ірінші дниежзілік соыс жылдарындаы азастан (1914-1918). 7 страница

1932 жылы шілде айында ашты апаты мен себептері туралы Ф. Голощекинге «Бесеуді хаты» - . Мсірепов, М. атуллин, М. Дулеталиев, Е. Алтынбеков, . уанышев жазылды.

1930 – 1933 жылдары аштытан 6,2 млн. адамны 2,1 миллионы лді. азатарды осы жылдардаы саны 40 жылдан кейін, 1969 жылы ана алпына келді.

Злмат ауымны зор боланы сонша, 1930 – 1932 жылдардаы ашты тариха «лы жт», аза халыны аса зор асіретті жылдары ретінде енді.

20) 1920-1930 жж Сталиндік саясата арсы аза интеллигенциясыны идеялы-саяси кресі. 1926 жне 1959 жылдары аралыындаы азастандаы аза интеллигенциясына арсы баытталан іс-рекеттер мен репрессиялау науаны немесе «халы жауы» ретінде саяси репрессиялы жазалау: ату, асу, жер аудару немесе ттындап трмеге жабу іс-шаралары ке клемде 1929–1932 жылдары жне ресми трде 1926 жылды зінде-а басталан еді. Осы аралыта аза интеллигенциясыны атары орталыты саясаты мен идеологиясына сай-дегейде ана дамытылып, ата баылауда боланы з алдына, здіксіз репрессиялара шыратылып отырды. Кеестендіру жылдарыны зерттеу аралыында аза интеллигенциясы саяси репрессиялы жазалауды ш толынын бастан кешкен екен: 1.1929–1932 жылдары алаш интеллигенциялары трмеге амалды, сотталды, атылды; 2.1937–1938 жылдары «халы жауларын» жою науаны тті; 3.1946–1953 жылдары «буржуазиялы лтшылдар», космополиттер жазаланды деген айы-асіреттерге душар боланын байаймыз. аза халы, сіресе оны интеллигенция ауымы мен партия Кеес орындарындаы басшылы ызметтегі белсенді азаматтары 1926–1930 жылдардаы уындаулара шырап, тек 1937–1938 жылдары 135 мы аза интеллигенциясы саяси репрессия зобалаыны рбаны болып атылды

1929–1932 жылдары ескі интеллигенция кілдеріне арсы репрессияны алашы толыны йымдастырылып, онда: Жсіпбек Аймауытов, Диан ділев, бдірахман Байділдин, Ахметсапа Жсіпов, Халел аббасов, Шкрім дайберділы, кілі Ыбырай сынды азаматтар ызылдар олынан аза тапан болса, жне таы баса азаты мадай алды кілдері репрессияа шыраан еді. Ал алан аза интеллигенция ауымын 1937–1938 жылдардаы саяси репрессияа шырату арылы асу, ату зобалаы ктіп трды.
1920-шы жылдарды екінші жартысы мен 1930 жылдарды басындаы Кеес кіметіні аза интеллигенцияларыны алыптасып, ніп-суіне арсы йымдастырылан кресі, Алашты аза азаматтарына ызметтерін пайдаланды деген ранды станып олара дрекі сындар тау арылы уындау, трмеге жабу мен жер аудару арылы келген репрессия болса, адам кргісіз 1937–1938 жылдардаы олдан жасалан анды ырын «халы жауы» деген жне таы баса сылтаулар мен айыптаулар тау арылы асу, ату жне ырып-жоюды нтижесіндегі саяси репрессия азастандаы мыдаан азаты мадай алды ой ебегі азаматтарыны мірін алып кетсе, ал соыстан кейінгі жне 1950-ші жылдарды толы амтыан репрессия аза интеллигенцияларыны басан ізін, аду, кне деби мраларды саяси-идеялы трыдан жаратпай тастау, еркін ойды нышанына айналан тарихи тлаларды кйелеу тотамады. Міне осындай злмат саясаттардан со азастан интеллигенцияларыны арасындаы аза интеллигенциясы сапалы жаынан лсірегенімен, есесін ктеріп, кшпен бірге ала жылжуды стінде