ірінші дниежзілік соыс жылдарындаы азастан (1914-1918). 4 страница

10) 1917 ж. азан революциясы. азастанда Кеес кіметіні орнауы. азан ткерісі — 1917 ж. 25 азанда (арашаны 7) Петроградта болан ірі леуметтік-саяси, тарихи оиа. Ктеріліс В. И. Ленин басаран большевиктер партиясыны жетекшілігімен жзеге асырылды.

Оан Петроград жмысшылары, ала гарнизоныны солдаттары мен Балты флоты матростарыны кілдері атынасты. Ктеріліс жеіске жеткен кні кешкісін Петроградта ашылан Кеестерді Бкілресейлік ІІ съезі Уаытша кіметті латыландыын жне бкіл елдегі кімет билігі Кеестерді олына кшкендігін жариялап, В. И. Ленин дайындаан Бітім жне Жер туралы декреттерді абылдады. Алашысында 1914 ж. басталан І-дниежзілік соыса атысушы елдерді кіметтері мен халытарына аннекциясыз жне контрибутциясыз демократиялы бітім жасау сынылса, Жер туралы декретте жерге жеке меншік жойылып, ол жалпы халыты мемлекеттік меншік болып жарияланды. Съезде В.И. Ленин басаран жне жмысшы-шаруа кіметі аталан Ресей ХКК рылды. Сонымен атар Кеестерді Бкілресейлік ОАК-ні (БОАК) жаа, большевиктендірілген рамы сайланды. Съезд В.И. Ленинні жмысшылара, солдаттар мен шаруалара арналан ндеуін абылдап, ол арылы халыты барлы жерде жаппай Кеес кіметін орнатуа шаырды. Кеес кіметі кп лтты Ресей ебекшілерін з жаына тартуда айтарлытай насихатшылды рл атаран екі саяси жат жариялады. Біріншісі 2 (15) арашада жарияланан Ресей халытары ытарыны декларациясы, екіншісі 20 арашадаы (3 желтосан) Ресей мен Шыысты барлы мсылман ебекшілеріне деген ндеу болды. Бл жаттарда Ресейді мекендеген халытарды тедігі, оларды здеріні мемлекеттік рылысын здері шешуге ылы екендігі айтылып, лтты жне этносты топтарды еркін дамуына, брыны езілген лттарды здерін-здері билейтіндігіне кепілдік беріледі делінді. Мны стіне Кеес кіметі мен большевиктер партиясы Зауыттар мен фабрикалара жмысшылара!, Жер шаруалара!, Тедік брыны езілген лттара! деген рандарды збей айталаумен болды. Осы уделер мен рандара уел баста бараны айтарлытай блігі, е алдымен, оамны жаппай кедейленген мшелері сенді, сондытан оларды кілдері Кеес кіметін орнату шін креске атысты. Петроградтан кейін 1917 ж. арашаны басында Кеес кіметі Мскеуде, елді нерксіпті орталыы аудандарында жеіске жетті, кп кешікпей бл жадай мемлекетті лт айматарын, оны ішінде азастанды да амтыды. азастанда Кеес кіметіні орнауы заа созылды. Бл кезде Кеес кіметі негізінен аланда алалар мен лкені баса да ірі елді мекендерінде орнады. Ал ауылдар мен селоларды басым кпшілігінде Кеес кіметіні орнауы азамат соысы басталана дейін, тіпті одан кейінгі жылдара дейін жаласты. Бл лкені леуметтік-экономикалы артта алуынан, жергілікті жмысшы табы мен большевиктік йымдарды сан жаынан аз рі лсіз болуынан, лтаралы атынастарды крделілігінен шиеленісіне тсті. Мны стіне лтты-демократия Алаш озалысыны жетекшілері азан ткерісі мен Кеес кіметіні идеяларын абылдамады. Ал азастанда орналасан Орал, Жетісу, Батыс Сібір жне Орынбор казак скерлеріні скери кіметтері Кеес кіметіні орнауына арулы арсылы крсетті. Кеес кіметіні азастанда жеіске жетуіне негізінен славян текті халытарды (е алдымен, орыстар мен украиндарды) кілдерін біріктірген жергілікті гарнизонны солдаттары мен жмысшы-солдат жне шарауалар кеестеріне топтасан оамны кедейленген мшелеріні кілдері барынша ат салысты. азастанда Кеес кіметін орнату ісіне .Жангелдин, С.Сейфуллин, К.Стішев, А.Асылбеков, .Майктов, И.Дубынин, К.Шугаев, Я.Ушанов, А.Иманов, С.Цвиллинг, Т.Рыслов, Т.Бокин, П.Виноградов, Л.Емелев, Т.тепов, А.Розыбакиев, т.б. нерлым белсене атысты.

