ірінші дниежзілік соыс жылдарындаы азастан (1914-1918). 6 страница

1918 жылы 29 мамырда «Міндетті скери міндеткерлік негізінде ебекшілерді мобилизациялау» туралы декрет жарияланды. Осы декреттен кейін скери міндетті теуге ебекшілерді белгілі жас млшеріндегілер шаырылатын болды. Сйтіп, 1918 жылды жазында лтты скери блімдер йымдаса бастады. Алдымен Жетісуда, одан кейін Орынбор мен Орал алаларында, Батыс азастанда рылды. ызыл армияны рамдас блігі ретінде 1918 жылды кзінде Бкей ордасында рылан аза атты скер полкінде Хамит Чурин, Ж. Срсеков, Х. Иманов, В. Жнекешев т. б. болды.1918 жылды аяы мен 1919 жылды басында . Жангелдин мен А. Иманов Торайда екі атты скер эскадронын кіші командирлер даярлайтын оу тобын, пулиметшілер тобын, Ырыз аласында таы бір атты скер эскадронын рды.1920 жылы Тркістанда байыры халыты скерге тыш рет кштеп жинау жарияланды.1920 жылы наурызда Торай облысында 6 мынан астам адам мобилизацияланды. 1920 жылды басында Жетісу облысында 5,5 мы адамды полктер рылды.1920 жылы мамырда 19 – 35 жастаы орыс емес лттарды 25 мы кілі армияа шаырылды.. Жангелдинні экспедициясы Атбе майданына ару – жара пен о – дрі жеткізуде маызды роль атарды.1919 жылы 22 атарда Орынбор азат етілді, ал 1919 жылы 26 атарда Орал аласы жау шебінен босатылды. Бл Кеестік Россияны аза лкесі жне Орта Азиямен тікелей байланысын алпына келтіруге ммкіндік берді.1919 жылы кктемде Антантаны Кеес еліне арсы біріккен жорыы басталды.1918 жылды аяында Дутов, Анненков, Колчак топтарына арсы партизан соысы рістеді. Партизанды астыртын жмысты йымдастырушылар: . йтиев, С. Арыншиев, . Майктов, М. Жнібеков, А. К. Вайцеховский, А. В. Азаданов, К. М. Михалкович, В. В. Мей т. б.Солтстік Жетісуда партизан соысы ке ріс алды. Мндаы ораныс орталыыЧеркасское селосы болды. Черкасск оранысы 1918 жылды маусымынан 1919 жылды аза айына дейін созылды, яни партизандар атаман Анненков тобына 13 ай бойы тойтарыс берді. 1919 жылы тамызда Жетісу майданыны олбасшысы Л. П. Емелев скерлері кмекке келуге рекет жасап, стсіздікке шырады. Шайас барысында Л. П. Емелев ерлікпен аза тапты, аыры 1919 жылы азан айында анненковшылар Черкасскіні алып, 1800 адамды ырып тастады.Черкасск орасыны тарихи маызы:- Колчакшыларды Жетісуа шабуылы тотатылды;- Сібір контрреволюциясыны Орта Азия контрреволюциясымен бірігуіне жол берілмеді.Партизан озалысыны е ірі орталыы Атбасар уезіні Мариновка онысы болды командир Н. М. Ирченко. 1919 жылы кктемде партизандар колчакшылара арсы шабуылдады. Мариновкаа осымша жазалау блімдері жіберіліп, партизандар шабуылы тотатылды.