болды. Дегенмен-де бл кезені таы бір ерекшелігі сол, жаадан алыптаса бастаан республика интеллигенцияларыны арасындаы аза интеллигенциясы ауымыны мшелері зерттеу аралыыны жылдарында жргізілген саяси уындау салдары мен репрессияларды зобаладары мен зардаптарын басынан ткізіп, сапалы жаынан брыныдан да кйзеліске шырады. Сол бір айылы кезенен бері араа біраз жылдар тсті. Осы мерзімде бірнеше рпа алмасып, мір шындыы да згеріске шырады. Алайда, сол ресілі жылдарды айы-асіреті аза халыны бгінгі тадаы санындаы кемшіліктеріне байланысты тарихи демографиялы жаынан араанда лі сезіліп, бізді аза халымызды жадында мгілік саталды, йткені Голощекиндік геноцид пен Сталиндік террорды жазысыз рбандарыны балалары мен туыстары ол кнді мірде мытпайды. орыта айтанда 1926 — 1959 жылдар аралыында республика халыны арасында азатарды саны 27,1 пайыза кеміп, азайандыы байалады. Осылайша аза халы зіні ата жртында отырып з ана тілінен, лтты ерекшелігінен, з мемлекеттігін сезінуден айырмашы болан ауіпті ара сызыты алаш рет аттаан еді. Демек, зерттеу аралыында азастан интеллигенцияларыны арасында аза интеллигенциясыны саны мен рамындаы згерістер байалды. Яни, бдан аза мамандарыны ызмет трлеріні р трлі салалары бойынша алыптасып, саны мен лесі артып, аза интеллигенциясы атарыны сіп келе жатанын байаймыз.

21)1.азан ткерісі — 1917 ж. 25 азанда (арашаны 7) Петроградта болан ірі леуметтік-саяси, тарихи оиа. Ктеріліс В. И. Ленин басаран большевиктер партиясыны жетекшілігімен жзеге асырылды.Оан Петроград жмысшылары, ала гарнизоныны солдаттары мен Балты флоты матростарыны кілдері атынасты. Ктеріліс жеіске жеткен кні кешкісін Петроградта ашылан Кеестерді Бкілресейлік ІІ съезі Уаытша кіметті латыландыын жне бкіл елдегі кімет билігі Кеестерді олына кшкендігін жариялап, В. И. Ленин дайындаан Бітім жне Жер туралы декреттерді абылдады. Алашысында 1914 ж. басталан І-дниежзілік соыса атысушы елдерді кіметтері мен халытарына аннекциясыз жне контрибутциясыз демократиялы бітім жасау сынылса, Жер туралы декретте жерге жеке меншік жойылып, ол жалпы халыты мемлекеттік меншік болып жарияланды. Съезде В.И. Ленин басаран жне жмысшы-шаруа кіметі аталан Ресей ХКК рылды. Сонымен атар Кеестерді Бкілресейлік ОАК-ні (БОАК) жаа, большевиктендірілген рамы сайланды. Съезд В.И. Ленинні жмысшылара, солдаттар мен шаруалара арналан ндеуін абылдап, ол арылы халыты барлы жерде жаппай Кеес кіметін орнатуа шаырды. Кеес кіметі кп лтты Ресей ебекшілерін з жаына тартуда айтарлытай насихатшылды рл атаран екі саяси жат жариялады. Біріншісі 2 (15) арашада жарияланан Ресей халытары ытарыны декларациясы, екіншісі 20 арашадаы (3 желтосан) Ресей мен Шыысты барлы мсылман ебекшілеріне деген ндеу болды. Бл жаттарда Ресейді мекендеген халытарды тедігі, оларды здеріні мемлекеттік рылысын здері шешуге ылы екендігі айтылып, лтты жне этносты топтарды еркін дамуына, брыны езілген лттарды здерін-здері билейтіндігіне кепілдік беріледі делінді. Мны стіне Кеес кіметі мен большевиктер партиясы Зауыттар мен фабрикалара жмысшылара!, Жер шаруалара!, Тедік брыны езілген лттара! деген