жж. лтты зиялы ауым кілдеріне арсы репрессиялар. 1 страница
1937 жылы БК(б)П ОК-ні, И. В. Сталин мен оны айналасындаыларды «халы жаулары жне оларды йыршытарын тп-тамырымен жоюды» ажеттігі жніндегі нсауы барлы жерде олдау тапты.
Осындай жадайда И. В. Сталин мен оны серіктері ммкін болатын оппозицияны орталыта ана емес, лтты республикаларда да біржолата таландауды йарды.
1928 жылды ортасынан бастап Алаш озалысына атысан зиялылар жаппай ттындала бастады. Олара «буржуазияшыл-лтшылдар» деген жалан айып таылды. Сол жылы 44 алашордашы ттындалып, оны ішінде Ж. Аймауытов, .Байділдин, Д.ділев ату жазасына кесіліп, кім орындалады. Ал аландары трмеге амалады. лтты зиялыларды екінші тобы 1930 жылды ыркйек-азан айларында ттындалып, оны 15-і Орталы, Ресейге жер аударылды. 1936-1938 жылдары азастанда 25833 адам партиядан шыарылып, оларды 8544-іне «халы жаулары» немесе «халы жауларыны сыбайластары» жне т. б. айыптар таылды. Танымал аза зиялылары, Алаш айраткерлері тгелге жуы саяси уын-сргінге шырады. Оларды отбасы мшелері де жазысыз удалау крді. Соы зерттеулер бойынша 1931жылдан бастап 1954 жылды 1 апанына дейінгі кезеде КСРО-да соттан тыс жне сот органдары 3 млн 777 мы адамды ату жазасына соттап, оны 643 мыына кім орындалса, ал 2 млн 369 мыын 25 жыла дейінгі мерзімге трмелерге амап, лагерьлерге айдаан. Жалан айып таыландарды атарына 1931-1933 жылдардаы азатарды жаппай ырылуына байланысты ашы наразылы білдіріп, азастан халыны мдделерін ораандар да осылды. Ашы сот процестері 1937 жылы республиканы ржар, Преснов т. б. аудандарында болып тті. 1937 жылы арашада араанды облысыны . Асылбеков, Н. Нрсейітов, М. атаулин т. б. басшыларыны стінен жргізілген сот процесі халыты жан-жаты талылауына ласты. Алайда «халы жауларыны» негізгі кпшілігіні тадыры КСРО Жоары Сотыны скери аласыны мжілістерінде, «екілік» пен «штік» атанандар мен НКВД-ны ерекше кеестерінде пия жадайда шешіліп жатты. 1930 жылдарды ортасында Л. Мирзоян, .лымбетов, Н. Нрмаов, Т. Рыслов. О.Жандосов, Т.Жргенов сынды крнекті партия жне мемлекет айраткерлері «халы жаулары» ретінде ттындалды.
1920-1950 жылдардаы засыз уын-сргінні айнымас серігі - мемлекет жне оны ызмет иелері мен органдарыны арапайым адам ытарын жаппай рескел бзып, аяа таптауы болды. Бл за бзушылы уын-сргін саясатын жзеге асыру барысында баралы сипат алып, оан зады негіз бен жариялылы тр берген кеес задарыны нормалары нсаулармен бркемеленді. Бл кезе олданылан ылмысты жазаларды ерекше аталдыымен сипатталады. Мысалы, 1926жылы РКФСР ылмысты Кодексіні ерекше бліміні I тарауында крсетілген контрреволюциялы ылмыстарды 17-сіні 12-іне е жоары жаза - ату жазасын олдану арастырылды. Азаматтарды «халы жауы» деп жариялап, азаматты ытардан айыру, мемлекеттен уу, дние-мліктерін тркілеу, ата ошаулау арылы еркінен айыру трізді жазалау шаралары да кеінен олданылды.
