жж. лтты зиялы ауым кілдеріне арсы репрессиялар. 2 страница

· аза деби тіліні, терминологиясы мен орфографиясы, т.б. мселелерін арастыру; І

· лтты нерді зерттеу;

· аза халыны тарихы мен трмысын зерттеу;

· аза мектептерінде оыту мселелерін арастыру;

· аза ылыми ызметкерлері мен аза нері айраткерлеріне кмек крсету.

оам рамына А.Байтрсынлы, М.Жмабаев, Ж.Аймауытов, М Міржаып Дулатлы, .Кемегеров, т.б. енді.

Осы кезеде жаа кеестік дебиет алыптаса бастайды. Оны азастандаы кілдері С.Сейфуллин, С.Манов, Б.Ізтлин жн т.б. болды. Оларды шыармашылыы айын социалистік реализм жне пролетарлы интернационализм станымына негізделді.

 

Скен Сейфуллин

1925 жылы 18 мамырда азастанда Пролетар-шаруа жазушыларды аза ассоциациясы (азАПП) рылды. азАПП жаа социалистік дебиет жасау ісін ола алды.

Мдениеттегі кез келген былыс тапты, пролетарлы крес трысынан бааланды. Халы шыармашылыыны кптеген трлері, мысалы, «Едіге», «обыланды батыр» реакцияшыл, лтшылды кзарастаы шыарма деп жарияланды. А.Байтрсынлы, М.Жмабаев, М.Дулатлы уына шырады. Абай шыармалары талылауа тсті.

Баса жанрларды арасында бірінші орына саяси лирика шыарылды. Кеестік жарын шындыты жабырау ткен мірмен салыстыру тсілі ке олданыса енді. азАПП ызметінде азаты ауыз дебиеті мен жазба дебиеті дстрлерін жоа шыару кзарасы баран сайын беле ала бастады.

аза кркем дебиетіндегі осы екі аым арасында 1922—1923 жылдары, содан со 1926-1928 жылдары ызу пікірталас болып тті. 20-жылдарды ортасы мен соында аза дебиетіне .Мсірепов, .Мстафин, .Тжібаев, А.Томаамбетов, .Орманов секілді талантты жастар келіп, кеес адамдарыны — ауыл жне ала ебеккерлеріні бейнесін жасады. аза кеес аын-жазушыларыны шыармашылыында В.И.Ленин бейнесі жеке таырыпа айналды.

1934 жылы 12—18 маусым кндері азастан жазушыларыны I съезі тіп, онда идеялы трбие жргізудегі уатты рал кеестік дебиет болуы керек екендігі баса айтылды.

аза кеес дебиеті фольклор дстріне сйенді. Мселен, Жамбыл Жабаев (1846—1945 жылдары) шыармаларында ел міріні айтулы оиалары крініс тапты. Жаа мір мен кеес адамдарын аын Нрпейіс Байанин (1860—1945 жылдары) зіні эпосты жырларына арау етті. Иса Байзаов (1900—1946 жылдары) шыармашылыы наыз халыты мнге ие болды.

 

Жамбыл Жабаев

20—30-жылдар аза кеес дебиетінде проза, драматургия жне деби сын сияты жаа жанрлар дамыан кезе болды. І.Жансгіров«Жолдастар» романын жазды, С.Манов «Байды лы», «Достар», «Ботагз» романдарын тудырды. аза драматургиясын дамытуда Мхтар уезовті рлі зор. аза театр неріні дамуы оны есімімен тыыз байланысты.

Ресми билік птаан негізгі таырып — кеестік оамны рылуы жне дамуы, азатарды туан лкесін тлетуге осан лесі, жергілікті халыты социалистік ебектегі ерлігі, т.б. болып саналды. 1934 жылы республикада аза дебиеті баспасы ашылды.

Баспадан социалистік реализм рухындаы р трлі жанрдаы шыармалар жары кре бастады. Бл кезде азастанда тратын зге лт кілдері — И.Шухов, П.Кузнецов, Г.Шарипов, т.б. жазушылар кпшілікке танылды. Д.Снегинні «Шыыстан соан жел», «Жетісу» жне «Мені алам» атты жинатары жары крді. Латиф Ансари жас йыр аындарыны «Таы суле» атты ледер жинаын растырды.

Сонымен бірге Коммунистік партия тарапынан идеологиялы баылауды кшеюіне байланысты кптеген дебиет кілдері удалауа тсе бастады. 1937—1938 жылдардаы уын-сргін барысында аза дебиеті зіні бетке стар кілдерінен айырылды.

