ірінші дниежзілік соыс жылдарындаы азастан (1914-1918). 5 страница

М.Шоайды Петербург университетіні за факультетіне тсуі сол кез шін лкен дреже. Бан Орынбор генералы – губернаторы Перовскийді сыныс хаты кмек болады. Брі бір реакцияшыл кзарастаы губернатор ішікі саясаттаы ерекшеліктерді есепке алды. ділет шін айту керек орыс мемлекетіні билеуші топтары Тркістан трысындаы отарлы саясат жргізсе де, Петербургты ылым тірегіндегі зиялы ауымы таланттарды баалай білді.

М.Шоай университетті 1917 жылы апан ткерісіне брын бітірді. Зеректілігі арылы универсиет абырасынан 7 тілді мегеріп шыты. Оны ішінде аза, орыс, трік, аылшын, француз, неміс жне поляк тілдері бар еді. Мндай жетістік М.Шоайды мдени ккжиегін кеейте тскені млім. Ал, мір тжірибесінен, лтаралы саясатты аса салмаын 1914 жылы думада Мсылман фракциясына хатшы бола жріп йренді. Фракция Дума депутаты лихан Бкейханны сынысымен келіп, А.Байтрсынлы, Ш.Крі секілді аза зиялыларымен жаын танысады. Мндаы ызметі де з жерлестерін отаршыларды зорлы-зомбылыынан орау болады. Жазысызды жаладан сатау, лсізді орау Мстафаны масатына айналады.

Ресей патшалыыны кзге крініп тран бір зорлыы – оныс аударан орыстара кшпелі азаты жайылымы мен ыстауларын кшпен тартып алып бергені. Мстафа мселені сената дейін апаратын. «Бастыты пиылы тзу болмаса, занан айран жо» деп Бисмарк айтандай, орыс мемлекетіні отарлау саясатына арсы тратын кш жо еді. Халы орыс патшасынан осы кезде кдер зеді. кейін Марияа жазан хатында бала кезін еске алып: «Теміржол бізді ауылдан біраз ашы болатын. Жол басы телеграф бааналары менжарысатынбыз. лкендер бізге осы сымдар арылы орыс патшасы Николай тратын аламен сйлесуге болатынын гіме ылып айтатын. Бар олымыздан келетіні – бааналарды амшыларымызбен осып-осып жіберіп, патшаны сгу ана еді», - деп бала кездегі тйсігіні кейіннен раса шыанына таданады. 1917 жылы университет бітіріп, кейбір тарихшылар «Апан ткерісін уаттап, ол еліне бостанды алып келеді деп тсінді. Эсерлер партиясына мше болды» - деп жазандай, Мстафа Шоай лтты саяси мірді тосан тарау айрыында тр еді. Эсерлер партиясына мше боланы, болмааны мраатты деректер арылы лі ашылады. Біра патшалы Ресейді аз санды лттара атысты саясатына М.Шоай зілді кесілді арсы болды.

Тарихшы-алымдар М. ойгелдиев пен А. Нсіпханны «М.Шоай жне Тркістан» мааласында: «1916 жылы Тркістандаы лт азатты озалысты аяусыз басып жаншыан кезде демократиялы топтар кіметке арсы оппозиция рып талылады. Осы мселе бойынша ресми баяндама дайындау шін Тркістана арнайы сапармен келген депутат эсер А.Ф. Керенский жне фракция жетекшісі К.М.Тевкеловпен бірге мсылман фракциясыны хатшысы М.Шоай да болады» - деп жазады.

Бл М.Шоайды з лтына араша тсуді бірден-бір жолы – трлі партия, уаытша кімет жне эсер жмысшы солдат кеесімен тсінісу керек болады.Осыны брі Орта Азияда з тадырын зі шешетін Тркістан автономиясын ру масатында жасалан еді.

рылтайшылары Тркістан автономиясы деп, оан Сырдария, Ферана, Самаран улияты толыымен атысса да, орыс большевиктер кемсітіп, «оан автономиясы» деп атаан аз кндік жаа рылым М. Шоай идеясыны тпкі масаты болатын.

