жарлы 1916 жылы лт-азатты ктерілісіні басталуына себеп болды. Шілдені бас кезінде азастанны барлы айматарында дерлік стихиялы наразылытар басталып, кп замай арулы ктеріліске ласты. Халы ашу-ызасыны алашы соыларына тылдаы жмыстара алынатындарды тізімін тікелей жасаан болыс басарушылары, ауыл старшындары жне патша кімшілігіні баса да тменг ібилік иелері шырады. Іс жзінде тізімдер жасау жйесі жаппай параорлы пен брмалаушылыа жол ашан болатын. Оны стіне патшалы кімет орындары лауазымды адамдарды, болыстарды, село жне ауыл басарушыларын, байыры трындардан шыан тменгі шенді полицейлерді, имамдарды, молдалар мен мдристерді, са кредит мекемелеріндег іесепшілермен бухгалтерлерді, жоары жне орта оу орындарындаы оушыларды, кіметтік мекемелерді шенеуніктерін, дворян жне рметті азамат ытарын пайдаланатын адамдарды скерге алудан босатты. Стихиялы озалыс бірте-бірте йымдасан сипат алып, арулы ктеріліске ласып, оны ірі ошатары (Жетісу мен Торайда) пайда болды. Ктеріліс бкіл азастанды амтыды. Бл ктерілісті басты масаты лтты жне саяси азатты болды. Сол арылы ол аза халыны бостанды пе нтуелсіздік жолындаы брыны бкіл кресіні орытындысын шыарды. Ктерілісті негізгі кші лтты шаруаларды алы тобы, сондай-а сол кезде туып келе жатан жергілікті жмысшы табыны кілдері, олнершілер болды. Сонымен бірге ктерілісті лт-азатты сипатта болуы себепті аза халыны барлы топтарыны кілдері (екіні біріндебайлар, болысбасарушылары, билер), сондай-а демократияшыл зиялыларды жекелеген кілдері атысты. азастанны ртрлі аудандарында пайда болан стихиялы озалыс бірте-бірте йымдасан сипат ала бастады: Жетісуда (басшылары: Бекболат шекеев, за Саурыов, Жмеке Ммбетов, Тоаш Бокин, убкір Жнісов, Серікбай анаев, Монай жне Ман забаевтар жне т.б.) жне Торайда (басшылары - бдіаппар Жанбосынов, Амангелді Иманов, ліби Жангелдин жне басалар) оны ірі ошатары пайда болды. Жетісудаы ктеріліс тарихын: 1) шілде - стихиялы наразылы кріністері, 2) тамыз - оны арулы ктеріліске ласуы жне 3) ыркйек-азан - ктерілісті біртіндеп бседеуі жне жеіліс табуы деген кезеге блуге болады. М.Тынышбаевты мліметі бойынша, 25 маусымдаы патша жарлыы Жетісу алаларында 8 шілдеде белгілі болан. Облысты жекеленген уездерінде жмысшыларды шаыру туралы телеграммалар одан брын, 2 жне 3 шілде де келіп тскен. Шілде айыны бас кезінде-а толулар Верный уезіні батыс жне отстік бліктерін амтып, оларда ктерілісшілерге Бекболат шекеев, Тоаш Бокин, Аоз осанлы жне басалар басшылы етті. Соыс ошаы лайып, халы наразылыы деп кетуіне орай, патша кіметі ендігі тста ктеріліс имылдарын басу шін іс-шаралар олдануды йарды. Нтижесінде 17 шілдеде Жетісуда жнеТркістан лкесінде соыс жадайы жарияланып, патша кіметі мнда ірі скери кштер алып келді. скери гарнизондарды ныайтып, Жетісудаы оныс аударушы халыты ауатты топтарынан аза жне ырыз ктерілісшілерін жазалау шін арулы отрядтар рды. Жетісу облысы Жаркент уезі ктерілісшілеріні Асы жайлауында, арараны таулы алабында, Самсы, Кастек, Нарынол, Шарын, Жалааш, рам елді мекендері аудандарында, Лепсі уезіні Садыр-Матай болысында жне баса жерлерде патша жазалаушылары менірі атыыстар болады. Осындай жадайда Верный уезінде Б.шекеев Жетісуды бытыраы ктерілісшілер топтарын біріктіру шін шаралар олданып, 1916 жылы 13 тамызда Ошаты деген жерде р трлі болыстар кілдеріні съезін шаырады. Съезде тыл жмыстарына адамдар алу туралы жарлы шыаран кімет орындарына арулы арсылы крсетуге дейін барып, баынбауа шешім шыарды. з жатастарымен шоыр тауындаы Ошаты сайына орныып алан Б.