Семей облысын а гвардияшылардан азат етуге рамында 200 аза бар «Алтайды ызыл тау ырандары» атты партизан полкі кмектесті.аза лкесіндегі Майдандарды жойылуы.аза жеріндегі Колчак скерін таландау Шыыс майданыны Солтстік жне Отстік топтарына жктелді. 1919 жылы олбасшы М. В. Фрунзе бастаан ызыл скер топтары азастанны солтстік аудандарында, ал Чапаев бастаан топтар отстік – батыс аудандарда соыс жргізіп, Колчак скерлеріні Деникин скерлерімен осылуына жол бермей, олара кйрете соы берді. Нтижесінде Отстік топ скерлері (олбасшы М. В. Фрунзе) Уфаны азат етті, ал Чапаев дивизиясы 1919 жылы 25 шілдеде Оралды жау оршауынан босатты, 1919 жылы жазда ызыл Армия Челябіні азат етті.Осыдан кейінгі міндет – Орал мен Орынбор облыстарын азат ету Тркістан майданыны 1 жне 4 армияларына жктелді.Бірінші армия колчакшылара арсы Атбе баытында шабуылдады. 1919 жылы ыркйекте бірінші армия Атбе майданымен Малжар станциясында (Орынбор – Ташкент темір жолы) тйісті. Нтижесінде Тркістан Орталы Россиямен айта осылып, Атбе майданы жойылды.Орал облысын азат етуге тртінші армия мен 25-ші В.И. Чапаев дивизиясы жіберілді лбішін тбіндегі шайаста В. И. Чапаев жне бригада басшысы Сады Улиев аза тапты (1919 ж. ыркйек). Ал 1919 жылы арашада ызыл Армия лбішін мен Жымпитыны азат етсе, осы жылды соында Орал облысы а гвардияшылардан толы азат етілді. Сйтіп, 1920 жылы атарда Орал майданы жойылды.1919 жылы кзде Шыыс майданыны бесінші армиясы (олбасшысы М. Н Тухачевский) Солтстік жне Шыыс азастанды азат етіп, Петропавл, Амоланы жаудан босатты.1919 жылы арашада Семейде Колчак кіметі латылып, Кеес кіметі айта орнады, ал 1920 жылы наурызда Семей облысы тгел азат етіліп,Жетісу майданы жойылды.1920 жылы маусымда Верныйда контрреволюциялы блік йымдастырылып, Верный бекінісін жаулап алды. ызыл армияны кшімен блік тотатылды.1920 жылы наурызда азамат соысыны аза жеріндегі е соы майданы – Солтстік Жетісу майданы жойылды.1920 жылы ызыл Армия Колчак скерін таландап, Колчак Иркутск ревкомыны кімі бойынша атылды.Азамат соысыны барысында Кеес кіметі лт айматарындаы жаа кіметті ошаулануын ескере отырып, Алашордамен келіссз жргізді. А гвардияшылар мен интервенттер тарапынан болан атыгездік пен зорлы «Алаш» кілдерін бастапы баыттарын згертуге итермеледі. А. Байтрсынов «Ткеріс жне азатар» мааласында «Алаш» зиялыларын Кеес кіметі жаына шаырып, лтты келісім тактикасына ол жеткізді.1919 жылы 4 сірде Бкілроссиялы Орталы атару Комитеті Алашорда мшелеріне кешірім (амнистия) жариялады.

Азамат соысыны салдарлары:

1) Демографиялы жадай ауырлап, 8 млн. адам аза тапты

2) Мал саны крт азайды

3) аза ауылдары мен ыстатар материалды жошылыа шырады.

4) атігездік пен зорлы – зомбылыты кшейтілуі (авардияшылар тарапынан) рей жне ертегі кнге сенімсіздік туызды.

14) 1918-1920 ЖЖ. скери Коммунизм саясаты жне оны зардаптары. азастанда Кеес кіметіне арсы арулы кресті негізгі кштері Орынбор, Сібір, Орал, Жетісу казак скерлері, нерксіп орындарыны брыны ожалары, кезінде Ресейден оныс аударып келушілерді ауатты топтары, аза ауылыны бай-шонжарлары жне соларды мдделерін орайтын саяси партиялар мен йымдар болды (кадеттер, эсерлер, лтты жне діни саяси йымдар). Алашорда кіметі азаматты соысты алашы кезінде Кеес кіметіне арсы кштермен байланысып, аза халыны мддесін орауа тырысты. кімет мшелері азастана жаын алалара орналасан Кеес кіметіне арсы рылан кіметтермен — Самарадаы рылтай жиналысы мшелеріні комитетімен (Комуч), Омбыдаы Уаытша Сібір кіметімен, одан кейін Колчак диктатурасымен, Орынбор жне Орал казак скерлеріні басшылыымен келісімге келуге мтылды.
1918 жылы жазда ткеріске арсы кштер Орал, Торай, Амола, Семей облыстарыны кптеген аудандарын, соынан Жетісу облысыны біратар аудандарын басып алып, Кеес кіметін латты. Кеес кіметі Батыс азастанны кейбір аудандары мен отстік лкесінде саталды. азастанда азаматты соысты Атбе (немесе Солтстік Тркістан), Орал жне Жетісу майдандары рылды, олардаы соыс рекеттері А.с-ны ірі майдандарындаы, е алдымен Колчак скерлеріне арсы рылан Шыыс майдандаы имылдара тыыз байланысты жргізілді. Сондытан азастандаы азаматты соысты тадыры негізінен ызыл Армияны Шыыс майданындаы кресіне туелді болды. азастан жеріндегі соыс имылдары з кезегінде Кеес еліндегі жалпы жадайа сер етті. азастан азаматтары ызыл Армия атарында да, “атар” басып алан аудандарда жасаталан партизанды жасатар рамында да азамат сосына атысуа мжбр болды. азастандаы шешуші соыс имылдарына “ызылдар” жаынан М.В. Фрунзе, В.В. Куйбышев, В.И. Чапаев, И.П. Белов, И.С. Кутяков т.б., ал “атар” жаына А.И. Дутов, С.П. Толстов, Б.В.Анненков т.б. басшылы етті. Торай далаларында “атара” арсы кресте А. Иманов, Батыс азастанда Хамит Чурин, Бейсен Жнекешев т.б. кзге тсті. Ал ліби Жангелдин азамат соысы ызу жріп жатан кезде (1918 ж. кзі) Мскеуде жасаталан ару-жара керуенін Тркістан майданына жеткізді.
1920 жылды кктемінде азастандаы азамат соысы Кеес кіметіні жеісімен аяталды.

15) азАКСР рылуы
1919 жылы 19 ыркйекте Орынборды аза лкесіне осылуы туралы шешім абылданды, 1920 жылы 7 шілдеде Орынбор республика рамына кірді, 1920 жылы 20 тамызда ырыз (аза) Автономиялы Кеестік Социалистік республикасын ру туралы декрет шыты, Астанасы: Тыш астана Орынбор аласы 1920-1924, содан кейін Амешіт (ызылорда), 1929-1997 жылдарда Алматы, Аумаы - Семей, Амола, Торай, Орал облыстары, Манышла уезі, Красноводск уезіні бір блігі, Астрахань губерниясыны бір блігі, 1920 жылы 4 азанда Орынборда ырыз (аза) АКСР Кеестеріні рылтай сьезі ткізілді, ырыз (аза) Автономиялы Кеестік Социалистік Республикасы жарияланды, Жоары Атару Комитеті, траасы - Медешев, Халы Комиссарлары Кеесі, траасы - Радус-Зенькович, ырыз (аза) АКСР-ні рылуыны тарихи маызы - аза халыны асырлы арманы орындалуыны крінісі, Отаршылдыа арсы кресті нтижесі, лтты айта рлеу жолындаы алашы адам

аза жерлеріні аза АКСР рамына біріктірілуі, Арнаулы комиссия рылып, республика шекарасын белгілеумен айналысты, Бл згерістер кезінде р трлі кзарастар туындады - аза лкесіне Амола, Семей, Орал облыстарыны осылуына арсылы, Республика рамына Омбы облысын, Орта Азияны кп блігін, Барнаул уезін, Алтай лкесін осу, аза зиялыларды араласуымен - останай аймаын республика рамына осу ажеттігін Ахмет Байтрсынлы мен Мхаммеджан Сералин жан-жаты длелдеді, Батыс Сібірге еніп келген Амола мен Семей облыстарын лке рамына енгізу мселесі 5 рет аралып, Бкейханов, Байтрсынлы, Ермеков, Сералиндерді тарихи деректемелерінен кейін ана шешілді, 1921 жылы Амола жне Семей облыстары Сібір ревкомы арамаынан азАКСР-не берілді, 1921 жылы Жайы, Ертіс зендері бойындаы брын азатар иеленіп келген 10 шаырымды ір аза халына айтарылды

Статистикалы мліметтер - Республика аумаы 2,7 млн шаршы шаырым, Халы 5 млн 230 мы (1 млн 468 мыа кбейді) азатар - 61,3 пайыз (1926 ж сана), аза атауыны айтарылуы - 1925 жылы 15-19 суірде Амешітте Кеестерді бкіл азастанды 5 сьезінде ырыз-аза атауы берілді, 1936 жылы 9 апанда АКСР Орталы Атару Комитеті аулысымен азатар атауы берілді.

16)азастандаы жаа экономикалы саясат Адамзат зіні тарихи эволюциялы даму барысында мжбрлеуді тек екі балама жйесін алыптастырды. Біріншісі — адам еркіне кімшілік ыпал ету жне екіншісі — ндірушіні ыты еркіндігіне кепілдік бере отырып экономикалы мжбрлеу жйесі. Оларды атар мір сруі іс жзінде ммкін емес, йткені кімшілік жйе мжбрлеуді экономикалы мддесіні серін лсіретіп шектейді, жне керісінше оан экономикалы ралдарды енгізу кімшілік жйені билігіне нсан келтіреді.

«скери коммунизм шін» саясаты зіні меншік атынастары рылымдарын мемлекет арауына орталытандыру жне экономиканы іс жзінде, тіпті, милитарланан директивалы басару сияты негізгі принииптері арылы мжбрлеулін басты лгісін стананын білдірді. Мны мемлекетті бкіл саясатыны арауына айналдыру халы шаруашылыыны босансуы мен тоырауына кеп сотырды.

Дадарысты жадайда большевиктер революциялы рухтаы романтиканы утопиялы догмаларынан амалсыз бас тартты. Ленин, партия басшыларыны едуір блігіні арсы труына арамастан, тарихи келісімге барды. Оны астарында меншіктін р трлі нысандарына атысты барынша шыдамды саясат жне тауар-аша, нарыты атынастар факторлары мен баса да экономикалы стимулдарды одан рі мойындамаудын ммкін еместігін сезіну бар еді. азастандаы орын алан жадай бкіл елді амтыан экономикалы жне саяси дадарысты сыайын танытты. Барлы жердегі сияты азастанда да халы шаруашылыын жргізу саясатыны млдем жаа принципіне кшу ажеттігі айын байалды. Оны негізгі арауы — «тауарсызды» утопиясынан — нарыты-экономикалы, тауарлы-ашалай атынаса кшу идеясы еді.

17) 1921-1922 жж. азастандаы жер-су реформасы. Масаты мен негізге шаралары.азастанда 1921—22 жылдары ЖЭС аясында жргізілгеншараларды бірі жер-су реформасы болды. Реформаны негізгі міндеті 1920 жылы рылан АКСР-ні аумаында аза жерлерін біріктіру болды. Патшалы билікті жргізген саясаты нтижесінде азастанда жер мселесі те крделі мселелерді біріне айналан eді. Ресейді орталы аудандарынан, сіресе сталиндік реформа кезеінде шаруаларды оныс аударуы Орта Азия мен азастанда отарлауды рамды шарттарыны бірі болды. Патша кіметіні оныстандыру саясаты барысында келімсек орыс шаруалары жергілікті трындардан орасан зор егістік жерлерді басып алды. Тек 1916 ж. зінде Жетісу мен Сырдария облыстарында оныстанушы шаруаларды олында 2659 млн. десятина жер болды. Жергілікті трындарды жерін тартып алу 1916 жылы лт-азатты ктерілісті басып-жаншу барысында ерекше жыртыштыпен жргізілді. Жазалаушылардан ашан ттындарды иесіз алан жерін иемденумен бірге, шрайлы егістік жерлерді жазалау шараларын олданып, орытып - ркіту тсілдері арылы да иелену ке ріс алды. Осылайша жерді басып алу келімсек шаруалар тарапынан 1920 жыла дейін жаласып келді. Патша кімшілігіні тікелей аморлы жасауы нтижесінде орыс жне жергілікті шаруаны жер иеленуге деген ында тесіздік кзге рып трды. Жер-су реформасы арсаында орыс шаруалары барлы даылдар егістігіні те жартысын иемденді жне жергілікті трындармен салыстыранда жермен 15 есе арты амтамасыз етілді.
Міне, осындай тесіздік жадай Тркістанны егінші дихандарын брыны тартып алынан жерлерді айтаруды талап етуге итермеледі. Басшы органдар кеес кіметіні беделін ктеру масатында бл талаптарды тсіністікпен абылдады. Біріншіден, отаршылдыты алдыын жойып, жергілікті трындарды сеніміне ие болса, екіншіден “ауылшаруашылыы пролетариатыны” мддесіне ызмет жасаан болып, тап кресіні ртін ттатып жіберу еді. Реформа барысында Кеес кіметіні жергілікті органдары бл міндеттерді іске асыра алды.

18) азастандаы 1920-1940 жж индустрияландыру саясаты. Ерешеліктері жне оны зардаптары. Халы шаруашылыын алпына келтіру, елде лі де шешімін толы таппаан болатын, Соыса дейінгі дегейіні салыстыранда нерксіп ндірісі 61 пайыза ана жетті, 1925 жылы желтосанда социалистік индустрияландыру баытын БК(б)П-ны 14 сьезі жарияланды, Техникамен жабдытау арылы халы шаруашылыы барлы салаларын дамытуды индустрияландыру деп атайды, 1928-1932 жылдары 1-ші бес жылды жоспар енгізіліп, халы шаруашылыын дамытумен бірге елді индустрияландыру иыншылытармен оса жргізілді, - азастан байлыа толы ке байта лкесі туралы жинаталан ылыми білім лі де шешілмеген болатын, Темір жол тасымалы нашар дамуы, Аймата 1/1000 шаршы шаырымына темір жолдан келді, Халы шаруаларыны 90 пайызы амтыандытан, жмысшы табыны сан жаынан те аз болуы, Елде жергілікті мамандарды жетіспеушілігі, ЖЭС тотатылып, скери коммунизм кезеіндегі дістерді жаыртылуы, Халы билігіні диктатурамен ауысатырылуы, міршіл-кімшілік басару жйесі дісіні енгізілуімен байланысты, Елді 84,4 пайызыны ауыл шаруашылыымен айналысуы, Осыан арамастан индустрияландыруды дамытуа ммкіндік жасау шін ебекші халытарды жаын арада шешуге тиісті міндеттері - лкені техникалы экономикалы жаынан артта алуын жою, Байыры халы кілдерін кеінен тарту жолымен жмысшы табы мен ндірістік-техникалы мамандарды алыптастыру
азастанды индустрияландыру ісі болаша нерксіп шін ажетті лкені табиат байлаытарын зерттеуден басталды, КСРО ылым Академиясы 1920 жылдарды соы - 1930 жылдарды басында крнекті алымдарды атысуымен зерттеу экспедициясын бкіл лкеде жргізді, Академик Курнаков - Орталы азастанны минерал-шикізат байлытарын зерттеді, АКСР-і Кеес Одаыны ттас металлогенді провинциясы деген тжырым жасады, Академик Губкин - Орал-Ембі мнайлы ауданын зерттеді, Бл кен орны - мнайа аса бай облыстарды бірі деп орытындылады, Инженер-геолог Стбаев Жезазан ауданындаы мыс ен орындарын зерттеді, ірді болашаы зор екенін длелдеп берді
Индустрияны жетекші обьектілері
1927 жылы Тркістан-Сібір теміржол магистралыны рылысы салына бастады, Тркісіб рылысына бірнеше л кілдерінен тратын 100 мы адам ебек етті, 10 мы аза жмысшылары теміржолшы, рылысшы, техник, жол ісіні шебері мамандытарын мегерді, рылыса 200 млн сом аржы жмсалды, Соыса дейінгі бес жылдытар кезінде салынан рылыстар - Тркісіб темір жолы, араанды шахталары, Ембі мнай ксіпшіліктері, Шымкент орасын зауыты, Балаш, Жезазан кен-металлургия комбинаттары, Кенді Алтай, Ащысай полиметалл ксіпорындары, Атбе комбинаты, Жылу жне су электр станциялары, рылыс материалдары нерксібіні ксіпорындары.

нерксіп рылысын жргізуді карынды трде суі жмыс кшіні тапшылыына алып келді. рылыс нысандарын жмыс кшімен амтамасыз ету жне жмысшы азатарды йретуге блінетін аражатты немдеу масатында биліктегілер елді жмыссызды шарпыан батыс аудандарынан жмысшылар тартты. 1931 - 1940 жылдары республикаа 559 мы жмысшы келді. Жмыс кшін толытыруды таы бір айнар кзі арнайы оныс аударыландар: орталык айматар мен Сібірді кулака жатызылып, дние-млкі тркіленген шаруалары болды. Республика комсомолы жетекшілеріні бірі, лтты баыт станан аза зиялысы - Смал Сдуаасов республикаа елді баса аудандарынан «бос» жмысшы олын жаппай оныстандыруа арсы шыты. Ол зіні 1928 жылы «Большевик» журналына (№1 саны) жариялаан «лттар жне лт адамдары» деген мааласында индустрияландыру туралы станымдарын ашып жазды. Жмысшыларды, сіресе жеткіліксіз маманданан жмысшыларды елеулі блігін жымдастыруды нтижесінде кйзелген деревнялар мен ауылдарды шаруалары рады. Ебек німділігі крт тмендеп, зауыттарда тртіп саталмай, маманданан еуропалы нсілді жмысшылар жне маманданбаан аза жмысшылары арасында атыыстар болып трды. Маманды шеберлігі еуропалы нсілді жмысшылармен те дрежеде болан жадайда да жергілікті жмысшылара тмен жалаы берілді, медициналы кмек крсетілмеді т. с. с. Республикаа мамандар сырттан келінді, кадрлар трасыздыы орын алды. Индустриялы саясатты жзеге асыру барысында азастана ерекше мн берілді. Бай табии орларды болуы республикада ірі индустриялды база руа ммкіндік беріп, жмыс кші сырттан - Ресей жне Украинаныорталы айматарынан келінді. азатар кшпелілер мен малшылар ретінде болаша «социалистік азастан» жйесіне йлесе алмады.

19) Ауыл шаруашылыын кштеп жымдастыру. ХХ асырды 30-шы жж азатарды аштыа шырауы жне ауа кшуі. 1927 жылы желтосанда болып ткен партияны XV съезі ауыл шаруашылыын жымдастыру баытын жариялады. азастанда ауыл шаруашылыын жымдастыру ісіні аяталуы 1932 жыла жоспарланды. азастанны астыты аудандарында колхоз рылысыны негізгі формасы – ауыл шаруашылы артелі, ал мал шаруашылыы аудандарда жерді бірлесіп деу мен шп шабу жніндегі серіктестік (ТОЗ) болуа тиіс еді.

1929 жылды екінші жартысынан бастап республикада колхоз рылысы жедел дамытылды. Алашы МТС – тер рылып жатты.

азастанда кшпелі жне жартылай кшпелі шаруашылыты отырышылыа кшіруді 1933 жылы аятау кзделді.

жымдастыру мен отырышыландыруды жаппай жргізу шін ауылдар мен оныстара 8 мы жмысшы жне 1204 «жиырма бес мыдышылар» жіберілді. Олар Россиядаы колхоз жобасын айталайтын оныстандыру лгісін орнытырды.

жымдастыру жылдары кооперативтендіру озалысыны з ісін ашуа ммкіндік беру, материалды ынта, кооперативтендіруге шаруаны бірте – бірте туге, еркіндік стамдары бзылды.

Жекедегі малды оамдастыру нтижесінде, мал ктіміні кемдігінен, жем – шпті жетіспеуінен мал ырылды. Осы жылдары лкені Ода бойынша товарлы асты ндіруден лес салмаы 9 % - тен 3 % - ке кеміді.

Мал шаруашылыы кйзелісті шыына шырап, 1930 – 1932 жылдары ашты жайлады. 1932 жылы апан – колхозшы ожалытарыны 87 % - і, жекешелерді 51,8 % - і малдан тгел айырылды. жымдастыру арсаында – 40,5 млн. мал болса, 1933 жылы 1 атарда 4,5 млн. мал алды.

1.1930жылы–313мыадам;
2.1931жылы–755мыадам;
3.1932жылы–769мыадамайтысболды.
4. 1930 – 1932 жылдарда барлыы 1 млн. 750 мы аза немесе халыты 40 % - і жаппай ырылды.