М.Шоай Тркістан жамиатыны келешек з тадырын зі анытайтын жеке мемлекет болуын масат етіп ойды. Осы масатта ептеп уаытша кіметті аз айлы билігін пайдаланып алысы келді. Біра «лтты зін-зі билеу ммкіндігін береміз» деген бірде бір орыс демократтарына сенген жо. «Олар кімет басына келген со сзсіз айнып» кетеді деген пікірін сз арасында тсіндірумен болды. Сондытан Ресейден енші алуды ызбалыа, стірттікке, асыыстыа рынбай жан жаты ойластырылан саясат жргізу керек еді. Ресейді «демократ» билеушілері іш тартып алмас шін М. Шоай «лттарды з зін билеуін», Ресеймен шекаралы, аржылы жне сырты саясатта бірлігін жоа шыармайтынын длелдеп береді.

«оан автономиясыны» келешегіне М.Шоай кмнсіз сенді ме, кмні болды ма, біра ол адам олынан жасау ммкін емес тарихи ттенше оиалардан міттенеді. Адамды міт жетелейді, міт апата да сотырады. Соны бріне Мстафа бастаан лтжанды азаматар басы иып еді.

М.Шоай Тркістан халы арасындаы оамды белсенділікті, сауаты, йымшылдыты, рулы жіктелетін андай дегейде екенін жасы білді. Жаа автономияда сот жйесін азылар аласы, немесе шариат жолымен жзеге асыруды сынан кезде «руласты тамыр белен алып кетеді» деп бірден арсы болан.

Мстафа тркі тектес халыты психологиялы дстрлі ерекшелігін жасы білетін. Сондытан жалпы мемлекеттік сот руын сынды.

оан автономиясыны 1918 жылды атарында лауына себеп кп. Жергілікті халытан ке клемде олдау таппады. Уаытша кіметпен сенімді байланыс жо. Ел ішінен іріткі салатын алуан трлі оамды озалыс ріс алды. Е бастысы Петербургтен бастау алып, Ташкенде рістеген жмысшы-солдат депутаттарыны кіметі, оан автономиясын Тркістан ірінде ауіпті айматы бірі деп санап, кзін жаймаа жанталаса кірісті. Аыры, оан автономиясы анды ырына шырады. Соны салдарынан елде басшылы озалыс ріс алды. М. Шоай сол кндер жайлы тарыып жазан бір мааласында: «...оан лтты кіметіні большевиктерге арсы кресі кезінде, яни 1918 жылы апанда, осыдан бір жыл брын Амешітте 1917 жылдаы мамыр айында орыс жмысшы солдаттары олына ліп кетсемші деп кінгенім бар» деп жазады.

Маала клеміне М. Шоайды тарих бетіне табалы із болып алан барлы ызметін тгелдеп беру ммкін емес.1918 жылы Грузияда одан Тркияда кейін Париж бен Берлинге ласан оам айраткеріні мір жолы бгінгі рпа шін негелі жол.