азан ткерісі кеестік тарихнамада, Кеес Одаы Коммунистік партиясыны жаттарында кллі адамзат тарихына тбірлі згеріс енгізген, жаа заманды капитализмнен социализмге ту дуірін ашан 20 -ды басты оиасы деп дріптеліп келді. Шын мнінде азан ткерісі кп лтты Ресейді, оны рамына енген кптеген елдер мен халытарды табии, эволюцияны даму жолын кштеп [[революция |революцияшыл]] айта згерістер рдісіне тсірді. 74 жыл мір срген Кеес Одаында ел міріні барлы салалары (экономика мен саясат, мдениет пен руханият) сталиндік нсада, міршілдік мндегі тжірибелер жасау алаына айналды. Оларды барлыы да азан ткерісі, социализм идеяларын жзеге асыру шін жзеге асырылды деп тсіндірілді. Тбегейлі згерістер жасау тжірибесіні зиянды салдарлары аз болмады. Оларды атарына ауыл шаруашылыынкштеп жымдастыру мен кшпенділерді зорлап отырышыландырылуы нтижесінде елді жайлаан ашаршылы салдарынан сан мыдаан адамдарды ырылуы мен баса елдерге ауа кшуін, кптеген мемлекет, оам, мдениет, ылым айраткерлеріні міршілдік жйе йымдастыран саяси уын-сргінні рбандарына айналуын, демографиялы саясат пен мдени-рухани салада орын алан келесіздіктерді жатызуа болады. Солай болса да, азан ткерісінен кейінгі 74 жыл Кеес Одаы шін, оны рамдас блігі болан азастан шін, тек ана бос кеткен кезе емес. Атап айтанда, Республиканы материалды ндіріс жйесі тбегейлі жаарды, халыты білім дегейі крт сті, сапалы ылым жйесі алыптасты, адамдар арасындаы арым-атынастар жасарды.^[1]

Кеес кіметіні орнаан алашы жері Перовск (ызылорда) аласы болды. Мнда жмысшылар мен солдаттар кімет билігін 1917ж. 30 азанда з олына алды. Перовскіде лкен скери гарнизон орналасан еді жне темір жол станцясы болатын.
1917ж. араша айыны орта кезінде Кеес кіметі Черняев (Шымкент) аласында жеді. араша – желтосан айларында Кеес кіметі улиеатада (Тараз), Тркістанда, азалыда, Арал поселкесінде жне Сырдария облысы- ны баса да ірі елді мекендерінде ан тгізсіз бейбіт жылмен орнады. Петропавл аласында жаа кімет 10 арашада орнады.
1917ж. желтосан – 1918ж. наурыз аралыында Кеес кіметі Торай облысыны орталыы жне останай, Атбе алалары мен баса да ірі елді мекендерде орнады. Семейде кімет билігі жергілікті Кеесті олына 1918ж. апанны орта кезінде кшті.
Жетісуда Кеес кіметін орнату жылындаы крес 1918ж. кктеміне дейін соылды. Себебі мнда ткеріс арсыластары кштері басым болды. Верный аласы Жетісу аза-орыс скерлеріні орталыы болды, ал азатар патшаны тірегі боланы белгілі.
Кеес кіметі 1917ж. наурыз айында Жаркентас, Сергиопльда (Аягз), Талдыоранда, суірді бас кезінде Лепсіде орнады.
Кеес кіметіні е соы орнаан ауданы – Орал аласы болды, онда жаа кіметті билігі наурыз айында жмысшыларды олына кшті.