шекеев арулы арсылыа дайындала бастады, сонымен бірге ктерілісшілерді атарын жаа кштермен толытыру жнінде шаралар олданды. Алайда, бл рекеттер айтарлытай жетістіктер бермей Б.шекеев басшылыымен орын алан Жетісудаы лт-азатты ктеріліс басылып-жаншылады. 7 ыркйекте Верный аласында Верный скери гарнизоныны соты болып, ктеріліс басшыларыны бірі Б.шекеевті лім жазасына кесіп, дара асу туралы кім шыарды. Сотты кімін облысты скери губернаторы Фольбаум на сол кні бекітіп, кім бір кннен со, яни 1916 жылы 9 ыркйекте Верныйды жанындаы Боралдай деген жерде орындалады. Сотсыз жне тергеусіз атыландарды есептемегенде, сот кімімен Тркістан лкесінде 1917 ж. 1 апанына дейін 347 адам лім жазасына, 168 адам каторгалы жмыстара, 129 адам трмеге жабылуа кесілді. Патша кімет орындары удалаан 300 мы азатар мен ырыздар немесе Жетісуды байыры трындарыны трттен бірі ытайа ашуа мжбр болды. Дл осындай ктерілісті ірі ошатарыны бірі - Торай ірі болды. Ктерілісшілер саны 50 мыа жетеді. Бл кезде Торай уезі негізінен ыпша жне арын рулары шоырланан 13 болыстан тратын. Ктерілісті бастапы кезеінде толулар ыпшатар мекендеген айдауыл, Ам, аратоай, Сарытоай, араопа болыстарын, сондай-а негізінен арындар мекендеген Тосын, Майарау, Сарыопа, Наурызым, екінші Наурызым болыстарын амтыды. Ктерілісті етек жаюы барысында бдіаппар Жанбосынов ыпша ктерілісшілеріні ханы етіп жарияланса, Шола Оспанов арын ктерілісшілеріні ханы болып сайланады. Кейіннен 1916 жылы 21 арашада 13 болыс (6 болыс арын, 6 болыс ыпша, 1 болыс найман) кілдеріні рылтайында халы арасындаы ататы Нияз биді рпаы бдіаппар Жанбосынов ктеріліске шыан Торай уезіні ханы болып сайланады. рылтайа атысушыларды келісімімен Кенесары асымовты серігі, ататы Иман батырды немересі Амангелді Иманов ктерілісшілерді сардарбегі болып таайындалады. Орталы Ресейден келген жне кп кешікпей ктерілісшілерге осылан, осы жерлерде туып-скен ліби Жангелдин ктерілісшілерді “рухани ксемі” болды. Ондаан мы йымдаспаан ктерілісшілерден .Жанбосынов, А.Иманов жне оларды е жаын серіктері ондытара, жздіктерге жне мыдытара блінген тртіпті жаса рды. рбір олды басаруа тиісінше онбасы, елубасы, жзбасы, мыбасы таайындалды. Сардарбек жанында скери кеес жмыс істеді. 22 азанда А.Иманов бастаан 15 мы ол Торай аласын оршады. аланы оршау бірнеше кнге созылып, оршау кезінде генерал-лейтенант А.Лаврентьевті жазалаушы корпусы алаа арай ш баытта бет алды. 16 арашада А.Иманов бастаан 12 мы адама жуы сарбаздар Тнойма пошта станциясына шабуыл жасайды. Ктерілісті негізгі кпшілігі адам кшін сатау шін арашаны екінші жартысында Торайдан 150 шаырым жерге жетіп, Батпаара ауданына шоырланады. Осы жерден 1916 жылы арашаны екінші жартысынан 1917 жылы апанны ортасына дейін жазалаушылара арсы партизанды жортуылдар жасалады. Ктерілісшілер мен жазалаушылар арасында Татырда, Ашыаната, Доал-рпекте, Кйікте шайастар болды. Шайас 1917 жылы апанны екінші жартысына, яни апан революциясына дейін созылды. аза халыны 1916 жылы лт-азатты ктерілісі Торайдан зге барлы айматарда ата басып-жаншылды. Семей жне Амола облыстарында ктерілісшілерге арсы 12 атты скер жздігі, 11 кшейтілген жаяу скер ротасы имыл жасады, ал Торай ктерілісшілеріне арсы патшалы кімет орындары 17 атыштар ротасын, 18 казак жздігін, 4 атты скер эскадронын, 18 зебірек, 10 пулемет жне басаларды кеп ткті. Осыан арамастан, Торай облысында ктеріліс патша кіметі латыланнан кейін ана тотады. аза ауымында патшаны 1916 жылы маусым жарлыы мен ктеріліске кзарас бірдей болан жо: ауылды феодалды-байшыл билеуші тобы мен жергілікті кімшілікті белгілі блегі патша жарлыын толыымен олдап, оны белсенді трде жзеге асырушылар болды; аза интеллигенциясыны радикалды батыл іс-имыла бейім кілдері (мысалы, Т.