Тоталитарлы тртіп адамдарды здеріне арсы ойылан айыптауларды діл, жан-жаты талылайтын сотты арастыруын талап ету сияты ажырамас ыын да теріске шыарды. БОАК-ні 1919 жылы 17 апандаы «Бкілресейлік Ттенше Комиссия туралы» декретіні зінде арулы арсылы (контрреволюциялы, бандиттік) крсетілген жадайда ттенше комиссиялара тікелей ару олданып, жазалау рекеттерін жзеге асыру ыын сатаан ереже бекітілді.
азастандытара кбінесе жапон, кейде герман тышылары деген айып таылып, айыптаушылар мен сотталандарды «мойындауы» ешандай длелдеусіз жзеге асырылды. Негізінен кршілерді, ызметтестерді, тіпті таныстар мен туыстарды жалан апараттарына негізделген, Кеес кіметіне арсы гіт-насихат жргізді деген айыптау да ке тарады. азастанда, сондай-а азаматтарды лтшылды, лтшыл йымдар ру арылы республиканы Кеес Одаыны рамынан бліп алуа тырысан лтты ауытушылы шін айыптау да ке олданылды. Кптеген адамдар террорлы рекеттер, диверсия, саботаждарды жзеге асыруа дайынды жасааны, мемлекеттік мекемелер мен ксіпорындарды алыпты жмыс істеуіне арсы экономикалы контрреволюциялы рекеттер йымдастыраны шін негізсіз уын-сргінге шырады.
«леуметтік тапсырыс беру» мемлекеттік уындау-жазалау органдарын толы уатымен жмыс істеуге мжбр етті. Бл жмысты клемі лайып, «тасынды» сипата ие болды. БК(б)П ОК-ні саяси бюросы з бастамасымен, республикалы жне жергілікті партия, кеес органдарыны, НКВД тініштеріні негізінде жекелеген айматардаы уын-сргінге шырауа тиісті адамдарды шектеулі тізімін бекітті. ызмет бабында суге, крініп алуа мтылушылыты нтижесінде республикалы жне жергілікті органдар бл тізімді кебейтуді сынан тініштер білдірді.
азастандаы саяси уын-сргінні зардаптары[
азастан 20-жылдарды екінші жартысы мен 30-жылдары брын-соды болмаан леуметтік сына жасауды алып полигонына айналды. Мнда бірінші ретфеодализмнен капиталистік оама сопастан социализмге ту идеясын жзеге асыру рекеті жасалды.
30-жылдардаы азастан жніндегі саясат осындай сына масатында жргізілді. Бгінгі кнні кзарасы бойынша ол мынадай перспективаларды кздеді:
· саяси салада: аза халыны тілі мен тарихын жою, саяси туелсіздігі, шынайы егемендігінен айыру, азастанда «Кіші азан» жоспарын жзеге асыру;
· леуметтік-экономикалы салада: азастанды елді шикізат базасы ретінде дамыту, аза халын отырышылыа кшіру мен ауыл шаруашылыын жымдастыру;
· лтаралы атынастар саласында: ассимиляция саясатын жзеге асыру есебінен республиканы лтты леуетін (кш-уатын) «жасарту».
Жалан халы жауларымен крес концлагерьлерді рылуына жадай жасады (арлаг, Степлаг, АЛЖИР). Кптеген аудандар тікен сымдармен оршалып, ол саадай сай аруланан скермен кзетілді. Кейінірек атылан адамдарды жаппай жерлеген жерлер анытала бастады. Сондай орындарды бірі Алматы тбіндегі Жаалы ауылыны жанынан кездейсо табылды. Мнда 1937-1938 жылдары атылан белгілі жазушылар мен аындар - М. Жмабаев, С. Сейфуллин, I. Жансгіров, Б. Майлин, крнекті алымдар - А. Байтрсынов, С. Асфендияров т. б. мемлекет, оам айраткерлері, шаруашылы басшылары мен ндіріс озаттары сынды тоталитарлы тртіпті мыдаан рбандары пия жадайда жерленді.