Сйтіп, 1917 жылды азан айынан бастап 1918ж. наурыз айына дейін Кеес кіметі. азастанны кп жерінде жеіске жетті.
Сонымен азан ткерісін олдайтын кштер басым болан жерлерде жергілікті билік кеестер жаына тгелдей шыты. Мндай жадай аза- станны Солтстік-Шыыс облыстарыны кптеген аудандарында, Сырдария жне Бкей ордасында орын алды. Біра ткеріс арсыластарыны кштері кбірек шоырланыан Орынбор, Орал, Жетісу облыстарында кімет билігі жмысшылар мен шаруаларды олына арсылы крсеткендерді таландау арылы кшті.
азан ткерісінен кейін азастанда кеестік аппарат ру жне экономика саласында алашы згерістер енгізіле басталды. Ол андай шаралар:
-ескі мекмелер, оны, ішінде уаытша кіметіні комиссарлары, отарлау-шенеуіктік кімшілік оныстандыру басармасы, брыны сот жйелері жойылып, кімет билігі жмысшы, солдат депутаттары кеестеріні олына те бастады;
Ескі мемлекеттік аппараты ирату отарлау саясатына берілген лкен соы болды. Ол ебекшілерді кеес жмысына белсене атысуына жадай жасады;
-шіркеу мемлекеттен, мектеп шіркеуден ажыратылды;
-ерлер мен йелдер тедігі іске асырылды, адамдарды сословиеге блінуі жойылды;
-ткеріске арсылар мен крес жніндегі ттенше комиссиялар, милиция рылды;
-кеестерді жанынан ебек, аарту, денсаулы сатау т.б. блімдер ашылды;
-задар, жарлытар тек ана орыс тілінде ана емес, аза тілінде де жарияланатын болды;
-кеес ызметкерлерін даярлайтын курстар жмыс істей бастады;
-облысты кеестер жанынан лтты арым-атынастарды реттейтін комиссиялар рылды;
-жерге жеке иелік ету жйылып, азастандаы шіркеу мен монастірлерді, помещиктерді, бай аза-орстарды, патша шенеуіктеріні иелігінде болып келген, срндай-а оныс аудару орындаы жерлер ебекшілерді пайдалануына берілді.
1918ж. кктемде Тркістан автономиялы Кеестік Социалистік Республикасы рылды. Оны рамында азастанны отстігіндегі Жетісу, Сырдария облыстары кірді. Амола, Семей облыстары орталыы Омбы аласы болан Батыс Сібір лкесіне, Торай, Орал облыстары Орынбор губерниясына, Бкей Ордасы Астрахань губерниясы арамаына кірді.
азан ткерісінен кейін кп уаыт тпей-а елде азамат соысы мен шетел басыншылыыны жорыы басталды. Себебі ткерісті жеісі латылан анаушы тап кілдеріні арсылыын тудырды.
1918ж. 23 наурызда Орал казак-орыстары Гурьевте блік шыарды.
Сол жылды 28-29 наурызында а казактар алашордашылармен бірігіп Орал аласында ткеріс жасады.
Ресейдегі азамат соысыны рістеуіне Антанта елдері дем берді де, оларды кмегімен Сібірдегі Чехословак корпусыны скерлері блік шыарды. Блікшілер Сібір алаларымен бірге азастанны солтстіктегі алалары Петропавл, Амола, Атбасар, останай, Семей алаларын басып алып, Кеес органдардан амауа алды.
1918ж. жазында Кеес елі шін е басты майдан – Шыыс майданы болды. Бл баытта атармен 4-ші армия рыс жргізді. Осы жылды жазында аза лтты скери блімдер йымдаса бастады. Олар алдымен Жетісуда, одан кейін Орынбор мен Орал алаларында рылды. Бкей ордасында аза атты скер полкі ызыл армияны рамдас блігі болды.
1918ж. аяы мен 1918ж. басында ліби Жангелдин мен Амангелді ИмановпенТорайда екі атты скер эскадронын, скери оу жне пулемат топтарын, Ырызда атты скер рды.
Атбе майданына 1918ж. ліби Жагельдин бастаан экспедиция Мскеудан кп ару-жара пен о-дрі жеткізді. Атбе майданыны арулы кштері 1919ж. 22 атарында Орынборды, 26 атарда Орал аласын азат етіп, азастан мен Тркістан аудандары мен Орталы Ресей арасындаы атынасты алпына келтірді.