аза дебиетіні лтты аымыны кілдері — Ж.Аймауытов, М.Жмабаев, Ш.дайберділы, .Бкейханов, А.Байтрсынлы, т.б. уын-сргінге шырады. Осы жылдары аза кеес дебиетіні крнекті кілдері — С.Сейфуллин, І.Жансгіров, Б.Майлин, т.б. да удаланан болатын. Саяси уын-сргін аза дебиеті мен тіліні дамуына айтарлытай зиянын тигізді.

26) 1941-1945 жылдардаы Кеес Одаыны лы Отан соысы екінші дниежзілік соысты рамдас блігі ретінде тариха мгі енді. Бл соыста азастандаы р отбасынан жздеген мы адам олына ару алып, рыстара атынасты. Соысты басталуы жне оны сипаты туралы тарихи деректерге сйенетін болса: Шабуыл жасаспау туралы (1939 ж. 23 тамыз) Кеес Одаымен жасаан келісімді фашистік Германия 1941 жылы 22 маусымда бзып, соыс жарияламастан КСРО аумаына ая астынан басып кірді. 1940 жылды орта кезеінде-а (18 желтосан) Гитлер КСРО-а басып кіруді «Барборосса жоспары» деп аталатын стратегиялы жоспарын жасауа кіріскен болатын. Бл жоспар бойынша фашистік Германия мен оны ол шопарларыны рлытаы, уедегі жне соыс теіз кштері КСРО-а бір мезгілде шабуыл жасайтын болды. Бл жоспарды басты масаты ыса мерзім ішінде (3-4 ай), «ауырт соыс» идеясы бойынша соысты 1941 жылды кзінде (араша) аятау тиіс еді. Фашистік Германияны негізгі масатыны саяси жне экономикалы астары болды. Германия империясы шикізат шін, азы-тлік базасы ретінде уырша мемлекет руды кздеді. Кеес адамдарыны патриотты сезімі, рине, бл жоспара арсы тра білді. азастан халы Отан ораушылар атарына з еркімен жаппай жазыла бастады. Мысалы, Алматы медицина институтыны студенті Маншк Мметова: "Отбасымыздан майдана жіберетін ешкім жо, аам да, апам да жо, сондытан зімді жіберуді тінемін«,— деп скери комитетке тініш берді. азастаннан соыс майдандарында 100-ге жуы аындар мен жазушылар шайасан. Республика бойынша 2 миллионнан астам адам скери даярлытан тті. Соысты алашы кезеінде 14 атыштар жне атты скер дивизиясы, 6 бригада рылып, майдана жіберілді. азастанды 36 жеке атыштар бригадасы 30-дан астам лттан рылды. Алматы, Жамбыл, Отстік азастан, ырызстаннан шаырылан жігіттерден 316-атыштар дивизиясы рылып, оны командирі генерал М. В. Панфилов болды. Армия атарына 1196164 (1196300) азастанды осылып, рбір бесінші адам майдана аттанды. Соысты сипаты — Германия тарапынан бл соыс агрессиялы, жаулап алушы, ділетсіз соыс болды, ал Кеес Одаы тарапынан ділетті з жерін ораан, азатты Отан соысы болды. Соысты басталуына байланысты ел экономикасын соыс жадайына бейімдеу басталды. азастан экономиканы соыса бейімдеп айта ру скери баыта кшірілді. Бейбіт масаттара жмсалатын аржы мейлінше ысартылды. Кптеген ксіпорындар ораныс німдерін шыара бастады. скемен орасын — мырыш комбинаты, араанды кмір шахталары сияты соыса ажетті німдер шыаратын нерксіп рылыстарын салып аятады. Соыс жріп жатан жерлерден жне майдана жаын айматардан 220 завод пен фабриканы, ксіпорындары азастана кшіру жргізілді. нерксіптерді азастана кшіру екі рет жргізілді: 1.1941 жылды аяы мен 1942 жылды басы; 2.1942 жылды кзінде нерксіп орындары, ксіпорындар, негізінен, Мскеу, Ленинград облыстарынан, Украина, Белорусь жерлерінен келінді. Украинадан азастана кшіріліп келінген ксіпорындар: Харьков электротехника заводы, Подольск