М. Шоайа комунистік оам идеологтарыны кллі Тркістана жасап отыран зорлы-зомбылыы, арапайым алада берген аыреті оны міріні айысы, мы болды. Орыс демократтарына міт артуы да зілді кесілді тотады. Тіпті, сенімді деген Слтанбек ожановтан «оан автономиясыны» мшелеріне Кеес кіметі кешірім береді деген хабар тигенде де компартия басшыларына екіжзділік саясатын кні ілгері біліп, елге оралмады. Грузияда «Вольный Горец», «Борьба», «На рубеже», Стамбулда «Жаа Тркістан» кейіннен «Жас Тркістан»газет-журналдары арылы кллі мірін азатты шін креске жмсады. Ал, 1920 жылы Варшавада Сталиндік режимге арсы Кеес одаыны удалауына тскен лт зиялылары «Прометей» йымын ран болатын. Ал, Варшавадаы шыыстану институты 1929 жылы «Кеес одаыны ішкі жне сырты саясаты туралы» ылыми теориялы конференция йымдастырды. «Сталин социализмі – тонаушылыты амтамасыз ететін саяси жйе» деген 1937 жылы жазан мааласында Кеес кіметіні з халына жасаан тонаушылы саясатына экономикалы трыдан талдау жасайды. Осылайша М. Шоай Кеес кіметіні шетелдегі басты дшпанына айналады. Білімі – тере, аылы асан аза перзенті трік жамиатыны бірлігі мен коммунистік оамны халыа тигізер ыпалы жнінде ондаан маала жазды. Маала дерегі талдау мен таразылаудан трды. 1936 жылы КСРО конституциясындаы логикалы айшылытарды длме-дл тсіндірді. Белсенді, саналы, ынталы азаматары ана коммунистік йымдара біріге алады» деген конституция бабын сзбе-сз жйелей келе, «Компартияа кірмеген адамдар белсенді, ынталы жне саналы болып саналмайды деген сз. Ал КСРО-да коммунист емес адамдар халыты 98 %» деп жазады. Сондай-а жеке адамны тарихтаы рлін жоа шыаратын марксизм идеяларын, Сталинні жеке баса табынушылыын атап крсетіп береді.

М.Шоайды мір жолы негеге толы болды. Бкіл тркі леміні тарихи тласына айналан М.Шоай 20 асыр кезеінде адамзат баласыны айтулы перзенті болды. Оны бойында біз біліп лгірмеген, тарихымен таныспаан талай рухани азыналар жатыр. Ол Тркістан халын орыс диктатурасынан орауа кш салды, біра озы жне адал ойлы славян халыны кілдері Я.Газовский, И.Пильсудский, В.Чайкин, В.Наливкинге деген рметі ерекше еді. мірлік досы Мария Яковызы да орыс лтынан болатын.

М.Шоай осынау таза табии алпымен, кпті кзі жетпейтін шы басындаы шынар секілді еді. Тамырын таса жайан шынар жалыз седі, жзін кн сйіп, жапыраын жел тарайды. Діні атты болады. Шыдаы шынар секілді М.Шоай да жиырмасыншы асырдан тіп, асыл ой, азаматты алпымен жиырма бірінші асыра келді.

лтты мемлекет ру жолындаы аза интеллегенциясыны ызметі. «Алаш» озалысы жне Екінші бкілаза сьезі.

"Айап" - оамды-саяси жне деби журнал. 1911-1915 жылы Троицк аласында басында айына бір рет, кейіннен айына екі рет шыып тран. 1-2 мы данамен 88 нмірі жары крген. Алашы редакторы - М.Сералин. "Айап" азаты оамды санасыны оянуына жне лтты мдениетті дамуына лкен лес осан. Журналда аза ауылдарындаы оу-аарту жмыстары, йел тедігі, отырышылы мір салтына кшу, сонымен атар Мемлекеттік Думаа атысу жніндегі саяси мселелер ктерілді. Журналды шыару жмыстарына А.алымов, С.Торайыров атысан. Журналда А.Байтрсынов, Ш.дайбердиев, Б.Майлин, Б.тетілеуов, С.Кбеев, Н.лжанов, т.б. сияты белгілі жазушылар белсенді ызмет атаран. Абай, Ш.Улиханов, Ы.Алтынсарин ледерімен атар халы ауыз дебиетіні шыармалары, шыыс, орыс жне еуропа дебиетіні туындылары жарияланан.