1919ж. кктемде Фрунзе бастаан ызыл скер отрядтары азастанны Солтстік аудандарында Колчак скерлеріне арсы крес жргізді. азастанда Колчакты тртібіне арсы ірі ктеріліс останай уезінде болды.

Амола, Семей облыстарында партизанды озалыстар рістеді. азастанны Солтстік-Шыыс аймаында Жетісу майданы 1918ж. тамыз жне 1919ж. азанны орта кезіне дейін а гвардияшылара арсы табанды крес жргізді. Осы айматаы ораныс орталыы болан Черкасское селосын атауа болады.
1919ж. орта кезінде ызыл армияны шабуылдарыны нтижесінде Колчак скерлері екіге блінді. Оларды бір блігі Сібірге, екіншісі Тркістана арай шегінеді.
ызыл армияны Тркістан майданы 1919ж. тамыз айыны екінші жартысында Колчакты «Отстік армиясын» біржолата таландады. Осыны нтижесінде Тркістан майданыны скер блімдері Солтстік Жетісуа жеткізліп, мндаы арсылыты тезірек басуа ммкіндік берді. Сйтіп, 1920ж. наурызда азамат соысыны азастандаы е соы Солтс- тік майданы жабылады.
Азамат соысы жылдарында Кеес кіметі «соыс коммунизмі» саясатын жзеге асырды. Оны негізгі мні-кеес еліні баса да аудандары сияты азастанда да азы-тлік салырты жргізіледі. Ол бойынша шаруаларды кн крісінен артылан азы-тлік скер мен ндіріс орындарындаы жмысшыларды асырау шін ешбір теусіз алынды.. Бл жадай шаруаларды табии наразылыын туызды.. сіресе, ауатты шаруалар атты наразы болды. Кеес кіметіні осы саясатына наразы шаруалар ктеріліске де шыып, кпшілігі жаа кіметке арсы атарды жаында соысы.
Азамат соысы аяталаннан кейін азастанда экономиканы алпына келтіру, мемлекеттік рылысты ныайту жмыстары жргізілді. Сол жылдары алашы ауыл шаруашылы артельдері, коммуналар, совхоздар пайда болды. 1920ж. аяында 999 колхоз, оны ішінде 132 коммуна, 778 артель, жерді бірлесіп дейтін 28 серіктестік (ТОЗ) рылды.
1919ж. 10 шілдеде РКФСР Халы Комиссарлар Кеесі «ырыз (аза) лкесін басару жніндегі ткерістік комитет туралы» декрет абылданды. Онда болаша аза мемлекетіні жер аумаы аныталды.
1920ж. 30 суірде РК/б/П Орталы комитеті ырыз(аза) облысты бюросы рыланнан кейін лкеде Кеес кіметін, мемлекеттік рылысты одан рі ныайту жмысы жргізіле бастады. Сол жылы 17 тамызда РКФСР Халы Комиссарлар Кеесі ырыз республикасы туралы Декрет жобасын малдады. 26 тамызда БОАК пен РКФСР Халком Кеесі РКФСР рамында «ырыз (аза) Автономиялы Кеестік Социалистік Республикасын ру туралы» жарлы абылданды. Орынбор аласы аза АКСР-ні алашы астанасы болды.

11) Тркістан автономиясы. М.Шоайды ызметі. Тркістан Автономиясы, оан автономиясы — Тркістан лкесі халытарыны зін-зі басаруын амтамасыз ету масатында 1917 жылы 28 арашада Ресей мемлекеті рамында рылан автономиялы мемлекет. Оны мірге келуіне кеестік билікті Тркістан халытарыны зін-зі басару ыын мойындамауы трткі болды. 1917 жылы азан ткерісіжеген со, 22 араша кні Ташкентте з жмысын аятаан 3-Тркістан лкелік кеестер съезі лкеде кеес билігіні орнаанын, соан байланысты Тркістан Халы Комиссарлары Кеесіні рыланын, лкедегі билікті ендігі уаытта соны олына тетіндігін млімдейді. 14 мшесі бар бл кіметті рамында жергілікті мсылман халытарыны бірде-бір кілі жо еді. Бл кеестік билікті отаршылды сипатын танытан оиа болатын. Бан жауап ретінде рамында Мстафа Шоай, Махмд Бехбудий, т.б. бар "Тркістан лкесі мсылмандар кеесі" 26 араша кні оан аласында 4-Тркістан лкелік ттенше мсылмандар съезін шаырды. ш кнге созылан съезд 28 араша кні Тркістан лкесін Тркістан автономиясыдеп жариялап, Тркістан рылтайын шаырана дейін саяси билікті Тркістан Уаытша Кеесі мен Тркістан халы билігіне тетіндігі жнінде аулы абылдады. Тркістан Уаытша Кеесі рамына барлыы 54 адам енді, оны 32-сі Тркістаннан Бкілресейлік рылтай жиналысына сайланан депутаттар еді. Бларды арасында негізгі трындары азатардан тратын Сырдария мен Жетісу облыстарынан 11 кіл бар болатын. Кеес рамында, сондай-а мсылмандар съезі сайлаан кілдермен бірге, каланы зін-зі басару йымдары съезіні 4 кілі, трлі лкелік "еуропалы" йымдарды 13 кілі бар болатын. Тркістан Уаытша Кеесі 12 орыннан тран Тркістан автономиясыны Уакытша кіметін бекітті. Съезд Тркістан лкесіндегі барлы халытарды ыын сыйлап, орайтындыын млімдеп, лкені барлы мсылман, орыс, т.б. трындарын Тркістан автономиясы тірегіне топтасуа шаырды. Сонымен, 1917 жылы арашада Тркістанда ос билік орнап, оны алашысы кеестік негізде рылып, е алдымен ресейлік оныс аударушыларды мддесін кздеп, жадайын ныайта тсуге ызмет ететіндігін білдірсе, соысы отарлы езгіге арсы, діни жне лтты негізде рылып, жергілікті халытарды зін-зі басару ыын баянды ету басты масаты екендігін жариялады. Тркістан Уаытша кіметіні траасы жне шкі істер министрі болып Мхамеджан Тынышпаев, шкі істер министріні орынбасары болып загер.Оразаев бекітілді. Уаытша кіметті Сырты істер министрі ызметіне Мстафа Шоай таайындалды. Кп замай Тркістан автономиясы кіметіні траасы Мстафа Шоай болды. Тркістан автономиясыны рылуын Тркістан лкесіні жергілікті халытары зор уанышпен карсы алып, оан олдаушьшы танытуа даяр екендіктерін білдірді. 1918 жылы атарда Тркістан аласында ткен Сырдария азатарыны съезі Сырдария облысы Алаш автономиясы жарияланана дейін Тркістан автономиясы рамында болатындыын білдірді. Халы зор міт артан Тркістан автономиясын 1918 жылы 2 апанда Кеес кіметі арулы кшпен таратып, оны бірнеше мшелерін ттына алдылемге аты млім оам айраткері, саясаткер, аиат жолына бас тіккен, азатты шін тадырды азабы мен мазаын атыспай ктерген, ділеттен баса досы жо, адалдытан баса жолы жо Мстафа Шоайды бірттас Тркістан мемлекетін рудаы ызметі, айысы, асіреті, масат – мддесі кешегі кеес кіметі кезінде лып астындаы пия болды. Кллі трік миллетіні туысты бірлігін сатап, Тркістан автономиясын ру трысындаы М.Шоайды жанкешті ызметін кеес идеологтары жаулы рекет сипатында крсетті [1]. Мстафаны інісі Нртаза мен туысы Мырзеке алымбетлы «халы жауымен» ханды атысы боланы шін атылды [2]. аландары уын-сргінге тсті. Ал мемлекеттік тапсырыс бойынша отставкаа К ызметкері Ж.Шкібаев «лкен Тркістанны кйреуі» атты кітап жазып, М.Шоайды оам алдындаы жмысын жоа шыаруа тырысты. Ал Мстафаны кінсы - з лтына деген шексіз сйіспеншілігі еді. Айыбы – атамекенге, ана стіне адалдыы. М.Шоай ле-лгенше осы баытынан айныан жо. Уаыттан асан кемегер бар ма, аза зиялылары жан алып, жан беріскен ел егемендігі тарихи мерзімі жеткен кні з аяымен келді. М. Шоайды бкіл міріні мні мен маынасы, арманы осы егемендік, лмес рух елімен айта табысты. Заман озады, мірден тозбайтын ештене жо. Зат та, жер мен кк те, адамны аты да ескіреді. Біра, араылы ойнауында жанан шамшыратай Мстафа есімі жыл ткен сайын жарырай тсуде.