механика заводы, Запорожье ферроорытпа заводы, Днепропетровск вагон жасау заводы т. б. Украинадан азастана 70 нерксіп орны мен жабдыы келінді. аза КСР-не келінген нерксіптер мен фабрикалар, ксіпорындар: Алматы, араанды, Шымкент, Петропавл, Семей, Атбе, Орал алаларында орналастырылды. рине, азастана келінген ксіпорындар те иын жадайда жмыс істеді. нерксіп орындарымен бірге азастана майдан ірінен кптеген мамандар да кшірілді. Мысалы, тек ана Домбасстан 3200-ге жуы шахтер, 2000-дай рылысшы келді. Майдан ірлерінен келген инженер-техниктер саны 700-дай болды. азастан КСРО-ны негізгі скери-нерксіп базасына айналды. 1942 жылы Одата ндірілген орасынны 85%-ын, кмірден 18%-ын, молибденні 60%-ын, октанды мнайды 1 млн тоннаа жуыын берді. 1942 жылы 24 тамызда Мемлекеттік ораныс Комитетіні «араанды кмір алабында кмір ндіруді арттыру жніндегі шыл шаралар туралы» аулысы шыты. Облысты жне ауданны ебеккерлері араанды шахталарын аморлыа алу жнінде патриотты озалыс бастады. Шахтерлерді азы-тлікпен амтамасыз ету, шахталарда траты жмыс істеу шін адамдар жіберу, араанды облысындаы 30 желісі 3 есе, оушылар саны 5 есе кбейді. 1943 жылы забойлар желісі кбейіп, жер астында екінші араанды пайда болды. Мнайлы аудандара кмек крсетілді. Атырау мнай деу заводын, Каспий -Орск мнай бырын салу шін уатты рылыс жымы йымдастырылды. Соыс жылдыры салынан рылыстар: Маат — осшаыл темір жолы, Петровский машина жасау заводыны екінші кезегі, Пешной аралы — Шарин быр жолы, Атырауда теіз порты мен мнай деу заводы, «Комсомол» ксіпшілігі т. б. Соыс кезеінде ауыл шаруашылыындаы жадай тмендеді. Ауылшаруашылы ебеккерлеріні саны 1939 жылмен салыстыранда 1942 жылы 600 мыа кеміді. Колхоз ндірісінде йелдер ебегіні лесі артып, 1940 жылы 48%-ды орнына 1942 жылы 75% -а жетті. 76 мы механизаторларды 55 мынан астамы йелдер болды. Бкілодаты социалистік жарыса 10 мынан астам тракторшы ыз-келіншек атысты. 1942 жылы егіс клемі 1941 жылмен салыстыранда 842 мы гектара кбейді. 1943 жылы 775 мы га жаа жер алаптары егістікке арналды. Сйтіп, республика экономикасын соыс жадайына кшіру жзеге асырылды. Соысты алашы кндерінен азастан майдан арсеналына айналып, майдан мен тылды ару-жарапен, о-дрімен, азы-тлікпен амтамасыз етуші айма болды. Соыс жылдарында тылда ебек еткен жмысшылар ерлігі аыза айналды. Георгий Хайдин мыдышылар озалысыны жетекшілері А. Семиволос мен И. Янкинні дісін олданан республикадаы здік брылаушы болды. Соыс жылдарында Ы. Жааев, Ш. Берсиев, Б. Самжрекова, Ким Ман Сам, В. П. Кривич, И. Я. Кудлай есімдері бкіл елге йгілі болды. азастанды жауынгерлер Украинаны, Белоруссияны, Балты бойын, Молдовияны азат етуге атысты. Мыдаан аза жігіттері Кеес скеріні рамында Шыыс Европа халытарын Гитлерді тепкісінен азат етуіне ат салысты. Кеестік Шыыс йелдері арасынан бірінші болып Ленин орденімен жне Алтын жлдыз медалімен марапатталандар — шыысты ос шынары: пулеметші Мншк Маметова мен 54-атыштар бригадасыны Мергені (снайпер) лия Молдалова болды. Кеес Одаыны батыры, азастан республикасыны ораныс министрі Саадат Нрмаамбетов те Берлин шін рыстара з жауынгерлерін бастап кірді. Берлинге шабуыл жасауа жерлестеріміз Есжанов, И.Я.Сянов, Х.