2 - аза газеті - 1913-1918 жылдары Орынбор аласында жарияланып тран оамды-саяси жне деби-мдени басылым. №1 номері 1913 жылы 2 апанда шыан.
1915 жыла дейін аптасына бір рет, одан кейін екі рет шыан. Бастырушысы - «Азамат» серіктігі. Газетке аржылай кмектескендерді кшбасында Мстафа Оразайлы бар. Жалпы 265 нмірі жары крген. Газет рміздік-бейне ретінде киіз йді сынды. Бл - аза лты деген ымды берді. Оны тндігі батыстан ашылып, есігіне «аза» деп жазылды. Мны тсіндірген лт зиялылары «аза ішіне Еуропа ылым-нері таралсын, «аза» газеті аза жртына рі мдениет есігі, рі сырт жрт жаынан кзетшісі болсын» деп жазды.
«аза» газетін шыаруды йымдастырушы, редакторы - А.Байтрсынлы, оны кілетті кілі М.Дулатлы болды. 1918 жылы газетті Жанза Жнібеклы басарды. Басылымда А.Байтрсынлы, .Бкейхан, М.Дулатлы, М.Шоай, Мхаметжан Тынышбайлы, Ш.дайберділы, .араш, Р.Мрсеков, Ж.Тілеулин, .Мсаалиев, М.Жмабаев, Х.Боланбаев, Х.аббасов, Ж.Апаев, Ж.Сейдалин, С.Торайыров, А.Мметов, С.Днентайлы, Х.Досмхамедлы т.б. авторларды маалалары жарияланып трды.
XX асыр басында аталан газет оыандарды, діндарларды, шкірттерді, арапайым сауаты бар адамдарды, ттастай жалпы лтты ыыласпен оитын басылымына айналды. Бдан кейін пайда болан барша елшіл газет-журналдар осы «азаты» шекпенінен шыты.Алаш озалысы — 20 -ды алашы ширегінде Ресей империясыны отарлы билік жйесіне арсы баытталан лт-азатты озалыс.

асырды бас кезінде аза оамында млдем жаа жадай алыптасты. Ресейлік скери-монархиялы басару жйесі, аза жеріні орыс мемл-ні меншігі етіп жариялануы, осыан орай ішкі Ресейден оныс аударушылар легіні крт суі, аза барасыны зорлыпен егіншілікке жарамды жерлерден ыыстырылуы, дстрлі аза шаруашылыыны тере дадарыса шырауы сол алыптасан жадайды наты кріністері еді. Сол кездегі аза оамы дамуыны кн тртібінде аза халыны лт ретінде жоалуы, не зін-зі сатауы шін креске шыу мселесі трды. Біра ендігі уаытта жеке батырлар бастаан ол тзіп, ару асынып ктеріліске шыу нтиже бере оймайтын еді. алыптасан жаа саяси ахуала лайы жаа крес ралдары, діс-айла ажет болды, е негізгісі халыа оны алдында тран негізгі масат-мдделерін тсіндіріп жеткізетін, сйтіп оны заман талабына сай крес ралдарымен аруландырып, азатты шін оамды озалысты бастап кете алатын млдем жаа саяси-леум. кшке сраныс лкен еді. Ал ондай саяси кшті алыптасып келе жатанын 1905 — 07 жылдардаы оиалар крсетіп берді. Ол кш — сан жаынан аз боланымен, біра саяси крес азанында айнап, тез ысыла бастаан лтты интеллигенция болатын.