Мстафаны 1886 жылы 7 атарда Сыр бойында Слутбе секілді ауылда, кірпіштен салан азаы йде дниеге келіп, саясатты биік тырына ктерілуі кбіміз шін тааларлы жадай. Бала кнінен киіз азаты трбиесін алады [2]. Осылайша он тртке толар-толмас жасспірім бейшараны кзіндегі жасты сртіп, ділетті ауылын нсауа жарап алады. Ел ішіндегі леуметтік тесіздіктерді танып біле бастайды. Тркістан халыны амында бір асиет пен кесапатты мірге тоиды. мірден осы кезде алан екінші сабаы – орыс ктемдігі.

Ташкенттегі орыс лты мен жергілікті халы арасындаы леуметтік тесіздікті, келіспеушілікті кзімен крді. лтжандылы сезімін оянуына алдымен орыс шовинизмі ыпал етті. Алашында орыс алпауыттары мен патшаны Ресейді отаршылы саясатына саналы трде арсы шыан, интеллект трінде оранды. Ауыл азаыны арыз-шаымын жазып, дауына араласу гимназиядаы сабаына кп кедергісін келтірді. Ауыл баласы леуметтік мселемен генерал Самсонов алдына бірнеше мрте барды. Ол баран сайын орыс озбырлыын Самсоновты кзіне шыып крсеткісі келеді. Алайда Самсоновты жан дниесі адалды ауылынан алыс жатыр еді [1].

алым .Ткенов пен М.ойгелдиев жазандай «Генерал іске тыылыты, орысша сауатты аза жігітін з кеесіне тілмаш етіп алмашы болады». Бл мселені бір ыры. Екіншісі – тіпті тереде. Орыс кілдері отарлау мен саясат ісінде те тжірибелі, жергілікті халы кілдерінен шыан талантты ноталауды сырт кз адамайтын нзік жолдарын біледі. Тілмашты Мстафаа имасты берген ызмет емес, дарынды жасты келешегін кесу еді. Себебі, ел арасындаы тілмаштар оамды тесіздікке араша тспей, аша-пара жолымен азындап, адамды асиеттерінен айырылып жатанын сол кезде мірді зі крсетті. Сондытан, Самсонов брылдып шыан айнарды кзін кміп тастаысы келді. зара ырысып жатан орыс чиновниктері осы мселеде бірауызды болатын. Генерал Самсонов сезімтал кісі екен, ол Мстафаны келешегінен орыс отаршылдарына келер бір залалды сезді. Мстафа Шоайлы Петербургке барып, оуын жаластырысы келетінін айтып, - За факультетін алаймын, - дегенде ішін тартып алды. Петербургтегі за университеті азаты баласы тгілі, орысты олына тспейтін оу. Орыс отаршылары сауатысыз халыа ділетті крінуге ынталы, саналы, талантты азаты адамына аша тая ояды. «Тілмаш боласы ба?» - деп аморсыан Самсонов аыры айтаны болмаасын М.Шоайа гимназиядан тиесілі алтын медалды, Зопрометов есімді орыс балаа бергізіп, бан кміс медаль бермекші болады. ділет жееді, адал азаматтар олдауымен алтын медальін алан М.Шоай орыс генералы ойан тосауылмен зі бетпе-бет кездеседі. Демек, Ташкентті ттасын стап отыран генерал Самсоновты Тркістан халытарына деген пиылы таза емес. Ал генерал орыс патшалыыны кілі. Бдан Тркістана Ресей жргізіп отыран саясатты кнгейі мен клекесін бірдей ааруа болатын еді.