ірінші дниежзілік соыс жылдарындаы азастан (1914-1918). 2 страница

60 – 70-жылдары азаты лтты интеллигенциясы толы алыптасты. Бл уаыта дейін аза халыны рылымында интеллигенция ірі леум. ауымдастыа айналды (1959 ж. 16% болса, 1970 ж. 25,1%-а жетті). 70-ж. республикадаы ой ебегі ызметкерлеріні рамында азатар 30%-а дейін сті. 1985 ж. суір пленумынан кейін КСРО-да айта ру басталды. 1986 ж. Желтосан оиалары оамды сананы оянуына лкен сер етті. 80-жылдарды ая кезінен бастап . и. зіні саяси ызметін жандандырды. Репрессияа шыраан интеллигенция кілдері атала бастады. Тарихтаы “атадатарды” зерттеп, насихаттау (“ділет” тарихи-аарту оамы) ола алынды. аза тілін айта тлету ккейтесті мселеге (“аза тілі” халыар. оамы) айналды. . и. экология мселелерімен (“Семей-Невада”, “Арал мен Балашты орау”, т.б. оамдар) белсенді трде айналысты. 1991 ж. желтосанда азастан туелсіздік аланнан кейін аын-жазушыларды, алымдарды талабымен аза тілі конституциялы мртебе алып, мемл. тіл деп жарияланды. азатарды дниежз. конгресіні шаырылуы республиканы мдени міріндегі аса ірі оиа болды. Шет елдердегі белгілі аза аын-жазушылары, алымдар, суретшілер, саясаткерлер, іс адамдары, т.б. з атажртымен тыыз байланыс орната бастады. кімшіл-міршіл жйені кйреп, туелсіз азастан мемлекетіні рылуы барысында . и. оамда жетекші рл атарып отыр.

7) 1917 ж. Ресейдегі Апан буржуазиялы-демократиялы революциясынан кейінгі азастан.азастанда Кеестер мен Уаытша кімет органдарыны рылуы.

1917 жылды басында Россияда революциялы жаа толын ктерілді. Империалистік соысты азамат соысына айналдыру раны кеінен насихатталды. Патша кіметі бараны жаппай арулануынан атты сескене бастады. Революциялы дадарыст пісіп-жетіліп келе жатандыы лт айматарында оны ішінде азастанда да сезіне басталды.

1917 жылы 27 апанда Россияда Апан буржуазиялы – демократиялы революция жеіске жетті. Монархия латылып, Романовтар улеті биліктен кетті. Бл жадайды азастан халы уанышпен абылдады. «анйлы Николай татан латыланын білгеніміздегі бізді уанышымызды айтып жеткізу иын», - деп крнекті мемлекет айраткері Б.Алманов з естелігінде айтты.

. Бкейханов бастаан лтты демократия кілдері буржуазиялы – демократиялы революцияны лтты аза автономиясын ратын ст туды деп уанышпен арсы алды.

Патша кіметі латыланнан кейін бкіл Россиядаы сияты азастанда да кос (екі) кімет орнады.

Уаытша кімет (буржуазия кіметі).

Жмысшы шаруа, солдат депутаттарыны Кеесі (советтер) рылды.

Уаытша кіметті стаан баыты-капитализмді дамыту.

Жысшы, шаруа жне солдат депутаттары Кеесі баыты – социализм ру.

Буржуазиялы – демократиялы Апан революциясыны жеіске жетуі лкендегі ебекшілерді саяси белсенділігін сірді.

азастанда Кеестер 1917 жылы наурыз – мамыр айларында Семейде, улиеатада, Петропавлда, Ккшетауда, Амолада, Павлодарда, Оралда, скеменде, Атбасарда, Тркістан лкесінде жне т.б. жерлерде рыла бастады. Жмысшы табы мен солдат депутаттарыны ізінше суір – мамыр айларында шаруа депутаттарыны еістері рылды. Оларда кпшілік орынды меньшевиктер мен эсерлер алды.

Уаытша кіметті аза лкесіндегі жергілікті органдары 1917 жылы наурыз – суірде рылды. Уаытша кімет облыстарды басаруа брыы патша чиновниктерін жне азаты лтты зиялыларын сайлады. . Бкейханов Трайдаы Уаытша кімет органдарыны комиссары, М.Тынышбаев Жетісудаы Уаытша кімет органдарыны комиссары, М.Шоай Тркістанны Уаытша кіметіні комиссары болып ызмет атарды.

Апан революциясынан кейін лтты-либералды озалысты басшылары (. Бкейханов, М.Тынышбаев, М.Шоай жне т.б.) оамды – саяси дамуды маызды мселелері бойынша Уаытша кімет жаына шыты.

Уаытша кімет органдары зіні леуметтік рамы, басару дістері жаынан революцияа дейінгі патша кімшілігі жергілікті халыа алай араса, бл да солай арады.

Дегенменде, Уаытша кімет біраз шараларды жзеге асырды:

1. 1917 жылы 14 наурызда – «Братаналарды» тыл жмысына алу тотатылды.
2. 1917 жылы 20 наурызда «Азаматтарды дін стауына, дінге сенуіне, лта байланысты ытарды шектеуді кшін жою туралы» аулы абылданды.
3. 1917 жылы 5 мамырда – «ара жмыса аландарды еліне айтару туралы», 1917 жылы 8 ыркйекте – «Жетісу облысыны 1916 жылы ктеріліс кезінде зардап шеккен халына азынадан 11 млн. 150000 сом блу туралы» аулылар абылданды. (5 млн. сомы – жергілікті халыа, 6 млн. 150000 сомы – орыс халына).

Кеес кіметіні ктерген мселелері:
1. Шаруалара жер беру
2. Жмысшылара – 8 саатты жмыс кні
3. Соысты тотату
4. Халыа бейбітшілік беру

Алайда, Уаытша-кімет большевиктерді (Кеестерді) ктерген мселелеріні бірде – береуін орындамады.

Сйтіп, Уаытша кімет самодержавиені аграрлы жне лтты саясатын жаластыра берді.

Саяси партиялар мен аымдар.

Тыл жмысшыларыны орыс жмысшыларымен, солдаттармен арым-атынаста болуы оларды саяси санасыны суіне ыпал етті.

1917 жылы аза лкесінде ртурлі саяси партиялар мен аымардар (озалыстар) рылды.

Верныйда – «ара жмысшылар одаы» (жетекшесі Жсіп Бабаев), Сергиопольде (Аяоз) – «Солдаттарды орыс-мсылман йымы», Петропавлда – «Жас арбакештер одаы» рылды.

Осы жылдары жастар йымдары рылып, белсенді жмыс жргізді: улиеата мен Меркеде «аза жастарыны революцияшыл одаы», Амолада - «Жас аза» йымы, Петропавлда - «Талап» йымы, Спасск заводында - «Жас жрек» йымдары рылды.

аза зиялылары ран озалыстар.

Отаршылдыа, империализмге арсы кресті басарушы, лт-азатты озалыстарды идиологтары лтты зиялылар болды. Оларды басшысы .Бкейханов болды. озалысты белсенді мшелері: А.Байтурсынов, МДулатов, Ж.Досмухамедов, Х.Досмухамедов, .Ермеков, М.Шоай, Ж.Абаев, Ш.дайбердиев, Х.Габбасов, М.Тынышбаев. Оларды масаты аза елін отарлы езгіден тарып, з алдына лтты автономия ру болды.

«Алаш» партиясы 1905 жылы пайда болан алаш озалысы негізінде 1917 жылы шілдеде рылды. Осы жылды суір айынан бастап азастанда жер-жерде «Алаш» партиясыны съездері те бастады.

1917 жылы суірде Жетісу облысты съезі тті. Мнда леуметтік, аграрлы, аарту мселелерімен атар сырттан оныс аудартуа жол бермеу, ытайдаы босындарды айтару мселелері талыланды. 1917 жылы 27 суірде Семейде азатарды съезі болды. Онда лтты автономия ру мселесі талыланды.

1917 жылы 21-26 шілдеде Орынбор аласында жалпы аза съезі тті. аралан мселелер:

1. Мемлекеттік басару формасы.
2. Автономия ру мселесі.
3. Жер мселесі.
4. Халы милициясын ру.
5. Сот ісі.
6. Дін мселесі.
7. «Алаш»саяси партиясын рып, оны бадарламасын жасау.
8. рылтай жиналысын шаыру.
9. ытайдаы 83 мы аза босындары туралы.
10. Жетісуды ашыан халына кмек.
11. Халы аарту ісі.
12. Земство

Осы съезде «Алаш» партиясын рып, оны жмыс істеу баытын бекітті.

1917 жылы мамырда Букілроссиялы мсылмандар съезі болды.

Мнда соысты тотату, лтты – айматы – федерациялы негіздегі демократиялы республика ру, йелдерді еркектермен те ыы (оан 250 молда арсы болды), кп йел алушылы пен алымала арсылы, 8 саатты жмыс кнін енгізу, міндетті жне тегін жалпыа бірдей ана тілінде бастауыш білім беру мселелер аралып бекітілді.

1917 жылы 17 ыркйекте Тркістан жне аза мсылмандарыны съезінде «Иттифок-и-Муслимин» (тныш мсылман) партиясы рылды. Мнда «Тркістан федерациялы республикасы» парламенттік республикасыны жобасы аралды.

1917 жылы арашада аза социалистік «ш жз» партиясы рылды. Алашы траасы М.йткенов болды. Кейіннен партия траасы ызметін Клбай Тгісов атарды. Партия орталыы Омбы аласында орналасты. «ш жз» партиясы 1917 жылы екіге болінді, «ш жз» партиясыны солшыл анатын К.Тгісов басарды.

«ш жз» партия мшелері Кеестерді олдап, азатарды жеке мемлекет ру идеясын сынды: «ш жз» партиясы Клбай Тгісовты редакторлыымен «ш жз» газетін шыарды.

1917 жылы Апан революциясынан кейін Семейде, Петропавлда, останайда, Оралда, скеменде кадеттер (конституцияшыл демократтар) йымы рылды.

Масаты:
1. Блінбес, бірттас Россия, конституциялы монархия ру.
2. оныстандыру саясатын олдау.

1917 жылы кктемде - лкеде серлер (социал-революционерлер) партиясы рылды.

Масаты:
1. Жерді шаруалара беру, жер-бкіл халыты меншігі ранын ктерді.
2. Патша кіметіні отырлау саясатын айыптау.

1917 жылы Апан революциясыны тарихи маызы:

1. Патша кіметіні геноцид саясатын тежеді.
2. лт саясатында бостандыты, халытарды тедігін олдайтынын млімдеді.
3. Халыты кейбір демократиялы бостандытара олы жетті.
4.Буржуазиялы–демократиялы революцияны социалистік революцияа ласуы шін алы шарттар дайындады.

Кемшіліктері:
1. лтты – айматы зін-зі билеу ыын беруден тартынды.
2. Отаршылды басару органдарын жоймады
3. Шаруалара жер бермеді.
4. Империалистік соысты жаластырды

8) Бірінші бкілаза сьезі. Алаш партиясыны рылуы. Бадарламасы мен лидерлері. Апан ткерісі аза даласындаы лт-азатты крес баытындаы саяси ой-сананы др сілкіндірді. р иырда бірінен со бірі аза съездері те бастады. Бріні масаты – брыны патшалы билеу жйесі кйрегеннен кейінгі жерде аза халыны жадайы андай болмаын талылау, бкіл лтты басын осатын орта бадарлама алыптастыру еді.

Кеес дуіріндегі тарихи дебиеттерде бл съездерді брі большевик саясатына арсы, лтшылдар мен «халы жаулары-ны» жиындары деп бааланып келді. Шынында, бл съездерде большевик, социализм... деген сздер жо, тек ана лт бірлігі, оны амандыы мен келешегі туралы адал ниеттен шыан пі-кірлер айтылды. зге лттара, баса мемлекеттік, саяси ры-лымдара арсы баытталан гіме болан жо. кінішке арай, осы уаыта дейін осы бір «облысты съездер» деп аталан сая-си-йымдастыру шараларыны баасы толы берілмей келеді.

Аиаттан аттамай пайымдайтын болса, аза халыны туелсіздікке мтылан алашы саналы, саяси адамдары, кте-рілген баспалдатары осы съездер еді. Бгінгі рпа мны жан-жаты білуге тиіс.

1917 жылы 2-8 суір кндері Орынборда Торай облысты аза съезі тті. Онда Ресей конфедерация-лы мемлекет болуа тиіс. азастан оны рамындаы демо-кратиялы, парламенттік республика. Халы билігіні демокра-тиялы крінісі ретінде ауылды, болысты, уездік жне облыс-ты азаматты комитеттер сайлау жолымен рылуа тиіс екен-дігі жарияланды.

Съезді «аза» газетіні редакторы Ахмет Байтрсынов сз сйлеп ашты жне съезді траалыына сайланды. Торай облысыны губернаторы Эверсман съезді ттытап сз сйле-мек еді, біра лаан кіметті кілі ретінде оан сз берілген жо.

Съезд абылдаан орытынды арарда кешікпей жалпы-аза съезін ткізу ажеттігі жазылды. Жалпыаза съезіні ба-дарламасын зірлеу, тетін кні мен орнын таайындау шін се-гіз адамнан бюро сайланды. Оны рамына: лихан Бкейха-нов, Ахмет Байтрсынов, Міржаып Дулатов, Сейдзім адыр-баев, Омар Есенлов, Имам лімбеков, Есен Трмхамедов ж-не Керей Трымов сайланды. Бір атап тетін жадай, бл съезге азаты тыш дрігер ызы, кейін Ташкент университетіні медицина факультетін бітірген Аааз Досжанова да атысты.

Бдан кейін, 1917 жылды суірді 19-22 кндері Орал аласындаы цирк йінде Орал облысты аза съезі ашылды. Оан 800 адам атысан. Бл съезді траалыына Том округтік соты прокурорыны орынбасары болып істейтін Жаанша Дос-мхамедов бірауыздан сайланды. Съезд траасыны сынысы-мен азатты жолында рбан болан аза азаматтарыны рухына да баышталды.

Съезді арарында: «аза халы демократиялы респуб-лика идеясын олдайды, ерекше федеративтік-демократиялы рылымды жатайды... аз халытарды з келешегін зі аны-тауына ыы бар» екендігі атап крсетілді.

Жер мселесі жнінде: «облыса сырттан оныс аудару тотатылсын, жерді бтенге беру тотатылсын, аза жерлерін ешкім тартып алуына жол берілмейді, арендаа берілмейді, са-лы аржылары азатарды пайдасына алдырылсын, ал брын оныс аударып келгендер сол жерлерге иелік ете берсін, аза-тар олармен тату кршілік жадайда тратын болсын», деген аидалар жазылды.

1917 жылы суірді 25-нен мамырды 7-не дейін Омбы аласында Амола облысты аза съезі тті. Съезді дайын-даан – белгілі Алаш айраткері Ережеп Итбаев бастаан йым-ды комитет. Оан Амола, Атбасар, Ккшетау, Омбы жне Пет-ропавл уездерінен 250 делегат атысты. Съезд траалыына загер Айдархан Трлыбаев, орынбасарлары болып Ережеп Ит-баев пен Міржаып Дулатов, хатшылыына Мхтар Саматов, Асылбек Сейітов жне Тобаев сайланды. Бл съезге Мажан Жмабаев атысып, ол 7-8-мамырда Мскеудегі бкілресейлік мсылмандар съезіне делегат болып сайлануына байланысты, Омбыдан жедел жріп кетті.

Съезде соны алдында ана ткен Орынбор жне Орал аза съездеріні араан мселелері мен абылдаан жаттары талыланды. Атап айтанда: азастанны барлы айматарын-да билікті олына алатын аза комитеттерін ру, жалпыаза-ты жне жалпымсылманды съездер ткізу, Ресей рылтай жиналысына депутаттар сайлау мселелері сз болды.

орытынды мжілісте он адамнан Омбы облысты аза комитеті рылды. Оны траалыына Айдархан Трлыбаев сайланды.

Осылайша, тыш рет лан-байта аза даласыны тпкір-тпкірінде халыты мы мен мтажын орайтын лтты белгідегі мемлекеттік билік органдары дниеге келді. Бл – 1917 жылы суірді 25 кні еді.

Семей облысы азатарыны 200-ге тарта делегат атыс-ан съезі суірді 27-сі мен мамырды 7-сі аралыында Семейде тті. Съезді траасы Жаып Абаев, орынбасарлары Халел аббасов пен Райымжан Мрсеков, трала мшелері лімхан Ермеков пен Мстам Малдыбаев болды. Съезді Шкрім а-жы арнайы ттытады. Павлодардан, Бкей ордасынан, Омбы-дан, Томнан, Орынбордан, Ташкенттен жеделхаттар келді, ли-хан Бкейханов з атынан ттытады.

Мнда да жалпылтты аза съезін ткізу туралы баса облысты съездерді шешімдері олдау тапты. Съезд арарына: «Ресейді мекендейтін халытарды бостандыын, тедігін жне туысандыын амтамасыз ететін ытары баянды етілуге тиіс; рбір халы зіні лтты, трмысты, мдени, экономика-лы, тарихи-жарапиялы ерекшеліктеріне сйкес саяси мірін руа ылы» екендігі жазылды. азаты дербес саяси пар-тиясын ру жне оны масаты демократиялы федеративтік-парламенттік республика болуы малданды.

Алдаы Бкілазаты съезге делегаттар болып: Григорий Потанин, лихан Бкейханов, лімхан Ермеков, Жаып Абаев, Халел аббасов, Мыш Боштаев, Турал (Абайлы) Ибра-гимов сайланды.

Семейде ткен бл съезді бір маызды згешелігі – онда жалпыазаты съезді Петропавл аласында ткізу жнінде шешім алынды. Бл шешімні алынуы да тегін емес. Петро-павл аласыны орналасуы, атынаса рымталдыы, Омбыа жаындыы, т.с.с. шарттар еске алынан болса керек. Егер бірін-ші жалпылтты аза съезі Петропавлда ткендей болса, аза автономиялы республикасыны тыш астанасы Орынбор емес, Петропавл аласы болатыны бден ммкін.

Бл шешімні алайша тез згеріп, жалпы аза кілдері-ні басын осуа неге Орынбор тадалды деген сраа бірден жауап бере алмаймыз.

Сонымен, жалпы аза съезі 1917 жылы 21-шілдеде Орынбор аласында ашылды. Оан Амола, Семей, Торай, Орал, Жетісу, Ферана облыстарынан жне Бкей азатарынан делегаттар атысты. Бл съезді тарихи маызын тсіну шін оан азіргі азастан аймаына кіретін барлы жерлерден кіл-дер атысанын баса айтуа тиіспіз.

Съезд траасы - Халел Досмхамедов, орынбасарлары - Ахмет Байтрсынов пен лмхамед Ктібаров, хатшылары - Міржаып Дулатов пен Асылбек Сейітов.

аралан мселелерді ішінде е негізгісі Ресей мемлекет-тілігі жне оны рамындаы азастанны тадыры болатын. Бл орайда «... А.Байтрсынов пен М.Дулатов «автономиялы туелсіз аза мемлекетін ру» идеясын сынды, ал, .Бкей-ханов «демократиялы, федеративтік жне парламенттік Рос-сия республикасыны рамындаы» азаты лтты-террито-риялы автономиясын болуын алады... съезд басым кпшілік-пен .Бкейхановты сынысын олдады».

«аза» газетіні 1917 жылы 31-шілдедегі санында жа-рияланан съезд аулысы «аза облыстары лт жігіне арай об-ластной автономия алуа тиіс», деген редакцияда берілген»^[1].

Жер мселесі жнінде съезд делегаттары: «аза жерлері ешкімге, ешандай жолмен берілмейді. азынаны жері деген-ні брі азаты жері боландытан, иесіне айтарылсын», деген ммілеге келді.

Бкілаза съезі облыстар бойынша Ресей рылтай жина-лысына депутаттыа кандидаттар тізімін бекітті. Шын мнінде е жоары билік рылымын белгілейтін бл лы жиына аза халыны е беделді рі білімді лтты ксемдері сайлануа тиіс деген шешім алынды. Оларды арасында: .Бкейханов, А.Байтрсынов, М.Дулатов, Ж.Абаев, .Ермеков, Х.Досмхам-метов, Ж.Досмхамметов, М.Тынышбаев, Ы.Жайнаов, М.Шо-ай, С.ожанов, Б.лманов, Г.Потанин... сияты аса крнекті айраткерлер болды.

Амола облысынан сайланандар: Трлыбаев Айдархан, Сейітов Асылбек, Итбаев Ережеп, Жанайдаров Сейілбек, Тілеу-лин Жмаали, Дйсенбаев Раымжан, Жмабаев Мажан, Абы-лаев Слтанмхамед, Меченбаев Сыды (фамилиясы ате жа-зылан болуы керек. – З.Т.), Ксемісов Салмабай, Боланбаев Хайретдин.

1917 жылы апан ткерісінен кейін аза даласында саяси ахуал наыз лтты, туелсіздік сипатына ие болып, бкіл халыты мддесі ктерілген бл съездер жнінде осынша баянды гіме етуімізді мнісі неде? Соларды орытындысы ретінде Орынборда ткен Бкілаза съезі аза халыны тарихында те-мте маызды, брын болмаан жне енді айталанбайтын оиа.

Егер біз бгінгі туелсіздігімізді азастан халытарына, оны ішінде мемлекет атын йгілеген аза халына андай жаын рі ымбат екендігін жан-жрегімізбен тсінетін болса, соны бастау айнары осы съезд болатын.

Рас, съезд материалдарында туелсіздік, «Алаш» партиясы деген сздер кездеспейді. Біра, зерделеп тсінген адама бл съезді саяси баыт-бадары, рылан немесе рылалы тр-ан саяси партияны, бкіл лтты тапа, топа, жікке, жзге, руа блмейтін жалпы лтты демократиялы саяси партияны ісі екендігі крініп тр. Жне де бл мені жорамалым ана емес, тарихи факт.

Оан длел ретінде «аза» газетіні 1917 жылды 5-азандаы 244-санында редакция атынан жарияланан хабарды келтіреміз. Бл хабарда: «...саяси партия рылатын кн жаын. Ол шін жеке съезд ткізу керек. зір аза партиясыны ба-дарламасы жасалан жо. Оны негізіне бірінші Жалпыаза съезіні аулысы алынар (астын сызан мен. – З.Т.). Болаша партиямызды атын ата-бабаларымызды раны болан «Алаш» деп атаымыз келеді. Жалпыаза съезіні шешімдерін олдай-тын рбір аза рылтай жиналысына сынылатын канди-даттарды тізімін бір ана «Алаш» партиясыны тізімі деп ата-аны жн» делінген.

Одан рі «... Осылайша, аза мддесі орыстармен абыс-пайтын барлы облыстарда кандидаттар «Алаш» партиясыны тізімімен тетін болсын. Газетті осы номері... кешігіп шыан-дытан, барлы облыстара: «бізді партиямыз - азаты «Алаш» партиясы деп аталатыны туралы» жедел хат жібердік», деген сздерді оимыз.