А.Байтрсынов

М.Дулатов

.Бкейханов

Осы бірінші орыс революциясы жылдары лтты зиялылар кейін А.. атанан оамды озалысты негізін алады. 1905 ж. оянды жрмекесінде дниеге келген арааралы хзырхаты (петициясы) оны бадарламалы жаты болатын. Осы мезгілден бастап .Бкейханов, А.Байтрсынов, М.Дулатов жетекшілік еткен лтты зиялылар жаа рлеу ала бастаан лт-азатты озалыса нысаналы сипат беру шін газет шыару, азаттыа ндеген кітаптар бастырып тарату, Мемл. Дума жанындаы мсылман фракциясы жмысына, жалпыресейлік мсылман, тркішілдік озалыстара атсалысу сияты аза оамына бейтаныс крес дістерін игере бастады. Ал 1911 жылдан шыа бастаан Айап журналы, 1913 жылдан жары кріп, жалпыхалыты басылыма айналан “аза”, оны артын ала мірге келген “Бірлік туы”, “Сарыара”, “Ажол” газеттері лт-азатты крес идеологиясыны алыптасуына ызмет етті. А. -ны басты масаты — аза еліні зін-зі басару, яни лтты мддесін орай алатын мемл. жйе ру ын метрополияа мойындату, тбінде дербес мемл. ру, аза жерлеріне ішкі Ресейден оныс аударуа шек ою, лемдік озы тжірибені пайдалана отырып, дстрлі мал ш-н ркендету, сонымен атар егіншілікті, нерксіпті дамуын амтамасыз ету, рынокты атынастара жол ашу, жеке адам ын жне баса демокр. принциптерді адір тту, лтты мдениетті ркендету, оу жйесіні, тілді дамуына ажет шарттар тзу болды. Бірінші орыс рев-сы жылдарынан бастау алатын Алаш лт-азатты озалысы 1917 ж. апан жне желтосан айлары аралыында зіні шарытау шегіне жетті. Осы жылды жазы мен кктемінде аза к-ттеріні пайда болуы, кзіне арай Алаш партиясыны, ал соына арай Тркістан автономиясы (оан автономиясы) жне Алашорда кіметтеріні рылуы бл озалысты наты нтижелері болатын. 1917 ж. пайда болан бл саяси рылымдар большевиктер тарапынан кшпен таратыланымен, лт-азатты озалыс кштері саяси крес сахнасынан бірден кете ойан жо. Мемл. туелсіздік, жер жне кезінде алаш зиялылары кн тртібіне ойан оамды-саяси баса да мселелерді басты талабы етіп, лт-азатты озалыс жаа сипатта Т.Рыслов, С.Асфендияров, С.ожанов, С.Садуаасов, Ж.Мыбаев ызметінде одан рі рши тсті.

Елде тоталитарлы жйе біржола орнааннан кейінгі уаытта енді ол жаа саяси жадайа байланысты шетелдік эмиграция кшімен жргізілді. Мстафа Шоайдыызметі, оны басшылыымен Берлинде 10 жыл бойы (1929-39) шыып тран “Яш Тркістан” журналындаы материалдар соны айаы еді. Негізгі масаты — лтты бостанды болан А.. крші тркі, мсылман халытарымен кш біріктіруге тырысты. Сйтіп, 20 -ды алашы жылдарынан бастау алатын Алаш лт-азатты озалысы 30 жылдара дейінгі тарихи кезеді амтыды. Кеестік тоталитарлы билік алашты атанан аа буын зиялыларды е белсенді блігін, сондай-а оларды кеестік-партиялы ызметтегі ізбасарларын уын-сргінге шыратып, жауыздыпен жазалады. . Алаш ісі.

Алаш айраткерлері[деу]

лихан Нрмхамедлы Бкейханов оам жне мемлекет айраткері, лт-азатты озалыс жетекшісі рі публицист алым, аудармашы. Ол 1866 жылы брыны Семей облысы араралы уезі Тоырауын болысыны 7 – ауылында дниеге келген. кесі оны бала кнінде араралыа алып барып, медресеге оуа берген. Ол онда оуды анаат ттпай, аладаы ш сыныпты бастауыш мектепті оып шыады. 1879-1886 жылдары араралыдаы аза балаларына арналан мектепте оиды. 1886-1890 жылдары Омбыдаы техникалы училищеде оып, «техник» мамандыын алып шыады. 1890-1894 жылдары Санкт-Петербургтегі Орман институтыны экономика факультетінде оиды. Студент болып жрген кезінде–а саяси талас-тартыса белсене араласып, лт-азатты озалыстара атысты.Сол кезді зінде «саяси белсенділігі шін» патша жандармериясыны ара тізіміне іліккен. Патша кіметі билігі жылдарында аза еліні туелсіздік шін кресін басарды, сол шін Павлодарда, Семейде бірнеше рет амауда отырды. Кеес кіметін мойындамады. азаты егеменді ел болуы шін кресті, сол себептен 1937 жылы ату жазасына кесілген.

Ахмет Байтрсынлы 1873 жылы азіргі останай облысы Жангелдин ауданы Сарытбек ауылында туан.лт-азатты озалыс жетекшісі, мемлекет айраткері, аын, публицист, аза тіл білімі мен дебиеттану ылымдарыны негізін салушы. алым, лтты жазуды реформаторы, аартушы. Атасы Шоша - мінезі салматы, шындыты бетке айта білетін аылды да беделді адам болан. Мырзалыы сондай, немересі Ахмет дниеге келгенде, тты болсын айтан адамдара бір ат, бір тйеден сйінші беріпті. Торайда, Орынборда білім аланнан кейін Атбеде, останайда, араралыда орыс-аза мектептерінде саба берген. 1909 жылы саяси белсенділігі шін Семей трмесіне жабылады. 1910 жылы Орынбора жер аударылады жне сонда 1917 жыла дейін болады. зіні сенімді достары .Бкейханов, М.Дулатовпен бірге 1913 жылдан бастап лтты «аза» газетін шыарып, оны жмысына жетекшілік етті. Ресейде патша билігі лааннан кейін аза жерінде Алашорда кіметін ру шін бар кшін салды. Большевиктерді мойындамады, олара арсы шыты. 1921-1928 жылдары аза халы аарту институтында саба береді. 1929 жылы 2 маусымда Алаш айраткерлерімен бірге Алматыда ттына алынып, Ресейді солтстік обылыстарына жер аударылады.Кейіннен босап шыып, біра 1937 жылы айтадан амауа алынып, атылан.^[1]

2-бкілаза съезі Тркістан лкесін мекендеген азатарды Алаш автономиясына осылу немесе осылмау мселесін талылау шін Сырдария облысы азатарыны съезін шаыруды ажет деп тапты жне оан з кілдері ретінде Баыткерей лмановты, Міржаып Дулатовты жне Трал нанбаевты жіберуге йарды. Осы мселеге байланысты .Бкейханов пен М.Шоай біріккен млімдемеге ол ойды. Млімдеме “аза” газетіні 1917 жылы желтосанны 18-індегі 255-і санында жарияланды.

Большевиктер партиясы мен Кеес кіметі лтты-мемл. рылыс мселелерін шешуді негізіне тапты жіктелу принциптерін алса, Алаш ксемдері бан керісінше лтты бірлік, терр. ттасты принциптерін тадады. .Бкейханов 2-жалпыаза съезіні азаты автономиялы лтты-терр. мемлекетін ру туралы шешіміне саяси баа бере келіп кейінірек (1919 жылы 11-і апан) былай деп млімдеді: “съезді бл шешімдері азатар мекендеген территорияда анархияны болдырмау, лкеде большевизмні дамуына жол бермеу мдделерінен туындады ... Сол кезде Россияда орын алан жадайда азатарды жариялаан автономиясын жзеге асыру ммкін емес еді. Кезекте бостандыты жауы — большевизммен крес трды”. Азамат соысы жылдарында большевиктер басаран Кеес кіметіне арсы кресте Алашорда кіметі жеіліс тапты. Нтижесінде жеіске жеткен Кеес кіметі Алаш автономиясын жне оны кіметі Алашорданы тарих сахнасынан кштеп кетірді.

13) 1918-1920 жж. Азамат соысы жылдарындаы азастан . Саяси кштерді арсыласуы: ”ызылдар ” мен “атар”