Бокин, Ж.Ниязбеков, Т.Рыслов, .Жангелин, С.Медешев, Б.Алманов, .Жнісов т.б.) халыты арулы ктеріліске шаырып, оан здері де атысты. Ал «аза» газетіні тірегіне топтасан .Бкейханов, А.Байтрсынов, М.Дулатов сияты либерал-демократиялы зиялылар кілдеріні жетекшілері халыты жарлыты орындауа арсы шыпауа гіттеп, оны орындамаан жадайда азатар антгіске шырауы ммкін деп санады жне осыан байланысты лкен аладаушылы білдірді. Осынау алмаайып кезеде «Алаш» айраткерлері халыты жаа аласапыраннан ораштап, айткен кнде оны аман сатауа тырысты. Сондытан да олар арулы ктеріліске арсы болып, азатарды патша жарлыын орындауа шаырды. Біріншіден, олар Ресейге тнген сырты атерді бодан болып отыран азатара да толы атысы бар деп санады. Бдан сырт алуа болмайды, - деп есептеді. Екіншіден, іс жзінде арусыз азатарды траты орыс армиясына арсы бас ктеруін болдырмауа талпынды.арусыз халы кіметті жазалау шараларыны рбаны болады деп ауіптенді. шіншіден, соыс Ресей шін жеіспен біткен жадайда азатарды хал-кйі жеілдеп, лтты автономия рылатынына міт артты. Империямен аыла онымды келісім тактикасын станып, халыны аман болуын бірінші кезекке ойан «Алаш» ксемдері тыл жмыстарына шаыруды кейінге алдыра трып, тиісті зірлік жмыстарын жргізуді сынды. Ктеріліс барысында орын алан анды ырын, жздеген мы адамдарды аза табуы бларды ауіптеріні негізсіз еместігін длелдеді. Жеке-жеке бр еткен толулар кп замай аруды кшімен жанышталып, жмысшыларды реквизициялаумен майдана жнелту басталды. Сол кезде “аза” газетіні редакциясы тыл жмыстарына жнелтілген азатарды мтаждытарына ызмет крсетуді йарды жне осы масатпен барлы аза зиялыларына реквизицияланандар жмыс істейтін майдандара з еркімен барып, оларда братаналар блімін руа шаырды. Зиялылар (кпшілік блігі малімдер) бан н осты жне кп кешікпей Минскіде земство одаыны жанынан братаналар блімі рылды. аза зиялылары майдан тылында ебек еткен аза жігіттеріні сзін сйлеп, мын жотады. .Бкейханов, М.Дулатов т.б. бастаан аза зиялылары Минскіде, таы баса тыл жмысына шаырыландар кптеп шоырланан алалар мен елді мекендерде болып, олара олдан келген кмектеріні брін крсетті. Олар шаырыландарды ытарын орау жне оларды майдан ірі аудандарындаы труы мен жмыс істеуі шін ажетті жадайлар туызу жнінде наты адамдар жасады. Ал мны зі кеес заманында кп жылдар бойы айтылып та, жазылып та келген Алашорда 1916 жылы ктеріліс кезінде лтты мддеге сатынды жасады деген пікірді сыаржа тжырым екендігін крсетеді. Алаш ксемдері ктерілісшілерге де, майданны ара жмысына шаырыландара да ешандай сатынды жасаан жо. 1916 жылы лт-азатты ктеріліс аза халыны сан асырлы озалысыны тарихында ерекше орын алады. Бірінші дниежзілік соыс жадайларында ктерілісті жалпы жрт таныан басшылары .Жанбосынов, А.Иманов, Ж.Ммбетов, .Саурыов, Б.шекеев, О.Шолаов, А.Жнісов, С.анаев ктерілісшілерді саяси ксемдері Т.Бокин, Т.Рыслов, С.Медешев, .Жангелдин, Б.Алманов жне басалар кезінде Сырым Датов, Исатай Тайманов, Махамбет темісов, Жаножа Нрмхамедов, Кенесары асымов жне басалар жргізген туелсіздік жолындаы креске халыты ктерді. К.асымов басшылы еткен лт-азатты озалыстан кейін 1916 жылы ктеріліс бірінші рет ке-байта лкені барлы айматарын р трлі дрежеде амтып, бкілазаты сипат алан ктеріліс болды. 1916 жылы ктерілісті айрыша ерекшелігі лкені біратар аудандарында (негізінен, азастанны отстігінде жне отстік-шыысында) оан азатармен атар ырыз, йыр, збек жне баса да халытар кілдеріні де атысуы болды. азастан мен Орталы Азиядаы 1916 жылы лт-азатты ктеріліс ттас аланда Ресей империясындаы саяси жне леуметтік-экономикалы дадарысты одан рі асына тсуіне себепші болды. Ол Ресейдегі скери-отаршылды басару жйесіні іргесін шайалтып, шыысты отар халытарыны импералистік езгіге арсы XX асырды басында ріс алан бкіл лт-азатты озалысыны рамдас блігі болды.

6) ХХ . Басында аза лтты интеллигенциясыны ызметі. «Айап» журналы, «аза» газеті .Дстрлі аза оамында алашы зиялы ауым кілдері аын-жыраулар, шешен-билер, абыздар, т.б. болды. Олар з кезеінде ел билеушілерге сенімді кеесшілер бола білді. Асан айыдан Бар жырауа, онан Абайа дейінгі аза ойшылдары мен аындары аза оамыны аыл-ойыны негізін алады. 19 -а дейін аза оамындаы білім беретін бірден бір мекеме – діни медресселер болды. Медреселер, негізінен молдалар даярлады. Онда діни сабатармен атар аздап ислам философиясы, астрономия, тарих, тіл, медицина, математикадан да малматтар берілді. Оу мерзімі 3 – 4 жыла созылды. Кейбір діни айраткерлер Бхара, Стамбл, т.б. алалара барып білім алды. 1786 ж. Омбыда Азия мектебі, 1789 ж. Орынборда кіметтік мектеп ашылды. 19 -да олар кадет корпустарына айналды. Тыш аза мектебі 1841 ж. Бкей ордасында ашылып, онда орыс тілі, шыыс тілдері, математика, география, ислам діні оытылды. 19 -ды 2-жартысында аза халы толыымен Ресей отарына айналды. Патша кіметі жергілікті трындарды басаруа здеріне кмекші мамандарды даярлау масатында жер-жерде “орыс-тзем” мектептерін аша бастады. Осы орыс жне мсылман мектептеріні тлектері арасынан алашы . и. кілдері: Ш.Улиханов, Ы.Алтынсарин, А.нанбаев, М.-С.Бабажанов, .Халиди, М.Шорманов, Ш.дайберділы, т.б. шыты. Олар оам жаалытарын абылдай отырып, отаршылдыа, рулы-патриахалды артта алушылыа батыл трде арсы болды. аза оамын зерттеп, оан озы идеяларды енгізуге тырысты. 19 -ды 2-жартысында аза баспасзі пайда болды. Тыш аза газеті – “Тркістан улаяты” газеті 1870 ж. 28 наурызда дниеге келді. Петербургте, Казанда, Орынборда, Ташкентте, Семейде аза кітаптары басылып шыа бастады. 1911 ж. алашы аза журналы “Айапты” шыару ола алынды. Ол “аза” (1913 – 18) газеті мен бірге аза оамыны трмыс-тіршілігін жаза бастады. Ішкі Ресейдегі демокр. ой-пікірлерді серімен 20 -ды бас кезінен бастап . и-ны екінші буыны (.Бкейхан, Б.аратаев, А.Байтрсынов, Ж.Абаев, т.б.) здеріні саяси баыттарын айын танытты. 1905 ж. азанда олар Орал -нда 5 аза облысы делегаттары съезін ткізіп, лтты мддені кздейтін партия руды кздеді. Онда кадет партиясыны бадарламасы малданды, оан оса аза жерін трылыты халыты меншігі ретінде тану, орыс шаруаларыны оныс аударуын тотату, аза тілін баса тілдермен теестіру, лтты мектептер ашу, дін еркіндігін жариялау, мешіттер салу, т.б. талаптар ойылды. . и-ны беделі сті, оларды арасынан 1-Мемл. думаа 4-депутат, ІІ-Мемл. думаа 5 депутат сайланды. Ол депутаттар кадет жне мсылман фракцияларына кіріп, аза халыны мддесін орады. 1917 жыла ткеріске дейін толы емес млімет бойынша азастанда 3 мы малім, 590 а. ш. маманы, 244 дрігер, 393 орта дрежелі мед. ызметкерлері, т.б. болды. Азамат соысы жылдарында оларды саны азайып кетті. Мыс., 1919 ж. бкіл азастанда бар боланы 33 дрігер жне бірнеше роталы фельдшер ана алды. Кеес кіметі орнааннан кейін ескі интеллигенцияны пайдалану барысы, оны социализм жаына туі заа созылды. Бкілодаты ОАК 1919 ж. 4 суірде “Алаш” партиясыны жне “Алашорда” кіметіні жетекшілеріне кешірім жариялады. Ескі интеллигенцияны з мамандытары бойынша жмыса айта кірісуі за уаыт бойы асаан бейбітшілікті орнауына, жаа экон. саясатты енгізілуіне, екі соысты салдарын ойдаыдай жеуге игі ыпал жасады. лкелік партия йымыны басшылыына 1925 ж. азастана арнаулы нсаулар алып келген Ф.И. Голощекин саяси уын-сргінді тіпті асынтып жіберді. йткені оны дем берушісі де, олдаушысы да большевизм ксемдері еді. Бдан И.В. Сталинні БК(б)П аза лкелік к-ті бюро мшелеріне 1925 ж. 29 мамырда жолдаан хаты толы длел болады. Хатта: “Мені жаында “Ажол” журналымен танысуыма ммкіндік туды. Осыан байланысты мен агвардияшылар баспасзіндегі Шоаевты маалаларын еске тсірдім де, осы маалалар мен “Ажол” журналыны рухани “бірлігін” кргенімде тбе шашым тік трды... Советтер елінде мндай сына жол берілмеуі керек. Дереу шара олданылсын!..”. Мен партияда жо интеллигенттерді саяси жне идеологиялы майдандаы креске араласуына біржолата арсымын” делінген. Осы талапа орай 1926 ж. БК(б)П аза лкелік к-тіні ІІІ пленумында басшылы ызметтердегі аза коммунистері дрекі сына алынды. Кешікпей бл сын жалпы аза зиялы ауымына арсы ашытан-ашы удалау мен айыптауа ласты. 20 – 30 ж. жоары мектепті сан жаынан суі мамандар атарыны толыуы мен . и-ны алыптасуына шешуші ыпалын тигізе алмады. йткені, біріншіден, азастанны жоары оу орындары мен техникумдары лі шаын болатын, екіншіден, мамандара сраныс оларды даярлап шыару дрежесінен кп арты еді. Соны салдарынан мамандар істейтін ызметке жмысшылар мен шаруалар сынылды. Олар шін кптеген ыса мерзімді курстар ашылды. Жмысшылар мен шаруаларды жаппай ой ебегі саласына кшіру . и-ны сан жаынан суіне алып келді. 1926 – 39 ж. азастанда ой ебегімен шылданатындарды саны 7,9 есе, 54 мынан 429,8 мы адама дейін сті. Алайда бл республикада оны з интеллигенциясы алыптасты деген сз емес еді. Оларды едуір блігіні тиісті білімі болмады. Маман азатарды лес саны аз болды. 1939 ж. азатарды арасында интеллигенттерді саны 8%-а ана жетті. сіресе ауылды-селолы жерлерде маман кадрлар жетіспеді. Ой ебегі ызметкерлеріні арасында йелдер млде аз еді. 1937 – 38 жылдардаы нубет . и-ны алыптасуына ауыр зардабын тигізді (. Саяси уын-сргін). Соыстан кейінгі кезеде маман кадрларды даярлауа жоары жне орта арнаулы оу орындары шешуші лес осты. Тек 1945 – 57 ж. ана азастанны жоары оу орындары 43,5 мы маман даярлады, оларды 16,5 мыы азатар болды. Кптеген жас мамандар одатас республикаларда білім алды. 1960 – 77 ж. аралыында азастанны халы ш-нда жмыс істейтін жоары жне орта арнаулы білімі бар маман азатарды атары 5 есе дерлік (65,3 мынан 315,7 мыа дейін), орыстар шамамен 3 еседей (202,2 мынан 601,9 мыа дейін), украиндар (33,2 мынан 82 мыа дейін), татарлар 3 есе (8,3 мынан 23,8 мыа дейін), збектер 5 есе (2,9 мынан 14,7 мыа дейін) сті.