50-жылдарды ортасында лагерьлерде амалан жазысыз адамдара атысты кімдерді айта арау мен оларды жою жніндегі процесс басталды. аза тапандар мен атыландар аталып, трмедегі еріксіздер бостандыа шыарылды. Саяси уын-сргін рбандарын жаппай атау - 1920-1950 жылдар аралыында кеес мемлекетіжргізген уындау, жазалау саясаты асан аталды, шектен шыан злымды тсілмен жргізілгендігін длелдеді. Кеес кіметіні азастандаы саяси уын-сргін рбандарыны жалпы саны, алымдарды есептері бойынша, 3,5 млн адамды рады. Алайда бл сан да наты емес, йткені 20-40-жылдары ттындалан мыдаан адамдарды тадыры лі кнге шейін белгісіз болып отыр.
1930 жылдардаы халыаралы жадай[
30-жылдарды екінші жартысында Еуропада жаа соыс аупі тне тсті. 1937 жылы фашистік мемлекеттер - Германия мен Италия милитаристік Жапониямен бірге «Антикоминтерндік пакт» атанан скери-саяси блока бірігіп, дние жзін айта блісу соысына белсенді дайынды жмыстарына кірісті. Бл агрессияшыл блокты саясаты тек Кеес Одаына ана емес, баса да кптеген мемлекеттерді мдделеріне ауіп тндірді.
Фашистік лагерьді кш біріктіру жадайында КСРО з рекеттерін кеейте тскен агрессорлара арсы ашы креске шыты: 1936 жылы - Испаниядаы соыс, 1938 жылы - Жапониямен Хасан кліндегі «кіші» соыс, 1939 жылы - Халхин-Голдаы кеес-жапон соысы болып тті. Осындай жадайда ашы кнгі найзаайдай сер еткен, Молотов-Риббентроп пактісі атанан, КСРО мен Германияны арасында 1939 жылы 23 тамызда (Екінші дниежзілік соысты басталуынан 8 кн брын) зара шабуыл жасаспау жніндегі Пактіге ол ойылды.
1939 жылы 1 ыркйекте бан дейін Франция жне Англиямен скери кмек жнінде шарт жасасан Польшаа Германия ттиылдан шабуыл жасады. Екінші дниежзілік соыс басталды. 3 ыркйектен 10 ыркйекке дейінгі аралыта Германияа арсы Австралия, Жаа Зеландия, ндістан, Канада соыс жариялады; АШбейтараптыы, Жапония Еуропадаы соыса араласпайтындыы жнінде млімдеме жасады.
КСРО мен рейхті арасындаы ода ыса мерзімдік болса да, КСРО-ны саясаты «Антикоминтерндік пактіні» тарапынан болатын агрессияа олдау крсетіп, фашистік блокты Екішні дниежзілік соысты бастауына белгілі бір дегейде жадай жасады. Финляндиямен болан ыса скери атыыс КСРО арулы Кштерін йымдастырудаы кеткен ателіктер мен скери техниканы, басшылы рамды дайындауды тменгі дрежеде екендігін крсетті. 30-жылдардаы армияда да болан жаппай уын-сргіннен со, скердегі командирлік лауазыма арнайы даярлыы жо адамдар келді.
Басталан дниежзілік соыс пен халыаралы жадайды шиеленісуі елді бкіл мірін айта руды ажетсінді. Республика экономикасы скери мдделерді орындауа кшірілді. Бейбіт масата блінетін аржы барынша ысартылды. ндіріс орындары ораныса ажетті німдер шыаруа кшірілді, карточка жйесі енгізілді. МТС-тар мен совхоздарда саяси блімдер рылды, халы комиссариаттары мен оларды басшыларыны сала жмысы бойынша ытары мен жауапкершілігі арттырылды. Басару органдарыны йымдастыру рылымдарына згеріс енгізілді. аза КСР ХШК-ні жанында жмысшы кшін блу жніндегі бюролар, кшіріп келінген трындарды шаруашылытара орналастыру жніндегі блімдер рылып, Кеестерді атару ызметі кшейді. азастан нерксібі соыс арсаында елді экономикалы кш-уатында маызды рл атарды.