айдаусов, З. Трарбеков, Х. Кбеков, Т. Бигелдинов, А.Еремеев, Н.Шелихов жне т.б. кптеген адамдар атысты. Жас офицер Р.анарбаев зіні досы Г.Булатов пен бірге рейстаг терезелеріні біріне алашыларыны бірі болып алызыл Жеіс туын желбіретті, ал Орал іріні жас офицерлері .Меденов пен Р.араманов Берлин ратушасыны тбесіне тікті. азастандытар партизанды озылыса белсене атысты. Толы емес мліметтерге араанда Украинаны партизанды рамалары мен отрядтарында 1500, Ленинград облысында 220-дан астам аза жігіттері соысан. Белоруссияны р трлі аудандарында рекет еткен 65 партизанды бригадалар мен шоырларда 1500-ден аса азастандытар болан. Партизан озалысына атысан даты аза жігіттері: .Ахмедьяров, .Омаров, В.Шарудов, .айсенов, .Шріпов, .Жангелдин, Ж.Саин, Н.Кшекпаев т.б. есімдері бгінде зор рметке ие болды. -1945 жылы 2 мамырда Берлин аласы алынды. -1945 жылы 8 мамыр-фашистік Германияны тізе бккендігі туралы шарта ол ойылды. -1945 жылы 9 мамыр-ызыл Армия жеіске жетіп, лы Отан соыс аяталды. 1945 жылы 9 тамыз — одатасты міндеттемелерге сйкес КСРО соысты соы ошаы Жапонияа арсы соыс басталды. иыр шыыста Жапонияна арсы соыса аттанан скери блімдер арасында азастанды рамалары да болды. Тыны мхит флоты скери-уе кштеріні 12-шабылдаушы авиация дивизиясыны звено командирі,ккшетаулы Михаил Янко 1945 жылы тамызды 10-ында Гастэллоны ерлігін айталады. Жапонияа арсы шайастара Атбеде рылан 74-жеке теіз атыштар бригадасыны негізінде йымдастырылан 292-атыштар дивизияны жауынгерлері Кеес арулы Кштері дстріні даын шыарды. Забайкалье сонан со 1-иыр Шыыс майдандары скерлеріні рамында азастанды 129-миномет полкі шайас жргізді. азастан минометшілері батылды жне ерлік крсеткені шін 2027-жауынгерлік ордендер мен медальдара, соны ішінде 14 адам «Кореяны азат еткені шін», 234 адам «Жапонияны жегені шін» медальдарына ие болды. ызыл Армияны иыр Шыыстаы соысы 24 кнге созылды. 1945 жылы 2 ыркйекте Жапония жеілгендігі туралы шарта ол ойды. Сйтіп, екінші дниежзілік соыс аяталды. лы Отан соысындаы ерліктері шін Кеес Одаыны Батыры атаын аландар: 1.Барлыы — 11600 адам; 2.азастандытар — 497, оны ішінде азатар — 97; 3.аза ыздары — 2. Екі мртебе Кеес Одаыны Батыры атаын аландар: Талат Бигелдинов, Леонид Беда, Иван Павлов, Сергей Луганский. ш мртебе Кеес Одаыны Батыры атаын алан: И.Н.Кожедуб- Шымкентте орналасан Чугуев скери авиация училищесіні тлегі. Солдат ерлігі орденіні толы иегері — 142 азастанды. Кеес Одаыны орден, медальдарымен марапатталан азастандытар — 96638. Жалпы екінші дниежзілік соыстаы жеіс Кеес Одаына ымбата тсті. Елді 27 млн астам адамдары соыста аза болды. Оны 603 мыы (400 мы) азастандытар. Міне, осылай Кеес халы мен оны арулы кштері бдан 69 жылдан астам брын адам баласыны ас жауы фашизмді осылай таландады. КСРО-ны лы Отан соысында з еліні бостандыы мен туелсіздігін орап алды, Европа халытарын фашизмні анды шегелінен тарып, жеімпаз халы атанды. ткен азапты жолды ауыр сабатарын халы ешашан да мытпайды. Оны ауыр сабатары бізді санамыза ялап, азіргі рпатарды ерлікке, ыраылыа баулып, жарын болашаымызды орауа рдайым дайын труа шаырады. лы Отан соысы Кеес Одаы тсындаы талай аын-жыршылар шыармашылыына арау болды.