Интервенция мен азамат соысыны басталу себептері.азан ткерісіні жеісі латылан анаушы тап кілдеріні арсылыын тудырды. Буржуазия мен помещиктер казак – орыс офицерлеріні жоары топтарымен, кулактармен жне феодал байлармен бірігіп, елімізде орнаан пролетариат диктатурасына арсы ктерілді, контрреволюциялы заговорлар мен бліктер йымдастырылды.Елімізді біратар аудандарда, сіресе казак – орыс аудандарында Дон, Кубань, Орынбор, Жетісу жне басаларында, елімізді шыыс, солтстік жне отстік шеткері айматарында контрреволюция кштері Совет еліне арсы жау ошатарын рып, Совет кіметіне арулы арсылы крсетті.Азамат соысы заа созылып, шиеленісіп кетті, оны себебі Кеес кіметіне арсы кресіне шет елдер кмектесті (АШ, Англия, Франция, Жапония, Германия).Интервенттерді негізгі масаты:1) Большевизмді оршауа алып, жою. 2) Антанта жне АШ Бірінші дниежзілік соысты соза тріп, Россияны лсіретуді кздеді. 3) Кеес кіметінен монополистерді патша кіметіне жне уаытша кіметке берген арыздарын айтаруды масат етті. 4) Кеес кіметі тркілеген шетел капиталистеріні фабрика- заводтарын айтаруды ойластырды. 5) Шетел империалистік мемлекеттер Орта Азия мен азастанда экспанация жасау рекеті де кздеді.Сйтіп, шетел мемлекеттер елді ішіндегі ткріске арсы кштерге дем берді.Осы масаттарына жету шін, 1918 жылы наурызда аылшын, француз, американ скерлері Мурманскіге, Архангельскіге енгізілді.1918 жылы суір айында иыр Шыыста Жапон интервенциясы басталды. Нтижесінде осы жылды кзінде жапондытар бкіл иыр Шыысты жаулап алды.1918 жылы герман империалистері Украинаны оккупациялады, Дондаы Ростовты, Таганрогты жаулап, ырым мен Грузияа енді. Туркия Арменияны, зербайжанны кп блігін басып алды, ал аылшындар Орта Азияны жаулауа рекеттенді.Интервенттер Россияа басып кіргеннен бастап ішікі контрреволюция кштерімен одатасты. А гвардияшыларды ару – жарапен, арыжымен жабдытады. Біріккен соыс операцияларын жоспарлады.1918 жылы мамырды аяында (25) Антанта елдеріні кмегімен Сібірдегі чехословак корпусыны (30 мыдай соыс ттындары мен эмигранттар) офицерлері блік шыарды. Олар іштегі ткеріске арсы кштермен бірігіп, Новосибирск, Челябинск, Томск, Пенза жне Солтстік азастанны Петропавл, Амола, Омбы, Атбасар, Павлодар, останай, Семей алаларын басып алды. К. Стішов, И. Дубинин, П. Калюжная, . Ыдырысов, К. Шугаев, П. Салов жне т. б азаптап лтіріп, скемен Совдепіні траасы Я. Ушаковты тірідей кемені оттыына тастап жаып лтірді.Олара а гвардияшылармен бірге эсерлер, меньшевиктер жне алашордашылар дем берді.1918 жылы 29 наурызда а гвардияшылар Орал аласын алды. Суірде олара арсы «ерекше армия» рылды.Атаман Дутов 1918 жылы маусымда Орынборды басып алып, аза лкесін Орталы Россиямен байланыстыратын темір жолды кесіп тастады. Алашорда кіметі Орынбордаы Дутовпен, Омбыдаы Колчак басаран Сібір Уаытша кіметімен, Самарадаы рылтай жиналысыны Комитетімен («Комуч») одатасып, Кеес кіметіне арсы шыты. 1918 жылы тамызда Семей аласында бірінші Алаш атты скер полкі йымдастырылды. Дутова арсы барлы скери имылдара жетекшілік еткен ттенше комиссар П. Кобозов болды.1918 жылы арашада генерал Колчак армиясы Жетісу баытында операция бастап, атаман Аненков дивизиясы Жетісуды шабуылдады. Бл кезде немістер Донбасса ауіп тндірді. Краснов пен Деникин (генералдар) соыс имылдарын кшейте тсті.1918 жылды жазында Кеес елі шін е басты Майдан – Шыыс майданы болды. Шыыс майданны жадайы иындауына байланысты 1918 жылы 2 маусымда Орынбор аласынан ызыл Армия блімдері кейін шегінуге мжбр болды. Осыан байланысты Атбе майданы рылды (1918 ж. шілде). Ондаы ызыл скерлерге Ташкент, Шалар, азалы, Перовск (ызылорда), Черняевск (Шымкент), улиеата жне т. б. алаларда рылан шоырлар келді.1918 жылы шілде айында Жетісу майданы рылды.