аза КСР-іні соыс арсаындаы экономикалы даму
Соыс алдындаы жылдарда азастан экономикасында «индустрияландыру» баыты жзеге асырылды. 1926-1940 жылдардаы азастанны индустриялы дамуы елді ірі нтижелерге жеткізді. азастан КСРО-ны рамындаы аграрлы елден дамыан индустриялы-аграрлы елге айналды. 1938 жылы Балаш мыс орыту зауыты алашы німін берді, 1940 жылы Атебе ферроорытпалар зауытыны рылысы басталды. Шымкент, Ащысай жне Лениногорск комбинаттарыны німі артты. арсабай мен Ертіс мыс балыту зауыттары жаа техникамен жаратандырылып, айта рылды. азастанда 1940 жылы 2580 ірі ксіпорын жмыс істеп, нім ендірді. 1940 жылы елімізде индустрияны жалпы німі 1913 жылымен салыстыранда 7,9 есеге сті. Республикамыз соыс арсаында КСРО-да орасын ендіруден бірінші, мнай мен кемір ндіруден алтыншы орын алды. азастанны халы шаруашылыында нерксіп басым салаа айналды, оны ірлесі 60%-а жетті.
Елімізді нерксіпті шикізат аймаы Орталы азастанда алыптасты. араанды з кмірімен Балаш пен Жезазандаы тсті металлургия кеніштерін, Оралды отстігіндегі ксіпорындарды амтамасыз етіп отырды.
1930 жылдарды соында республикамызда транспорт жйесі де жетілдіріле тсті. Соыс арсаындаы жылдарда азастанда темір жол салу ісі де кеінен анат жайды. Республиканы табии байлытарын игеруде маызды рл атаран Тркістан-Сібір темір жолы салынды. Амола-арталы темір жолыны рылысы 9 ай ішінде бітіп, оны зындыы 806 километрге жетті. Гурьев-андыааш темір жол желісі пайдалануа берілді. Аталан темір жолдар республиканы батысы мен орталы лкелерін байланыстырды, жк тасымалдау клемін лайтты. 1940 жылы елімізде 1358 километр темір жол пайдалануа берілді. Темір жол желілеріні заруы республикамызды халы шаруашылыын дамытып, ел коранысын ныайтуа елеулі лес косты.
Химия, жеіл жне тама нерксібінде де іргелі табыстара ол жеткізілді. Елімізді ірі алаларында ая киім жне тігін фабрикалары, ет, жеміс-ккніс комбинаттары мен май, консерві, ант шыаратын зауыттар салынып, жмыс істей бастады.
Соыс алдындаы жылдары ауыл шаруашылыы да біртіндеп дами бастады. Негізгі ауыл шаруашылы німін колхоздар ндірді, 1940 жылы азастанда колхоздарды саны - 6901- ге жетті, 194 совхоз болды. 1940 жылы елімізді колхоздары мен совхоздарыны егіс алаптарында 41 мынан астам трактор, 11,8 мы асты комбайны, 14 мыдай жк автомашинасы жмыс жасады. 1940 жылы егістік клемі 5,8 млн гектара, ал мал басы саны 3,5 млн-а сті. Кріш, ант ызылшасы мен мата егу сияты ауыл шаруашылыыны жаа саласы игеріле бастады. Соыс арсаында мал басы жаынан азастан Одата РКФСР мен Украинадан кейінгі шінші орына шыты. Елімізде механизаторлар мен жоары жне арнаулы білімі бар мал дрігері, зоотехник, агроном кадрлары алыптасты. Ауыл шаруашылыында ебек німділігіні артуына мемлекетті беретін аржысы мен кмегі айтарлытай сер етті.
