ірінші дниежзілік соыс жылдарындаы азастан (1914-1918). 3 страница

«Алаш» партиясын рсаында сіріп, дниеге келтірген «аза» газетіні тірегіндегі айраткерлер тобы, осылайша, Орталы комитетті атаратын жмысын олымен істеп, мой-нымен ктеріп, тарих алдында зор жауапкершілік аралаан.

Ойымызды тиянатау шін таы да: «рылтай жиналы-сына сынылатын кандидаттарды тізімін бір ана «Алаш» пар-тиясыны тізімі деп атаан жн» деген сздерге назар аудара-йы. Басаша айтанда, бл тізімге кірген адамдар «Алаш» пар-тиясыны атынан сынылан кандидаттар екендігінде кмн бар ма? Жо.

Міне, осылайша, сол бірінші съезде рылтайа депутат-тыа кандидат болып аза атынан сыныландар тізіміндегі ызылжарлытар: Айдархан Трлыбаев, Ережеп Итбаев, Жма-али Тілеулин, Салмабай Ксемісов, Хайретдин Боланбаев, рине, жеке бліп крсетеміз – Мажан Жмабаев, «Алаш» пар-тиясыны іргесін алап, шаыраын ктерушілер екенін длел-дейміз. йтпесе, лдебіреулер толы білмегендіктен, кейбіреу білсе де, айтысы келмегендіктен сол Мажанды немесе Жма-алиді «Алаш» озалысына атысан еді, «Алашордада» ыз-мет істепті», деп бсесітуге бейім трады. Мны оыан бгінгі жастар жаы, жазыы анша, осылай екен деп сенеді.

1917 жылды 21 араша кні «аза» газетінде Алаш партиясы бадарламасыны жобасы жне съез материалдары жарияланды. «Алаш» партиясыны мірге келуі лкен саяси мселе еді. Сол кездегі аза зияларыны ылыми жмыстарымен де, оу-аарту ісімен де, алашы аза тілінде басылымдар шыару рекетімен де, кркем дебиетімен де айналысанын круге болады. «Алаш» партиясы бадарламасыны жобасындаы тоызыншы тарауда «ылым-білім йрету» жнінде
- оу ордаларыны есігі кімге де болса ашы, аысыз болуы;
- жрта жалпы оу жайлы; бастауыш мектептер ана тілінде оылады;
- аза з тілінде орта мектеп, университет ашуа;
- оу жолы з алдына автономия трінде болуы;
- кімет оу ісіне кіріспеуі;
- малімдер-профессорлар зара сайлаумен ойылуы;
- ел ішінде кітапханалар ашылу туралы айтылады.
- газет шыаруа, кітап бастыруа еркіншілік - деп крсетілген

2 - .Бкейханов басаран аза зиялылары 1905 жылы кадеттер лгісіндегі азаты лтты саяси партиясын руа рекет жасаанда оны ХХ асырды басындаы азастанды буржуазиялы атынастара бейімдеуге жетекшілік жасайтын лтты-либералды типтегі йым руды ойластырды. Ал .Бкейханов пен оны серіктестеріні 1905-1917 жылдардаы кзарас эволюциясы 1917 жылы шілдеде лтты-демократиялы масат-мдделерді кздейтін Алаш саяси партиясын руа алып келеді. «Алаш» шын мніндегі дстрлі саяси партия болып алыптасып лгермегеніне, іс жзінде саяси йым ретінде оамды озалыс дрежесінен деттегі партияа ту «кезеін» бастан кешірген тпелі саяси йым боланына арамастан, оамды-саяси мірге араласа бастаан кезден тбірлі екі лтты масатты – аза халын отарлы езгіден таруды жне аза оамыны ркениетті елдер атарына жеткізуді зіне басты нысана етіп белгіледі. Осы негізгі масаттарды жне олардан туындайтын баса да леуметтік-саяси міндеттерді шешуді Алаш басшылыы эволюциялы реформа жолымен жзеге асыруды кздеді.
здеріні алдына ел тадырына байланысты, елдегі билік жйесіне байланысты масат ойды, елдікке мтылды. Біра, бл масаттарына жете алмай, алаш зиялылары, интелегенциялары сол жолда рбан болды. Алаш партиясыны р мшесі удаланып, атылды. Тек саусапен санарлы блігі ана ашып тылды.