рандарды збей айталаумен болды. Осы уделер мен рандара уел баста бараны айтарлытай блігі, е алдымен, оамны жаппай кедейленген мшелері сенді, сондытан оларды кілдері Кеес кіметін орнату шін креске атысты. Петроградтан кейін 1917 ж. арашаны басында Кеес кіметі Мскеуде, елді нерксіпті орталыы аудандарында жеіске жетті, кп кешікпей бл жадай мемлекетті лт айматарын, оны ішінде азастанды да амтыды. азастанда Кеес кіметіні орнауы заа созылды. Бл кезде Кеес кіметі негізінен аланда алалар мен лкені баса да ірі елді мекендерінде орнады. Ал ауылдар мен селоларды басым кпшілігінде Кеес кіметіні орнауы азамат соысы басталана дейін, тіпті одан кейінгі жылдара дейін жаласты. Бл лкені леуметтік-экономикалы артта алуынан, жергілікті жмысшы табы мен большевиктік йымдарды сан жаынан аз рі лсіз болуынан, лтаралы атынастарды крделілігінен шиеленісіне тсті. Мны стіне лтты-демократия Алаш озалысыны жетекшілері азан ткерісі мен Кеес кіметіні идеяларын абылдамады. Ал азастанда орналасан Орал, Жетісу, Батыс Сібір жне Орынбор казак скерлеріні скери кіметтері Кеес кіметіні орнауына арулы арсылы крсетті. Кеес кіметіні азастанда жеіске жетуіне негізінен славян текті халытарды (е алдымен, орыстар мен украиндарды) кілдерін біріктірген жергілікті гарнизонны солдаттары мен жмысшы-солдат жне шарауалар кеестеріне топтасан оамны кедейленген мшелеріні кілдері барынша ат салысты. азастанда Кеес кіметін орнату ісіне .Жангелдин, С.Сейфуллин, К.Стішев, А.Асылбеков, .Майктов, И.Дубынин, К.Шугаев, Я.Ушанов, А.Иманов, С.Цвиллинг, Т.Рыслов, Т.Бокин, П.Виноградов, Л.Емелев, Т.тепов, А.Розыбакиев, т.б. нерлым белсене атысты.

азан ткерісі кеестік тарихнамада, Кеес Одаы Коммунистік партиясыны жаттарында кллі адамзат тарихына тбірлі згеріс енгізген, жаа заманды капитализмнен социализмге ту дуірін ашан 20 -ды басты оиасы деп дріптеліп келді. Шын мнінде азан ткерісі кп лтты Ресейді, оны рамына енген кптеген елдер мен халытарды табии, эволюцияны даму жолын кштеп [[революция |революцияшыл]] айта згерістер рдісіне тсірді. 74 жыл мір срген Кеес Одаында ел міріні барлы салалары (экономика мен саясат, мдениет пен руханият) сталиндік нсада, міршілдік мндегі тжірибелер жасау алаына айналды. Оларды барлыы да азан ткерісі, социализм идеяларын жзеге асыру шін жзеге асырылды деп тсіндірілді. Тбегейлі згерістер жасау тжірибесіні зиянды салдарлары аз болмады. Оларды атарына ауыл шаруашылыынкштеп жымдастыру мен кшпенділерді зорлап отырышыландырылуы нтижесінде елді жайлаан ашаршылы салдарынан сан мыдаан адамдарды ырылуы мен баса елдерге ауа кшуін, кптеген мемлекет, оам, мдениет, ылым айраткерлеріні міршілдік жйе йымдастыран саяси уын-сргінні рбандарына айналуын, демографиялы саясат пен мдени-рухани салада орын алан келесіздіктерді жатызуа болады. Солай болса да, азан ткерісінен кейінгі 74 жыл Кеес Одаы шін, оны рамдас блігі болан азастан шін, тек ана бос кеткен кезе емес. Атап айтанда, Республиканы материалды ндіріс жйесі тбегейлі жаарды, халыты білім дегейі крт сті, сапалы ылым жйесі алыптасты, адамдар арасындаы арым-атынастар жасарды.

1914 жылы басталан дниежзілік соысты салдарынан Ресей империясы лкен дадарыса шырады: бірінші – экономикалы , екінші – саяси дадарыс. Соысты салдарынан елді шаруашылыы ирады, ндіріс орындары тотады, теміржол атынасы бзылды, ауыл шаруашылыы кйреді. Бл дадарыс жмысшылар мен шаруаларды кіметке деген лкен наразылыын туызды. Патша кіметі бл дадарыстан шыуды жолын таба алмады, сйтіп елді басару абілеті тмен болды. Осы аталан дадарыс патша кіметіні 1917 жылы апан айында лауына себеп болды. Оны Апан ткерісі деп атайды. Осы ткерісті нтижесінде ос кімет - жмысшылар мен шаруаларды кеесі жне буржуазиялы Уаытша кімет рылды. Патша кіметі латыланнан кейін бкіл Ресейдегі сияты азастанда да ос кімет орнады. Брыны патша шенеуліктері, эсерлер, меньшевиктер жне буржуазиялы лтшылдар басаран буржуазиялы Уаытша кімет органдарымен атар халыты кіметті жаа органдары–жмысшылар, шаруалар жне солдат депутаттарын кеестері рылды. Жергілікті жерлерде Уаытша кіметті органдары рыла бастады. азастанда аза интеллигенциясы басаран азатарды лтты облысты жне уездік комитеттері йымдастырлды. Олара комиссарлар болып лтты интеллигенцияны кілдері, атап айтанда Торай облысында лихан Бкейханов Жетісу облысында Мхамеджан Тынышпаев, Тркістанда Мстафа Шоайтаайындалды. Патша кіметіні латылуын азастан ебекшілері саяси жне лтты азат алуды бастамасы ретінде абылдады. Бл жеіс лкедегі ебекшілерді саяси белсенділігін арттырды. азастанны ртрлі алаларында аза жастарыны 20 шаты йірмелері мен топтары пайда болды. Олар халы арасында листовкалар, сол кндерді ккейтесті мселелеріне арналан тапа-ледер таратты. улиеатада Трар Рыслов «аза» жастарыны революцияшыл одаы деген йым рды. Оны рамына аза халыны орташа жне кедей топтарынан шыан алдыы атардаы жастар енді Буржуазиялы уаытша кіметке міт артан аза зиялылары з халын еркіндікке жеткізуді, отарлаудан тылуды арман етті. Осы масата жету шін олар азаты лтты саяси партиясын ру жолын іздеді. Олар аза газеті арылы аза халына арнайы ндеу жолдады. 1917 жылы 21-26 шілдеде Орынборда болан «Бкілазаты» съезде Алаш партиясы алыптасып, басшы органдарын сайлады. Оны рамына лихан Бкейханов, Ахмет Байтрсынов, Міржаып Дулатов, Мстафа Шоай, Мхаметжан Тынышпаев т.б. кірді. Бл партияны сол жылы 5-13 желтосанда Орынборда ткен екінші съезінде аза автономиясы Алашорда кіметі – лт Кеесі рылды. «Алаш» партиясыны бадарламасы бекітілді.

2. Тоталитарлы жйені алыптасуы кезеіндегі азастан( ХХ . 20 - 30жж. ). ХХ . 30 – жылдарындаы азастандаы ашаршылыты демографиялы зардаптары ХХ . 30 – жылдарындаы азастандаы ашаршылыты демографиялы зардаптары Туелсіздігімізді алып, егеменді ел болып жатан кезде за жылдар бойы отаршылдыты ттынына тскен санамыз айта жанданып, даму рдісін бастан ткізуде. Кеес кіметі кезіндегі айтылмаан, айтылуа тыйым салынан кптеген тарихы нды деректерімізді зерттеуге бет брып жатырмыз. Соны бір жарын крінісі ретінде лтты демографиямызда орын алып отыран згерістерден айын байалады. Кейінгі жылдары аза халыны демографиялы мліметтерді білуге деген ызыушылыы артып, аза лты з жерінде алай азшылыа шырады деген сауалдар ркімді де ойландырары сзсіз. Тариха кз жгіртетін болса азастанда XX асыр ірі тарихи оиалармен ерекшеленеді. ткен асырды алашы жартысы — аза халыны мірінде бетбрысты кезе деп саналады. сіресе 20–30 жылдарындаы ашаршылы апаты немесе «лы жт» аза тарихыны асіретті беттерін айатайды. Зертеуші алымдар осы мселемен айналысып, азастанда халы бір асырда ш бірдей ашаршылыты бастан кешкен жне оны ш кезеге бліп арастырады: —1919 — 1922 жылдардаы ашты (1,5 млн адам) —1931 — 1933 жылдардаы ашты (2,5 млн адам) —1946 жылдары болан ашты. Бірінші ашаршылы та смды болды. Бірінші ашаршылы 1919–1922 жж. болан. Осы жылдары ашты кезінде 1,5 млн жуы адам шыыны болды. Ол кбінесе елді отстік айматарын амтыды, на осы жне баса да дегейде азастанны барлы трындары да зардап шекті. Екінші ашаршылы, ртрлі мліметтер бойынша, 1930—жылдарда 1,5 млн—нан 2,5 млн. адама дейін болды. Ал, шінші ашаршылы соыстан кейінгі еліміздегі экономикалы ахуалдара байланыты туындады. Біра та, бл ашаршылы сол жылдары халытан жасырын трде стады. Осылайша, азатар іс жзінде 15–20 жылды ішінде халыны жартысына жуыынан айырылан. лемдік тарих мндай ке ауымды ашаршылыты білген емес. Сондытан, осы асіретті рбір аза білуге міндетті жне есте сатап, мытпауымыз тиіс. аза жерінде ашаршылы салдарынан демографиялы ахуал крт тмендеп кеткен болатын. Оны айын крінісі ретінде тарих беттерінде алан 1931–1933 жылдары аза халыны басына тнген е бір асіретті «лы жт» кесірінен кні бгінге дейін аза халы з жерінде демографиясы жаынан азшылыа шырап отыр. Батысты немесе ресейлік алымдар ашаршылыты болу себебі ауа райыны олайсыздыынан, рашылы болып егінні шыпай аланынан немесе жпалы ауруларды таралуынан деген сияты асыра сілтеулерден іздейді. Ашаршылы кезінде аншама аза ыршынынан иылды. Оан длел мраат ойнауында саталан кптеген ресми жаттар. лт зиялысы М. Тынышбаевты есебі бойынша «азастанда 1917 жылы 2 910 000 аза мір срген болса, ал М.Г. Сириусты 1924 жылы жргізген санаы бойынша азатар саны 1965 443 ре жетіп жыылан» — деген мліметтер крсетілген. Ал, белгілі демограф—алым М. Ттімовті есептеуінше "1931–1933 жж. ашаршылы азастанда мір срген 2,5 млн адамны, соны ішінде 2,3 млн азатарды жне 200 мы келімсектерді айтыс боланы аныталды. Отырышы келімсектер арасында аштытан лгендер 10%—а жетсе, кшпенді азатар арасында бл крсеткіш 52—53%—тен асып кеткен. Осыдан 17–18% жергілікті трындарды азастаннан біржола кшіп кеткен"—деген мліметтерді есепке алса, аза халыны саны з жерінде осы кезеде 70% дейін кемігені крінеді [2, 17 б.] Бл деректер осыан дейін жарияланан мліметтерді орташа есебімен сйкес келеді. Таы бір естелігінде аамыз М. Ттімов: «1879, 1926, 1939 жылдардаы халы санаыны нтижелері жніндегі мліметтерді ола тсіріргенмін. 1939 жылы саната аза халыны санын айтарлытай асырып жазандыын аардым. Сонда, озбыр саясат «орыс емес» лттарды аяусыз ырып—жойандыын жасырып алысы келген«,— деп пайымдаан болатын. 1879 жылы саната азатар 5 млн. болса, арада 42 жыл ткен со 1939 жылы саната азатар 2 млн. 300 мы болды. Яни екі есе азайды. Осыан арап отырып, 42 жылда азатар азамат соысы, байларды кмпескелеу, жаппай колхоздастыру, 1932–33 жылдардаы ашты, 1937–38 жылдардаы репрессия салдарынан миллиондаан адамынан айрылан деуге бден болады. Осы екі сана арасында орыстар — 30, збектер — 24, ырыздар — 16 пайыза кбейсе, азатар — 22 пайыза, украиндытар — 21 пайыза кеміген. азастанды тарихшы А.Н. Алексеенконы ебектері азастандаы ауыл трындарыны табии жне кші—он озалысын, халы саныны су динамикасы жне оны лтты рамын зерттеуге арналан. Кптеген мраат деректері мен жарияланан материалдары негізінде ауыл трындарыны негізгі даму баыттары аныталады. Сол сияты 1920–1930 жылдардаы ашаршылы жне оны демографиялы зардаптары, жаппай оныс аудару, кші—он, 1930–1940 жылдардаы уын—сргінге шыраан халытарды жер аударылуы мселелер арастырылан . Яни, бл алымны зерттеуі бойынша ртрлі есептеулер мен тзетулерге сйенгенде, 1930—шы жылдары аза халыны аштан ырылуы 1 миллион 840 мы немесе азаты 47,3 пайызы райды. Бкілодаты халы санатары бойынша ртрлі авторларды зерттеулерінде аза халыны сан жаынан кему крсеткішінде шамалы айырмашылытар байалады. Мселен, А.Н. Алексеенконы мліметтерінде 1939 жылы азаты саны 2 млн. 328 адам делінген. Тмендегі кестеден кре аламыз. 1926 — 1939 жж. азастанны халы саны : 1926 ж. 1939 ж Халы саны , мы адам лес салмаы, % Халы саны, мы адам лес салмаы, % Жалпы халы саны азатар Орыстар Украиндар Немістер Баса лттар 6 230 3 628 1 275 860 59 408 100 58,2 20,5 13,8 1,0 6,5 6 395 2 328 2 636 677 85 669 100 36,4 41,2 10,6 1,3 10,5 ХХ асырды 30—жылдар басында ткерген сол бір нубет ашаршылыты жасаан, жаппай жымдастыру идеологиясыны негізін салушы, сонымен атар азастандаы «Кіші азан» ткерісіні негіздеушісі, Сталинні ртопаы — Ф. Голощекин болатын. Голощекинні келе сала ола алан ісі — жаппай кеестендіру жйесін енгізіп, аза халыны асырлар бойы алыптасан дстрлі шаруашылыын згертуге баытталан идеясы. Кштеп жымдастыру тсілдері асты, ет дайындау науанын кп млшерде орындау ажеттігіне арамастан, аза кшпелі мір салтын отырышыа айналдыру стратегиясы 1929 жылдан бастап оныстандыру басармасыны зірлеген шаралары негізінде жзеге асырыла бастады. Ауылшаруашылы німдерін кштеп дайындау жоспарына аза оамы кеестендіру саясатына мойынсна оймады, себебі асырлар бойы алыптасан кшпелі халыты лтты дстрлі шаруашылыы жаа тапты жйені жылдам абылдауа дайын емес еді. Большевиктік партияны жргізген жымдастыру саясаты салдарынан аза жеріні кптеген аудандарында ашты жайлады. Ашыан шаруаларды басым блігі туан жерін тастап алалара шоырланды, шекара асып баса елдерге оныс аудара бастады. 1930–1933 жылдардаы жаппай кеестендіру саясаты жергілікті халыты наразылыын тудырып, алашы бастамасы кшпен жымдастыру ашты пен халыты дере кшуіне келіп соты. аза халыны дере кшу клемі туралы азаты белгілі лы тласы Трар Рысловты И. Сталинге, В. Молотова жазан (1933 ж. 9 наурыз) хатында: «...онысын тастап, азастанмен кршілес лкелерге кшкен азатарды мекен—жайларынан келіп тскен, шамамен алынан соы деректерге араанда: азір Орта Еділде — 40 мы, ырызстанда — 100 мы, Батыс Сібірде — 50 мы, араалпастанда — 20 мы, Орта Азияда — 30 мы аза бар. онысынан ауандар алма жеріне, Тжікстана, Солтстік лкеге жне баса да осы сияты шалай жерлерге де кшіп кетті. Байлар бастаан бір ауым Батыс ытайа ауды... Бл азатарды кші оны емес, басы ауан жаа кетуі.» — деген мліметтерді крсетеді [1, 262 б.] Сонымен атар, ашты кесірінен елде р трлі жпалы аурулар етек жайып, лім—жітім саны лая тсті. Шаруаларды наразылыы халыты басым блігін ктеріліске итермеледі. азастандаы ОГПУ саяси пия бліміні 1931 жылды 1—желтосанындаы мліметтеріне назар аударса, 1929–1931 жылдар аралыында халы наразылытары аса белсенді крініс берген кезе екен. Ресми деректерге сйенсек, осы жылдары «азастанда 372 рет шаруаларды баралы бас ктерулеріге, 80 мыа жуы адам атысты». «Жылдара шаанда оларды 54—і 1929 жылы, 241—і 1930 жылы, 77—сі 1931 жылы орын алды. Ктерілісшілер санын есепке алуы бойынша 1929 жылы азастанда ктерілісшілерді 31 тобы рекет етіп, олара 351 адам атысса, 1930 жылы 85 топ, 1925 адам, ал 1931 жылы 80 топ, 3192 адам. Яни крсетілген мерзімде ктерілісшілерді барлыы 196 тобы бас ктеріп, олара 5468 адам атысан». Біра та, ресми партиялы жаттармен танысанда ОГПУ берген еептеулерді толы емес екендігіне кз жеткізуге болар еді. Мселен, 1931 жылды желтосанында Ф.И. Голощекинні И.В. Сталинге жазан хатында мынандай жолдар бар: «Тап кресіні рістеуін ГПУді анытамасын тмендегідей анытамасын білуге болады: соы екі жылда ірі бандаларды ( ктерілісшілер) 34000—дай адам атысан 15 бас ктеруі орын алды. Осы жылда 1350 контрреволюциялы топтар жойылды жне оан атысан 7,5 мы кісі ола тсті...» — деген мліметтер крсетеді. Сонымен атар, азастан Халы Комиссарлары кеесіні траасы Ораз Исаевты 1932 жылы тамызда И. Сталинге жазан хатында ктеріліс, Алтайдан Маыстауа дейінгі лкен айматы амтыан, яни бкіл азастанды шарпыанын айтады. Соны ішінде аза даласындаы ірі ктерілістер: Соза, Ырыз, арам, Адай, Абыралы, Шыыстау, Шбартау, Балаш, Жетісу, Саран, ордай. Бл ірі ктерілістер боланымен, тоталитарлы жйені уатты скери кшіне арсы ттеп бере алмады. Кп кешікпей ктеріліс жанышталып, шаруалар наразылыына атысандар ата жазаа тартылды. Осы «ктерілістер мен толулара атысаны шін КСРО Халы комиссарлары Кеесі жанындаы Мемлекеттік біріккен саяси басарма органдарыны зі ана 5551 адамды соттап, оны 883—ін атып жіберді». Тоталитарлы жйе рсауына арсы болан ашы бас ктерулерді бірі — Шбартау шаруаларыны 1931 жылы кктемінде болан лт азатты сипаттаы озалысы. 1933 жылы 31атар РКФСР кіметі траасыны орынбасары Трар Рыслов азастанны жаадан таайындалан басшысы Л. Мирзояна жазан хатында Шбартау ауданын негізінен азатар ана тратын 70 ауданны атарына жатызып, егіншілікті жетіспеушілігінен кйзеліс басталып, 1931 жылдан бастап, жаппай наразылы басталанын атап крсеткен еді. Халыты мндай ауыр хлге душар болуыны басты себебі, 1928 жылдан бергі ет салыыны кбейіп кетуінен болды. Мселен, Шбартау ауданы орталытаы нерксіпті аудандарды ет німдерімен жабдытайтын жне Семей ет комбинатына мал німдерін ткізетін басты мал шаруашылыы аудандарыны бірі болан еді. Оны стіне, 1930 жылды басынан ке рістеген ауатты шаруалара арсы кеес кіметіні жаулы саясаты оларды шаруашылытарын тгелдей дерлік кйретіп лгерді. Ктеріліс 1931 жылы наурыз айыны алашы жартысында басталды жне оан (ОГПУ—ді ресми мліметтері бойынша) 600—ге тарта адам атысты. Аудан басшылары ашан орталытарында шаруаларды мекемелерді жаппай тонаушылыы басталды. Аудан аумаына жазалаушы коммунистік скери жасаты келіп кіруі ктерілісті ке тарап кетуіне жол бермеді. Ауыл ктерілісшілері скери кшке ттеп бере алмады. Ктеріліске атысандар атал жазаланды. «ОГПУді Ерекше штігі зіні 1931 жылды 14 мамырындаы жне 19 маусымындаы, сондай—а, келесі 1932 жылды 19 маусындаы кімдерімен 28 адамды, ктеріліс басшыларын атуа, 66 адамды 3 жылдан 10 жыла мерзімге ебек тзету лагеріне амауа, 17 адамды азастанны з ішінде 3 жылдан 5 жыла дейінгі мерзімде жер аударуа кесті» «Жас тлпар» йымыны жетекшісі, йгілі жазушы Мрат уезовті Алматыдаы ЖОО—даы замандастарымен болан бір кездесуде: «1932 жылы миллиондаан азатар рбан болды, оларды ішінде білімді азаматтар да кетті. Мны брін, азіргі бізді жастар білуі тиіс жне есте сатауы керек...» — деген болатын. Ал академик М. озыбаев «1930 — 1933 жылдардаы ашаршылыта халыты 52%—ы ырылды» деп крсетеді. Жалпы есептеулерге тоталар болса, 1930–1933 жылдар аралыындаы аза халыны саныны кемуін белгілі демограф Талас Омарбековты есептеуі бойынша: «азастанны Егіншілік Халы Комиссириатыны (Наркомзем) мліметтері бойынша 1930–1932 жылдары азастандаы ауыл халыны кемуі 1млн 831441 адам деп крсетіледі. Мнда біра, 1933 жылы млімет крсетілмеген. Осы жылдары азастанны сана басармасы (Казнархозучет) бастыыны орынбасары Н. Мацкевичті мліметіне араса, бір ана 1933жылы ысаран ауыл халы 1 млн. 70,5мы адамды райды, яни, барлыы, ауылда 1930—1933жылдары азайан халыты саны 2 млн. 900 мынан асып кетеді». Бл тек аза халыны саныны кемуі емес, сонымен атар аза жеріндегі босындардыда кемуі крсетілген. Жоары да айтыландай демограф Мааш Ттімовті есептеуі бойынша сол жылдары 200 мы босындар лген болса, ал аза саны 2,3 млн.ды райды. Демек, аза халы саны жаынан лкен шыына шырауы, демографиялы жадайды лсіреуі, большевик партиясыны жаппай отырышыландыру саясаты кесапатынан, осы бір НУБЕТ жантршігерлік ашаршылыты беле алуынан... ХХ асырдаы болан алапат ашаршылы 7 миллион адамны мірін жалмаан адамзат тарихындаы е асіретті кезедерді бірі. Сол уаытта ашаршылы тек аза жерін ана емес, сондай а Ресей, Украина, Белорусь жерлерінде амтыды. Біра та, аза осы жасанды саясатты е атты зардап шеккендерді бірі. Елбасымыз Н.. Назарбаев халыты басына тскен бл нубетті кптеген зерттеуді ажет ететінін атап тті. Президент азаты олдан жасалан зауалдан е атты зардап шеккен халыты бірі екенін айта кетіп: " Нубет жылдары миллионнан аса аза аштытан ажал шты. Мны лі зерттеу керек, рине. Біз сол уаыттаы басшыларды зіне олайлы етіп берген есебіне ана сйеніп отырмыз. Сол жылдары нубетке шырамаан, ашты тауыметін тартпаан аза алан жо. Кейбір ауылдар тгелімен жо болып кетті. Кптеген ауданда неше трлі жадайлардан ырылан адамдарды есебі жо", — деген Президент Нрслтан бішлы Назарбаев мны барлыы сол кездегі Кеестік билікті, тоталитарлы саясатты олдан жасаан злматы екенін айтты. Ашаршылыты алдындаы жымдастыру науандары талай дуірден бері апысыз алыптасан кшпелі азаты шаруашылыын шайап, тіршілік алыбын бзанын да тілге тиек етті. аза халы ашаршылыа дейінгі санына тек 1970 жылдары ана ре ол жеткізді. "Егер де сол ашаршылы болмаан кезде, ендігі азаты саны анша болар еді, здерііз есептей берііздер«— дейді Нрслтан бішлы [7]. орыта келгенде мамандарды айтуынша, ашаршылы басталан 1932 жылы туылан 10 азаты біреуі ана аман алып отыран. Халыты жалпы асіреті жадында саталып алан елін сйген азаматтар Кеестік билікті ата баылау саясатына арамастан, тарихты ащы шындыын болашаа жеткізуге тырысып жатты. рбір аза шаыраын шайалатын ашаршылы тарихына ызыушылар саны жылдан—жала артып келеді. Себебі, ашаршылы асіреті елді жадынан ешашан мытылан емес жне мытылмайды. Ал, бгінгі рпа кеестік дуірдегі леуметтік тжірибелер, адам ытарын таптау жне осы сияты келесіз былыстарды айталанбауы шін ткен тарихымызды білуі тиіс. Шын мнінде, бгінгі жастар ашаршылы тарихын білуі керек жне оны рбандарын мытпауы тиіс.