Халы шаруашылыындаы осындай жетістіктермен атар шешілмеген мселелер де баршылы еді. жымдастыру мен 30-жылдарды басындаы злматтан кейін ауыл шаруашылыы лі де толы ркен жайып кете алмады. Тоталитарлы жйе колхоз рылысына, ебеккерлерді тртібін баылауа ерекше назар аударды. Колхозшылара з колхоздарын тастап, баса жаа кшіп кетуге тыйым салынды. Колхозшыларды арамаындаы башалы жер телімдері мен мал басы санына ата трде шек ойылды. Ауыл шаруашылыын басаруды зорлышыл кімшілік-командалы тртібі енгізілді. Ауыл ебекшілерін материалды ынталандыру, оларды ебекбелсенділігін олдау принципі жзеге аспады. Білікті маман кадрлар жетіспеді, колхоз бен совхоз басшылары дайы ауыстырылып отырды. Осыны брі ауыл шаруашылыыны жедел арынмен дамуына кері сер етті. Осындай иыншылытара арамастан азастанны соыс арсаындаы экономикалы дамуы лы жеісті алышартын алыптастырды.
24) Мдени революцияны масаты
Мдени революцияны жзеге асырылуы — социалистік оам ру туралы лениндік жоспарды бip тармаы болатын. Мдени революция оамды мірді барлы саласын амтып, жаа мдениет трін жасау жне жаа адамды трбиелеу міндетін шешуге тиісті болды.
Мдени революция коммунистік партия белгілеген міндеттерге сйкес білім беру, ылым мен мдениет мекемелеріні ызметін тбірімен згерту дегенді білдіреді. Бл кезеде азастан мдениеті кеес еліні орталы аудандарынан айтарлытай артта алан-ды. Халыты басым кпшілігіні бастауыш білімі де жо, яни сауатсыз еді. Соан байланысты азастандаы мдени революция басты екі міндетті шешуге тиісті болды: біріншіден, мдени артта алушылыты жою, екіншіден, білім беру, ылыми жне мдени мекемелерді жаа кеестік жйесін алыптастыру.
Мдениет саласындаы жмыса басшылы жасау жне баылау жргізуді партияны ОК хатшылыы жзеге асырып отырды, ал жергілікті жерлерде бл істі партия комитеттері мен ялары, оларды насихат жне гіт жргізу коллегиялары атарды. 1920 жылы тамызда партияны ОК-де гіт-насихат блімі рылды. Осы жылы 6 арашада РКФСР Аарту халкомы жанынан Бас саяси-аарту комитеті іске осылды. Бл екі партиялы жне мемлекеттік орган мдени революцияа кнделікті практикалы басшылыты жзеге асыра бастады. Кеес кіметіні алашы онжылдыында партияны ОК-де мдениетке байланысты р трлі мселелер туралы мжілістер ткізілді.
Мдени революцияны міндеттері[
азакстанда мдени революцияны тпкілікті жзеге асыру шін біратар міндеттерді шешу ажет болды:
· жергілікті жерде наты мдени база жасау шін сауат ашу жне саяси білім тарату шараларын жзеге асыру;
· азастандаы оу-аарту мекемелерін бір жйеге келтіру, оытуды бірыай оу бадарламасымен жргізу;
· рухани мірге жаа мазмн беру шін аза социалистік музыка мдениетін дамыту;
· кеестік мемлекеттерді ттас аумаында бірыай мдени кеістік жасау шін лкеде нерді жаа трлерін — театр, кино, бейнелеу нерін, т.б. алыптастыру;
· азастанда ылымды дамыту шін ылыми мекемелер жйесін
ру;
· жергілікті халыты оамды жне жеке мірдегі рулы жне діни наным-сенімдерін жойып, кеес адамыны жаа мір салтын енгізу;
· социалистік оам ру міндеттерін шешу шін лтты кадрларды даярлау;
· азастанда орта арнаулы жне жоары білім жйесін ру.
Осылайша 1920—1930 жылдары партияны мдени саясатыны мазмны партиялы жне мемлекеттік органдар, оамды йымдар, сондай-а рухани саладаы мекемелер мен йымдар ызметі арылы жаа кеестік сана алыптастыру ісіне баытталды. Мдени саясат дегеніміз — тпкі масаты. Бірттас социалистік мдениет алыптастыру шін партия, бір жаынан — шыармашылы саласын халыа жаындата тсуге, екінші жаынан — халыты жалпы білімі мен мдени дегейін ктеруді сынды. Мндай кзарас р трлі лтты мдениеттер ызметіні рісін айтарлытай тарылтты. Кп лтты мемлекетті рухани саласын бірегейлендіру беталысы кейінірек ондаы арама-айшылытарды шиеленісуіне алып келді.