йтсе де, «Алаш» партиясы жне оны айбарлы айраткерлері ел тарихынан лкен орын алып, халыты жрегіне елдікке деген сенім мен міт ялатты.

9) азастандаы саяси партияларды рылуы: большевиктер, кадеттер, эсерлер. «Алаш» ,«ш жз», «Шуро-и-Исламия». ХХ—шы асырды бас кезінде аза лкесінде лтты саяси партияларыны алышартыны алыптасып, одан рі дамуы аза халыны лт—азатты озалысыны маызды кезеі болып табылады. Отарлаушылар аза халыны жері мен оны табии байлыыны айтарлытай блігіне иелік етіп ана ойан жо, олар аза халын рухани жаынан да отарлады: тілінен, ділінен бірітіндеп айыру баытында атыгездікпен ойластырылан шараларды жзеге асырды. Бл жнінде М.Дулатов 1907 жылы жазан " азаым мені, елім мені" атты мааласында былай деп ашына жазан еді: " ...е алдымен аза халы — Ресейге туелді халы... Оны ешандай правосыны жотыы ыза мен кек тудырады. Халытан жиналатын салы аражатыны кп блігі халыа тіпті керек емес нрселерге жмсалады.... здерііз кп жазбай байап отырандай... чиновниктер, урядниктер кедей азатарды рып—соып, малдарын тартып, ойына не келсе соны істеді... . ... енді чиновниктер бізді дінімізге, атадан мра болып келе жатан дет—рыптарымыза, бізді молдалара да тиісті неке мселелеріне араласа бастады, діни кітаптарды ттына алды.... .... енді бл чиновниктер аза даласына мыдаан мжытарды жер аударып азатарды суымен шрайлы жерлерін тартып перуде. Чиновниктерде аралаан олар здеріне жайлы аза жерлерін еркін иемденуде.... Блар сорлы азатарды рып—соып, бар млкін тартып алып кетуде ..." [1, 30 б.] Сйтіп азастанда е алдымен отаршылдыа арсы лтты сраныстара жауап беруге баытталан идеялар, одан туындаан озалыстар мен саяси партиялар рыла бастады. аза лтыны демократиялы интеллигенциясыны жетекшілері, біріншіден, патшалы Ресейді халыты орлайтын отарлау саясатыны мнін шкерлеуді жне азатарды этнос ретінде саталып алуы шін оны келешігіне атер тндіріп отыран патша кіметіні лкені кеулеп бара жатан жан—жаты экспансиясыны тотатуды масат етті. Екіншіден, олар за шыарушы жне басарушы кімет органдарыны алдына кадеттер сынан лгі мен р трлі петициялар арылы талап—тілектер ою демонстрациялар мен шерулер йымдастыру, мемлекеттік думаны сайлауына белсенді трде араласып, парламентке халы кілдерін ткізу шін кресуді мрат ттты. Сондытан да 1905–1907 жылдары аза интеллигенциясы кадеттер сынан Ресей оамын реформалау талаптарын жзеге асыру жолында жргізілген саяси науандара атынасуда айтарлытай белсенділік крсетіп, натылы іс—рекеттерге барды. Олар, атап айтанда аза ауымын е болмаанда уездер мен болыстар шеберіндегі жйесін алыптастыруды отарлы сипатын згертуді талап етті. аза интеллигенциясыны оамды—саяси ызметіні таы бір баыты Ресейден азастана орыс мжытарын кшіру ісін басаратын аударушыларды оныс аударушы мекемелеріні ызметін тотату шін саяси крес жргізуге арналды. шіншіден, лтты—либералды аза интеллигенциясы оамыны саяси міріне зін кімет пен дергілікті халы барасын байланыстыратын кш ретінде крсетуге мтылды[1, 38 б.]. азастанны кплтты мемлекет ретінде тарихи дамуыны негізгі ерекшелігі, оны жергілікті халыны тркі тілдес халытардан ралуы еді. Мсылмандар ынтыматастыы идеясы мен оларды санасындаы лт—азатты озалыстаы " дін бірлігі" трік халытарыны бір туандыы туралы, оларды тарихи тадырыны ортатыы туралы ымдар тыыз байланысты болып табылады. ХХ асыр басында панисламизм жне пантркішілдік лт—азатты озалыстарды идеясына айналып, тегі мен тадыры бір трік халытарын жаындата тсті. ХХ асыр басында трік халытарыны лт—азатты кресіндегі негізгі баытын тадау бірігу негізіне — оларды ислама (исламшылдыа) немесе оларды трік ауымдастыына (трікшілдікке) бет бруымен тікелей байланысты болды. Пантркішілдік, панисламизм Ресейде ХІХ . 80—шы жылдарында татар интеллигенциясыны мдени—либералды озалысы ретінде мірге келді. Оны теориясыны алыптасуы мен таратылуы ырым—татар аартушыларыны оамды жне ылыми ызметтерімен тыыз байланысты. Пантркішілдіктен шыан " жадидшілік" екі идеяны — аартушылы пен дінні бірігуін білдіреді. Жадидшілдікті негізін салан Исмаил Гаспаринский (1851–1914) 1883 жылы Ресейдегі мсылмандар " тіл, идея, рекет жаында да бірігу керек" деп атап крсетті. Оны ізбасары Жсіп Ашора тркi тілінде сйлейтін лттар бірігіп, бірлікке келген " лт одаы" болып рылуы керек дегенді ортаа салды. 1917 жылы азан ткерісінен кейін тркiшiлдiктi жатаушылар Ресейде уына шырап, кпшілігі Тркияа кетті. Сйтіп, бл идея трік зиялыларыны олына тіп, жаа Тркияны айта глдендіруді рухани тірегіне айналды. азастана панисламизм мен пантркішілдік идеясы ХІХ . соында келді. Бл идеяны жатастары дін басылар, буржуазия жне интеллигенция кілдері болды. азастандаы жадидшілер жаа дісті мектептер ашып, онда жаратылыстану, тіл, дебиет сияты зайырлы пндер басым жаа оу бадарламалары бойынша оытуды жзеге асырды. Ресейдегі панисламизм озалысыны жатастары жалпыресейлік мсылман съездерін йымдастырып ткізіп отырды. Оан азатардан да депутаттар атысты: І мсылман съезі — 1905 ж., ІІ мсылман съезі — 1906 ж., ІІІ мсылман съезі — 1907 ж. тті. 1905 жылы «Бкілресейлік мсылман одаы» (Иттифак муслимин) рылып, оан аза дін басылары да мшелікке кірді. Апан революциясынан кейін 1917 жылы осы идеялар негізінде біраз саяси партиялар сахнаа шыты. Мысалы; "Шура—ислами«(Ислам кеесі), «Шура—улема» (Діни ауым кеесі). ХХ . басында лемні кшті империяларды тркі халытарыны бірігуінен немесе ислам дініндегілерді бір ранны астына жиналуынан аладааны сонша, ендігі жерде бл идеялар млдем жат атаулар атарына осылды. Сол шін де трікшілдікті " пантркизм" , исламшылдыты " панисламизм" деп атады. 1905 жылдардаы ресейлiк революциядан со рлеу алан жалпыресейлiк мсылманды озалыстар, бiрiншiден, Мемлекеттiк Дума дегейiнде тркi жне баса мсылман халытарыны е зектi саяси жне леуметтiк мселелерiн оюа, олара отаршыл билiктi назарын аударуа мжбр етті. Екiншiден, татар, аза жне баса мсылман елдерiнi лт—азатты озалысыны ширауына олдау жасап, дем берiп отырды [2, 35 б.]. . Бкейхановты 1910 жылы жарияланан " ырыздар" атты йгілі мааласындаы ой тжырымдары Петербург аласында А.И. Костянекийді редакциясымен жары крген " Формы национального движения в современных государствах" деген ебекке енді. " ... ырыз халыны арасында, — деп жазады . Бкейханов осы маалада — саяси партиялар лі пайда болан жо... орыстандыру саясатыны ауыртпалыын ктерген баса шет айматарды халытарындай, ырыз халы да кіметке арсы пікірде жне орысты оппозициялы партияларына кіл ояды. Жаын болашата... ырыздар арасында алыптасып келіп екі саяси баыта сай екі саяси партия рылуы ммкін. Оны бірін лтты—діни баыттаы деп айтуа болар, ал оны масаты ырыздарды баса мсылмандармен біріктіру болма. Екіншісі ырыз келешегі ке маынадаы батыс мдениетін енгізуге байланысты деп есептейтін баыт. Бірінші баыт мсылман—татар партияларын лгі ттар, екінші оппозициядаы орыс партияларын, атап айтанда, халы бостандыы партиясын лгі етпек..." [1, 35б.]. Сйтіп, 1905–1907 жылдардаы революция кезінде аза оамында аза интеллигенция атарында лт мселесі жніндегі идеялар пайда бола бастады. Бл жылдары аза интеллигенциясы тарапынан Ресей жеріндегі саяси партияларды аза жеріне тарту жмыстары жасалды. Мселен, 1905 жылы Кадет партиясыны бастауыш йымын ру жргізілді, І—ІІІ бкілресейлік мсылмандар рылтайлары тіп, " Мсылман партиясы оамыны" рылуы басталды. І Дние жзілік соысты басталуы мен шыысты отарлауды жедел арынмен жргізе бастауы 1913 жылы А. Байтрсыновты " аза лтыны мір сруіні зі проблемаа айналды" деп жазанымен дл келіп, лтты мддені ктеру мселесі ала шыты. 1916 жылы лт—азатты революция, аза интеллигенциясыны либералды—демократиялы зиялылар тобы мен социал—демокртатяилы тобы болып блінуіне келіп, алашы йымдар мен озалыстарды басталуына тудырды. 1917 жылы 27 апанда Ресейде буржуазиялы—демократиялы ткеріс болып, монархия лады. Петроградтаы оиалар туралы хабарды азастан халы уанышпен арсы алды. азатар самодержавиені латылуын ттытап, бл фактіге здеріні сан асырлы кресіні нтижесі, 1916 жылы лт—азатты озалыс масаттарыны анааттандыруы деп арады. Апан ткерілісі патша кіметіні геноцид саясатын тежеді, лт саясаты саласында зіні жалпы азаматты мраттарды—бостандытарды, халытарды тедігін олдайтынын млімдеді. Революция туралы азастанда лтты—демократиялы озалысын басшылары уанышпен арсы алды. Кадет йымы Апан ткерісінен кейін Семейде, Петропавлда, останайда, Оралда, скеменде рыла бастады. Оларды лтты мддеге байланысты станымдары жоары айтылан маалада айын крініп тр. Кадет партиясныы масаты: блінбес бірттас Ресей, конституциялы монархия ру, оныстандыру саясатын олдау еді. Кадеттер баса саяси партиялармен солдат казармаларында ебекшілерді соыса арсы, бкіл кімет билігіні жмысшы жне солдат депутаттары кеестеріні олына кшу жолында митингілер мен пікір сайыстар ткізді. 1917 жылды кктемінде лкені ірі алаларында, уездерді кпшілігінде, болыс орталытарыны бір блігінде Эсер (СР) партиясыны йымдары рылды. Осы са буржуазиялы партияны " жерді оны дейтіндерге беру керек" , " жер бкіл халыты меншігі" деген рандары, Тркістандаы съезде патша кіметіні отарлау саясатыны айыптауы оны уаытша табыса жетуін амтамасыз етті. 1917 жылы жаза арай барлы кеестер соларды олында болды [3,35 б.]. Халыты ауыр жадайын шешу шін лкеде бірнеше съездер ткен болатын. 1917 жылы мамыр айында ткен Ташкенттен ткен эсерлер партиясыны Тркістан лкелік съезд іс жзінде Орта Азия мен азастанны жергілікті халына лтты автономия беруге арсы шыты. Осыан мазмндас суір айында Омбы аласында ткен Батыс Сібір эсерлеріні конференциясында да абылданды [1,109 б.]. Сонымен атар аза лкесінде діни сипаттаы партиялар рылды. 1917 жылы мсылмандарды Бкілресейлік съезінде, кейін сол жылды 17–20 ыркйегінде ткен Тркістан жне аза мсылмандарыны съезінен кейін Иттифок—муслимин (мсылмандар одаы) партиясыны рыланын жариялады. Бл парттия тыш мсылман партиясы Тркістан федералистерді партиясы болды. Сол сияты 1917 жылы 14 наурызда азастанны отстігінде Шура—ислами йымы рылды. Бл йым лтты—демократиялы баытта саяси кштері Алаш партиясымен арым атынаста болды. Мселен, 1917 жылы " естеліктерден зінділер" атты М. Шоайды естеліктерінде лке зиялылары мен діни ызметкерлерді оамды—саяси мірге араласу, р трлі саяси йымдарды пайда болуы, оан автономияны рылуы оны Кеес кіметімен араатынсы, лтты мдделерді ктеру туралы деректемелік мні зор мліметтер молынан кездеседі. Онда Алаш айраткерлеріні батыс жне шыыс топтары жетекшілеріні озалысты Тркістанды басшылар тобымен байланысты мен зара атынасын ашып крсететін мліметтер де бар. Сйтіп, 1917 жылды 22 арашасында Шура—ислами оан аласында ткен Бкіл Тркістанды ттенше ІV съезінде кеес кіметін мойындамау мен Тркістан автономиясын ру туралы шешім абылдайды. Тркістанда лт бадарламасын наты іске асыру нтижесі айындала тсті. Империялы ойлаумен шовинистік кзарас лаю, лтты зін—зі билеу идеологиясын большевиктерді жете бааламауын айындады. 1918 жылы атарда Ташкент Кеесі мсылман кіметін жоймашы болып йарды. 5—ші апанда оан аласы шабуылмен алыр ртелді. Ресей республикасындаы рамындаы айматы автономия идеясын сынды. Съезд " Тркістан федерациялы республикасы" парламенттік республика негізінде рылуа тиіс деп белгіледі. жаттара талдау жасау крсеткендей, Шура—ислами сияты, Шура—улема де Тркістанды Ресейден блуді сеператты иядеяларынан аула болды. Крнекті дін заны белгілері басшылы жадайа ие болан бл саяси аымдар шариат пен дет негіздерін ораумен атар, адамзат оамыны демократиялы нормаларын да орады. Бл саяси аымдар мен соларды негізінде иттифок—и—муслимин партиясыны балама бадарламалы идеялар сынанын жне патша кіметіне арсы бірттас демократиялы блокка осыла алатынын аармау иын емес. Діни сипатына арамастан, бл саяси аым Тркістан мен азастан жеріндегі тратын жалпылтты мдделерін де білдірді. Революцияны дамуына, саяси тайталасты рістеуіне арай кштерді лтты негізінде топтасуы жріп жатты [4,34 б.]. Мскеуде ткен Бкіл Ресей мсылмандар съезіне оралайы. Съезде империяны мекендеген мсылман халытарыны орта мселелерін арастырды: мсылмандара ндеу, мсылмандарды орта органдары туралы, Ресейді мемлекеттік рылысы, аграрлы, йел жне жмысшы мселелері, рылтай алдында сайлауына дайынды, скери мселе, діни мселе, оу аарту, жергілікті басару, соыса кзарас, Ресейлік мсылмандарыны Орталы бюросы туралы. Осы кезеде рылан Тркістанды Ерік партиясын да назардан тыс алдырмаан жн, йткені 1919 жылды кктемінде рылан партяи лт мселесіне кп кіл аударды. Бл партияны рылуына аза Жанзаов, башрт Вавилов, збек ріпов бас—кз болды. Партияны рылу рдісі 1926 жыла дейін созылды. Бл партияны ерекшілігі оны бадарламасында бір емес, бірнеше лттар мен халытарды алдындаы ккейкесті мселелеріні ктерілуінде жатыр, яни оны жетекшілері лтты мдделерден грі лтаралы мселелерді кре білді, жалпы халыты масаттарды саралауа жеткізді [4,253 б.]. 1905 жылы басталан Алаш озалысы 1917 жылы айта Алаш партиясы болып жаластырылды. Партияны негізгі баыты — реформистік жолмен аза елін жаа белестерге ктеру. Алаштытарды масаты аза халын отарлы негізден азат ету, автономиялы лтты мемлекет ру. " азатара, жааран Ресей азаматтарына" деген млімдеде . Бкейханов былай деді: " ... Ресейді барлы халытары шін бостандыты, тедікті жне туысандыты кні туды. Жаа оам мен жаа кіметті олдау шін азатар йымдасуы керек. Жаа оамды олдайтын барлы лттармен байланыса жмыс істеу ажет... Жер мселесін тез арада талылаыздар. Бізді ранымыз демократяилы республиканы жне жерді одан мал шаруашылыы мен егіншілік арылы табыс алатындара беру. дайдан, басадан орыпаыздар... ділет жолымен жріп, жаа кіметті олдаыздар. Министрлікті азы—тлік жніндегі кілдермен майдандаы зімізді жмысшылара кмек крсетуіміз керек. Халыты пікірін жеткізііздер..." ндеу авторыны, алдаы атарылар негізгі ш саласы бойынша басты масат—міндеттерді айындаандыын аару иын емес. Олар: 1. Саяси рекетте бірінші орында жалпыресейлік проблемалар, сіресе кімет туралы жне мемлекеттік рылыс мселелері тра керек. 2. Кшпелі жне отырышы халытарды мдделерін есепке алып, аграрлы мселелерді жиынтыын ешбір кешіктірмей саяси кресті кн тртібіне ою. 3. рылтай жиналысына тиянаты дайындытар жргізу брыы оралыты пен бас июшшіліктен тылу жолында халыты бірлігін ныайту ажеттілігі. 1917 жылы 28 наурызда " Речь" газетінде . Бкейханов " Засыз тартып алынан жерлерді азатара дереу айтарып беруді" талап етті [1, 80 б.]. Алаш партиясы атпен танылан лтты—демократиялы аза зиялыларыны тпелі кезедегі саяси йымы халы санасыны озаушы кшін міндетін жалпы аланда заман талабына сай адал атарды. Алаш шын мніндегі дстрлі саяси партия болып алыптасып лгермегенімен, іс жзінде саяси йым ретінде оамды озалыс дрежесінен деттегі партияа ту кезеі батсан кешірген тпелі саяси йым боландыына арамастан, оамды саяси мірде араласа бастаан кезде тбірлі екі лтты масат — аза халын отарлау езгіден таруды жне аза оамын ркениетті елдер атарына жеткізуді зіне басыт нысана етір белгіледі. Осын негізгі мастаттарды жне олардан туындайтын баса да леуметтік саяси міндеттерді шешуді Алаш басшылыы эволюциялы реформа жолымен жзеге асыруды кздеді. 1919 жылы 3 тамызда А. Байтрсынов " Революция и киргизы" шаын ебегін жазды. Бл ебегінде азатарды бірінші революцияны уанышпен арсы алып, патшаны геноцид саясаты тоталаны мен лт мселесі, масат—мддесі ктеріледі деп тсінгенін айта келіп, екінші революция аза—ырыз халы шін млде тсініксіз, мні жо деп арастырыланын айтады. ... Екінші революция тек аза халы шін емес, сонымен атар аза зиялылары шін де мнсіз деп арастырылып анархияны басталанын тсінді. Мселен, лиханны 1918 жылы " аза" № 260 мааласында алаш халына мынадай ндеу жазды: " ...Бізді аза жері азір бл Ресей ылаынан аман. Алашты баласы аман алар ма? Жо па? Болжап болмайды... Аа—іні, алашты азаматы, бірлік, бгінгі й ара уа істі таста, мына араы блт Ресей ылаынан алаш болып орайтын жола шы. Ресей мемлекеті енді жаын арада йірге осылмайды, бірліктен айырылса, мына орысша аып теміз. Кш басталан аа, зиялы іні, жергілікті жрт ызметін таза атар. Жалпы жрта мрынды бол!" Алдында айтылып келген фактілерге сйене отырып, алаштытарды контрреволюционерлермен бірігіп, 1918–1920 жылдары шетелдік интервенциямен азамат соысы кезінде кеестерге арсы соыс ималдарын жргізді. 1917 жылы Ресейдегі Кеестер мен Уаытша кімет арасындаы саяси арсылыты тередей шиеленісе тсуі барысында лтты социалистер лтты буржуазиялы йымдарын з іргелерін аласыра салып, тіпті кейбір леуметтік—саяси мселелер тірегінде олара ашы трде шыа бастады. Осыан сас, сонымен сабатас дерістер азастанда да орын алды. лтты интеллигенцияны аз блігі (негізінен тменгі буын кілдері) социалистік идеяларды станып, социал—демократтар немесе эсерлермен (социал—революционерлермен) ынтыматастыта болды. Оларды арасында С.Сейфуллин, С.Медешев, К.Тоысов жне т.б. ерекше кзге тсті. ш жз 1917 жылы азан—араша айларында пайда болды. уел баста ол Алаш партиясымен бірлесе рекет жасау ммкіндігі туралы млімдегенімен, ол ойынан тез айтты да, кп кешікпей азастанны оамды—саяси жне леуметтік—экономикалы мселелері жнінен Алашты басты опонентіне айналды [1, 126 б.]. ш жз зіні леуметтік тегі жнінен са буржуазияшыл демократтарды саяси йымы болды. Оны бадарламалы масат—мдделеріні алашы кезде Алашты программасынан кп айырмасы болан жо. Олар соыс мселесі жнінде ана Алаштан баса позиция стады. Кейінірек, елде саяси хал—ахуал шиеленісіп, кімет шін крес шырау шегіне жетіп, тапты жіктеу процесі кшейген жадайда ш жз іргесін Алаштан аула салып, большевиктер мен солшыл эсерлерге жаындай тсті жне азан революциясы жеіске жеткен со Алаша арсы ашы креске шыты [1, 129 б.]. Жмысшы озалысыны дамуында жергілікті йымдар мен социал—демократтар тобы маызды рл атарды. азастанда тыш маркстік йірме Атбасарда 1896 ж. йымдастырылды. ХХ . басында маркстік йірмелер Амолада, Петропавлда, Оралда, останайда, Семейде, Верныйда пайда болды. 1905 ж. брын рылан маркстік йірме негізінде Петропавл жне Оралда РСДЖП йымдары, азалы мен Тркістанда социал—демократтар тобы, ал кейінірек — Амола, Ккшетау, Атбе, Павлодар жне баса алаларда рсімделді. 1906 ж. РСДЖП йымы Семейде рылды. Соларды ішінде е ірісі Петропавл йымыны рамында 147 адам, Оралда — 150 адам болды. Бірінші орыс революциясы жылдарында азастанда социал—демократтар саны шамамен 500—ге жетті. лкедегі социал—демократтар топтары мен йымдары теміржол желілері бойындаы алаларда, теміржол шеберханалары мен деполары орналасан станцияларда пайда болды [5, 88–145 б.]. Міне осылай, ХХ асырды бірінші ширегінде аза оамына жаын емес, тапты жіктелуді кшеюімен алашы аза партиялар мен озалыстар алыптасты. орытынды жасаса, ХХ асырды бірінші ширегінде аза лкесінде Кадет, Эсер, Алаш, ш жз, Шура—и—Ислами, Муслимин—и—иттифок, Ерік саяси партиялар рылан еді. Кадет, Эсер партиялары лтты мселелерді ктерген жо, лтты идеялара арсы болан, тек билік жолына мтылан, жалпы халыты мселелерді жамылып алан, аза лкесінде лкен нтижелерге жете алмаан кз бояушы партия атарына жатызуа болады. лтты мддені ктере білген алан партияларды ішінде Шура—и—Ислами, Муслимин—и—иттифок негізгі басым баыты діни станымдара, соны нтижесінде мсылманды, діни мддені ктеруге кетіп алан партиялар. лтты мддені ктерген Алаш, ш жз партиясы болды. Біра, ш жз партиясы лтты мддені ктерсе де, билік жолындаы талас—тартыста бзылып, кштері басым жаа ауысан партия деуге болады. Ал Алаш сол кезде наыз лт мселесін ктеріп, лт алдында адал ызмет атаран партия болды. Сонымен, ХХ асырды басында аза оамында трлі саяси аымдар, кзарастар рістеді. Тркішілдік, исламшылды, лтты—демократиялы, социал—демократиялы озалыстар алыптасып, дамыды. Бл аымдарды саяси зегін интеллигенция кілдері, соны ішінде лтты интеллигенция кілдері рады. Интеллигенция кілдеріні оамды—саяси ызметіні негізгі трлері: саяси баспасзді дамыту, петициялы озалыстарды жетілдіру, бкілаза съездерін шаыру, мсылман съездеріне атысу, думалы ызметтерге араласу, е маыздысы аза халыны мддесін барлы жерде орау болды.