 

27) азастан - майдан арсеналы
Алашында Ресей мен Украинадаы нерксіп орындары, кмір кен орындарыны, электр станцияларыны гитлерлік армия олына туі майдан шін атер болып тнді.
Осыан байланысты азастанды ірі скери, экономикалы база ылып, ондаы нерксіп орындарыны куатын арттыру масатында кптеген шаралар олданылды.
1942 жылы Мемлекеттік ораныс Комитеті араандыда кмір ндіру ісін арттыру жнінде шаралар олдану туралы аулы шыарды. араанды шахтасына мемлекетіміз жан-жатан олдау крсете бастады. Ембіде мнай ндіру ісіне де кп кіл бліне бастады. Гурьевте мнай деу зауыты салынды. Ембіге зірбайжаннан 400-ге жуы мнайшы келді. Ембіде жне «Атбенефть» ксіпшілігінде майдан ажетіне арты мнай ндірілді. 1943 жылы Мемлекеттік ораныс Комитетіні шешімімен араанды металлургия зауыты салына бастады. 1943 жылы Атбе ферроорытпа зауыты іске осылып, алашы німін бере бастады.
Балаш пен Алтайдаы тсті металлургиялы ксіпорындарды уатын арттыру туралы шешім абылданды. 1943 жылы Жезазан комбинаты іске осылды. Бл нерксіп орны да рылан кннен бастап майдан ажеті шін ебек етті. Ауыл шаруашылыы да майдан ажеті шін жмыс істеді. 1943 жылы егістік клеміне 775000 гектар жер осылды. Ауыл шаруашылыында ебек еткен Ыбырай Жааев, Шыана Берсиев, Ким Ман Сам есімдері соыс жылдарында белгілі болды. 1943 жылы Ш. Берсиев бастаан тары сірушілер р гектардан 201 центнер нім алып, лемдік рекорд жасады. Ал Сырдария жерінде Ы. Жааев крішті р гектарынан 1260 пт нім алды.
Павлодарлы йел А. Дацкова р гектардан 52 центнер нім алды. Республикадаы барлы ксіпорын жмысшылары «жеіс орына» з лестерін осты.
1944-1945 жылдары азастанда Белоусов байыту фабрикасы, Текелі орасын-мырыш комбинаты, Гурьев мнай ндеу зауыты сияты ксіпорындар іске осылды.

1.1)1941 жылды маусымында Ккшетауда (сол кезде Кокчетавта) скери блімшелерді жасау бойынша комиссия з жмысын бастаан. Ауданды скери комиссариаттара аза лтты кавалерия рамы атарына абылдау туралы тініштермен кп арыздар тскен. Наты деректер бойынша, соыста 1366164 азастанды шайасан, соны ішінде шамамен 60 мы ккшетаулытар. Жан аямай тылда аландары да ебек еткен. «Біз соыс майданынан алыс аула жердеміз. Бл бізді кіметті барлы тапсырмаларын он еселенген жігермен орындауа міндеттейді. Бізді жмысымыз майдан мен Отанды орау мдделеріне баынуы тиіс» , деп сол кезде ала трындары айтан екен.

Кокчетав ауданыны колхозшылары босатылан алалар мен селолар шін 364 мйізді ірі ара малды, 722 - ой мен ешкі, кп ат клігі мен млікті блген.

 

28) 1941 жылы Кеес-Герман соысы кезінде халытарды жер аударудан Кеес кіметі, тоталитарлы жйе ерекше «тжірибе» жинатады. Кеес кіметі Президиуымыны 1941 жылы 28 тамыз аулысында Еділ бойында трып жатан немістерді оныс аударуа йарды. Осы аулыдан кейін Ленинград аймаынан 96000 мы адам немістер мен финдерді жер аудару кзделіп, оларды 15000 адамын азастана жіберуге йарылан.1941 жылды 6 ыркйегінен басталан кштеп кшіруге бес кнні ішінде Мскеу аласынан жне Мскеу облыстарынан 8617 немісті жне Ростов облыстарынан 21400 немісті азастанны араанды (8000 адам), ызылорда (8000 адам), Отстік азастан облыстарына (10017 адам) жер аударды.1941–1945 жылдары КСРО-да 1,4 млн-дай неміс лтыны азаматтары тран. Кейін соыс басталаннан кейін бл этнос жан-жаа кштеп таратылды жне неміс автономиясы жойылды. 1941–1942 жылдары азастана немістерді 1 209 430 адамы оныс аударылды

29)азастан мдениеті, білім беру жйесі жне ылым. Сауатсыздыты жою. Жазу реформалары: араб ліпбиінен латын ліпбиіне кшу; кириллицаны енгізу. Кеестік білім беру жйесіні алыптасуы. Орта жне жоары мектептерді алыптастырудаы лтты интеллигенцияны рлі. С.Сейфуллин, Т.Жргенов, С.Сдуаасов жне т.б. ызметі. азастандаы алашы жоары оу орындары. азастан ылымыны дамуы. КСРО ылым Академиясыны азастанды базасыны алыптасуы (1932 ж.) жне КСРО ылым Академиясы блімшесіні ашылуы (1938 ж.).

аза дебиеті. азастан баспасзі. нер. Крнекті мдениет айраткерлері. оамды-саяси мір. Партия рылысы. Кеестер ызметі, комсомол йымдары. Ксіподатар. аза АКСР-ні аза КСР-і болып згеруі (1936 ж.). аза КСР-іні рылуы, тарихи маызы.

30)Елді леуметтік-экономикалы жадайы. КСРО экономикасын алпына келтіру. Карточкалы жйені жойылуы. 1947 жылы аша реформасы. Мдениет, ылым мен білім. аза КСР ылым Академиясыны рылуы. азастандаы оамды-саяси жадай. Жаа идеологиялы науандар. згеше ойлайтындармен крес. Гуманитарлы ылымдар саласына баылауды кшеюі. алымдарды уындау: «ар-ождан соты». «Е.Бекмаханов ісі». «Б.Слейменов ісі».

КОКП-ны ХІХ сьезі. И.В. Сталинні лімі. Л.Берияны ттындалуы жне ату жазасына кесілуі. Н.С. Хрущевті билікке келуі. Республикадаы оамды-саяси жадай. Ж.Шаяхметовті ызметі. азастандаы кімшілік-ауматы згерістер.

31) лы Отан соысынан кейінгі жылдардаы азастанны оамды-саяси мірі (1946-1953 жж.)..станны экономикасын бейбітшілік жадайа бейімдеп айта ру ебекшілерді оамды саяси белсенділігі жадайында жргізілді. Республиканы оамды саяси мірінде аза КСР ны мемлекеттік Гиміні 1946 жылы 26­шы шілдеде енгізілуі зор оиа болды. Оны текстін аын жазушылар . Мхамедханов, . Тжібаев жне . Мсірепов, музыкасын компазиторлар М. Тлебаев, Е. Брусиловский жне Л.Хамиди жазды. Гимнні осы музыкасын Егемен .станны жаа гимнінде де згеріссіз саталып алды.Соыстан кейінгі жылдары Коммунистік партия халы шаруашылыын дамытуа жне леуметтік мдени міндеттерді орындауа мемлекеттік жне оамды йымдарын барынша тартанымен, оларды оамды мірде, халыпен жмыс істеудегі дербестігі шектелді..станны мдениеті, дебиеті, ылымны одан рі дамуына ХХ . 50-ші ж­ басында зіні шырауына жеткен тоталитарлы социализм идеологиясы сіресе тигізді. Республика компартиясы Орталы Комитетіні 1947 ж. наурызда ткен пленумы тменгі партия йымдарынан .стан арихын жазудаы, дебиет пен нердегі саяси ателер мен лтшылды брмалауа арсы большевиктік сынды кеінен рістетіп, БК|б|П Орталы Комитетіні идеологиялы мселелере жніндегі аулыларын сзсіз орындауды талап етті. Соыстан кейінгі жылдарда .станда пісіп жетіліп келе жатан оамдаы жаа згерістер кімшіл міршіл жйені удалауымен тншытырылып тасталды. Халы шаруашылыын алпына келтіру жылдарында республика жазушыларыны шыармалары ЛЫ Отан соысына арналан. . Мсіреповты «аза солдаты», . Нрпейсовты «Курляндия» т.б. Осы жылдары уезовты «Абай жолы», С. Мановты «Ш.Уалиханов»сияты тарихи шыармалар жары крді.1946 ж. .стан ылым академиясы рылып, республикада ылым мен ылыми зерттеу мекемелеріні дамуында елеулі рл атарды. Онда 500 жуы асперанттар жмыс істеді. Жалпыа бірдей жетіжылды білім беру туралы За одан рі жзеге асырылды. 1952 ж. .станда жалпы білім беретін 9 мыдай мектеп, 125 техникум мен арнаулы орта оу орны жмыс істеді, бларда 1,5 млн. адам оыды. орыта келе сталиндік тоталитарлы жйені стемдігі нтижесінде кптеген арама арсылытар, елеулі клекелі жатар орын алды. Бл республикада демократиялы атынастарды тежелуіне, азаты лтты мдениетіні одан рі дамуына лкен зардаптарын тигізді.