Мектептік білім[
Жаа мектептер ашу Кеес кіметіні алашы айларында-а ола алынды. 1918 жылды 21 атарында РКФСР ХКК-ні «Шіркеуді мемлекет пен мектептен ажырату» туралы Декреті шыты. азастанда мектептерді басару жергілікті кеестерді олына кшті. 1921 жылы 18 атарда Орынборда халыа білім беpy жніндегі Бірінші жалпыазаты конференция болып, онда республикадаы халыа білім беру ісін йымдастыру міндеттері айындалды.
XX асырды 20-жылдарыны ортасына арай азастанда тмендегідей білім беру жйесі алыптасты:
азастанда кеестік мектептер жйесін рудаы негізгі иыншылытар:
· мектеп йлеріні жотыы;
· арнаулы білімді маман малімдерді жетіспеуі;
· 2-3 ауысыммен оыту;
· лтты тілдегі оулытарды жетіспеуі, ескі, революцияа дейінгі оулытарды пайдалану;
· кшпелі аза ауылдарында мектептер ашу ерекше мнге ие болды.
Осы зекті мселені шешу жолында республикада біратар шаралар арастырылды:
· алаларда мектепке жарамды деген йлер мемлекет меншігіне алынды;
· жаа мектеп йлерін салу ола алынды;
· аза АКСР Аарту халкомыны академиялы орталыы оулытар мен бадарламалар жасауа кірісті;
· педагогтік курстар мен малімдер білімін жетілдіру институттарында оытушы кадрларын даярлау ола алынды;
· ауыл кедейлерін оыту мселесін шешу шін интернат тріндегі коммуна-мектептер рылды;
· аза ауылдарында жылжымалы маусымды жартылай жабдыталан мектептер ашылып, олар оу жылы ысартылан жне жеілдетілген оу бадарламасымен амтамасыз етілді.
Мектептерді р типтілігін жою шін КСРО СИК БК(б)П ОК 1934 жылы 15 мамырда «Бастауыш жне орта мектептер рылымы туралы» аулы абылдады. Осы жата байланысты бкіл КСРО аумаында жалпы білім беретін мектептерді бірыай трі енгізілді.
Бірыай мектеп жйесі бірыай оыту бадарламасын, бірыай дістемелік жйе, бірыай оулытар болуын талап етті.
1935 жылы атарда БК(б)П лкелік комитеті мен республика кіметі «азастан мектептері рылымын жетілдіру туралы» аулы абылдады. Бл аулы са мектептерді тпкілікті жойып, жетіжылды жне орта мектептерді дамыту, сондай-а р оушыны сыныптан сыныпа туін амтамасыз етуге арналан біратар шаралар арастырды.
Халыа білім беруге арналан шыын млшері республикада жылдан жыла се берді. з ісіні здік шеберлері С.Кбеев, О.Колкенова, Ш.Сарыбаев, Л.Добрянская, Х.Казиев, И.Волков, А.Аатов, т.б. республикадаы білім саласында тыш ебек сіірген малімдер атанды. Шыармашылы ізденіс пен кнделікті тжірибеге сйенген кеестік педагогика алыптасты.[1]
25)Кеестік дебиетті алыптасуы[деу]
Республикада алашыларды бірі болып лтты дебиет пен мдениетті дамыту жне насихаттау ісімен айналысан Тркістан лкесіндегі «Талап» оамы. Басарманы рылтайшысы жне жетекшілері жазушы М.уезов, этнограф .Диваев, профессорлар Х.Досмхамедов, А.Шмидт, Н. Архангельский, М. Тынышпаев, М. Есболов, И. Тотыбаев, . Тыныстановтар болды. оам Жарысыны жобасын Тркістан аарту ісі жніндегі халы комиссариаты мемлекеттік алымдар кеесі бекітті. 1923 жылы 4 желтосандаы «Талап» оамыны масаты мен ызмет шебері тмендегідей болды: