ж Желтосан оиасы.
Пошта маркасы
1985 жылы наурызда Н.У.Черненко айтыс боланнан кейін КОКП ОК-ні Бас хатшысы ызметіне М.С.Горбачев сайланды. 1985 жылы суірде КОКП ОК-ты пленумында леуметтік, экономикалы дамуды жеделдету мселесіне сйкес экономикалы рылымды айта ру баыты жарияланды. М.С.Горбачев саясатыны рандары: жариялылы жеделдету, айта ру. Бл айта ру баыты 1986 жылы КОКП-ны XXVII съезінде малданды. Сонымен партия елде жаару баытына бастауа міндет алды. айта ру ешандай бадарламасыз, ылыми айындамасыз жргізілді. Бл баытты ияли болжамдары кп болды. айта ру баыты алышы кезден бастап стсіздікке шырай бастады. Бан Москвада В.В.Гришин, Ленинградта Г.В.Романов, азастанда Д.А.онаев, зірбайджанда Г.лиев сияты басшылар кінлі деп шешілді. айта ру баыты мемлекетті сол кезде алышарты алыптасан аса ірі дадарыстан тара алмады. оамдаы жадай кннен кнге иындай берді. айта ру баытыны арама-айшылыы. 1987 жылы антар айында болып ткен КОКП ОК-ні Пленумында «айта ру жне партияны кадр саясаты туралы» мселе талыланды. аулыны кемшіліктері: 1. Дадарысты наты себептерін крсете алмады. 2. Жаппай згерістерді символына айналып, сз жзінде ана салтанат рды. 1987 жылы маусым Пленумы басару ісін тбірлі айта ру мселеріне арналды. Пленум зірлеген жаттар негізінде «Мемлекеттік ксіпорын туралы за» абылданды. Бл зада товар-аша атынастарыны ролі айындалды. Мемлекеттік ксіпорындар дербес товар ндірушілер ретінде арастырылды. Шаруашылыты жргізуді экономикалы дістерін мегеруге кшуге негіз жасалды. за мерзімді жоспарлау орнына мемлекеттік тапсырыстар жйесі енгізілді. Алайда, бл шаралар іске асырылмады. оымны саяси рылымдарын жаартпайынша, шаруашылыты жргізуді жаа дістері нтиже бермейтіндігі айын болды. Халы шаруашылыындаы жадай ауырлай тсті. Дкен срелерінен кнделікті ттынатын товарлар жоала бастады, азы-тлік трлері нашарлады. 1988 жылы маусым айында болан КОКП XIX Букілодаты конфернцияда оамны леуметтік экономикалы жйесіне талдау жасалып мынандай шешімдер абылдады: 1. Саяси жйеге реформа жргізбейінше леуметік – экономикалы згерістер жасау ммкін еместегін мойындау.
2. Демократияландыру мен жариялылы.
3. Трешілдікке арсы крес.
4. Халыты реформа жргізу.
5. леуметтік ділеттік станымдарын жзеге асыру.
Осыдан кейін айта руды жргізу шін е алдымен саяси жйеге реформа егізу керек болды.[2]
оамны саяси жне леуметтік міріндегі айшылытар мен кемшіліктер
80-жылдара арай халы шаруашылыын жоспарлауындаы жне ндіргіш кштерді орналастырудаы міршіл-кімшіл жйені жіберген кемшіліктері мен айшылытарыны нтижесі тоырау былыстарын тызды. Республика шикізат кзі ретінде ала берді. Рухани идеологиялы мірде отарлау жйесіні толы ыпалында болды. ылым мен аарту саласын аржыландыруды «алдыты» станымы саталды. лтты мдениет, салт-дстрлер, тіл те ауыр жадайа тірелді. Тек ана 1954-1986 жылдар аралыында аза тілінде білім беретін 600-ге жуы мектеп жабылды. аза тіліні олдану аясы те тарылды. Сол кезде билікте отырандарды тіл тадыры толандырмады. Аса маызды мселелерді барлыы тек Москвада ана шешіліп отырды. Республикалар егемендегі сз жзінде ана болды. азастан партия басшысы Д.онаев (1912-1993 жж.) з жмысында кптеген кемшіліктерге жол берді. Д.онаевті зіне республика халытарыны арасында табынушылы пайда болды. Оны маындаылар республикадаы крделі леуметтік-экономикалы, рухани, экологиялы жадайлара немрайды арады.
Желтосан оиасы (1986 ж.)Жастарды алаа шыуы1986 жылы желтосан оиасына орталыты ктемдік рекеттері мен демократиялы принциптері арасындаы айшылытар жне шовинистік саясат т.б. алыптасан жадайлар нарызылыты негізгі себептері болды. Наразылыты сылтауы 1986 жылы 16 желтосанда азастан Компартиясы орталы Комитетіні V пленумы болды. Пленумда Г.П.Разумовский сынысымен азастанды кп уаыт бойы басаран Д.онаевты орнынан босатып, мемлекет басшылыына республика халына бейтаныс Ульяновск облысы партия комитетіні бірінші хатшысы болан Г.В.Колбин таайындалды. Ел басшылыыны ауыстырылуына арналан бл пленум 18 минута ана созылды. Орталыты бл рекеті барып тран саяси ателік жне аза халыны мддесін млде елемеушілік болды.
Оиа барысы Желтосан оиасы
1986 жылы 17 желтосанда Алматыда жастар толуы басталды. Кейін бл толу республиканы баса алаларына тарады. Шеру бейбіт жне саяси сипатта болды. Жастар шеруі ы бзушылы, лтшылды сипаттан аула болды. Наразылыты басты озаушы кші студенттер, жастар болды. Бюрократиялы жйеге йренген республика басшылары жастар пікірін тыдаылары келмей, оларды тез таралуын талап етті. Шеруді тарату масатында республика басшылары Алматы Гарнизоны, баса да скери кштер кмегімен жастар жиналан Брежнев алаын оршады. Демонстрацияны тотату масатында КСРО-ны кейбір ірлерінен ішкі скер блімдері келінді. Осыншама ірі кштер сапер крегі, йретілген иттер, су шашатын машиналар, сойындар т.б. арулар кмегімен демонстрацияны тотатты. оамды тртіп сашылары рескел атыгездікке барып, кп адамдарды аза табуына жол берілді. Республика басшылары бл жадайа кз жма арады. Шеруге атысандарды тергеу ісі те атал, засыз жргізілді. Тергеу камераларына, аланы сыртына кетілгендеріні саны 8,5 мы болды. Кптеген жастар оу орындарынан, комсомолдан шыарылды. Желтосан оиасына атысандарыны ішінен айрат Рыслбеков, Ербол Сыпатаев, Ляззат Асанова, Сбира Мхамеджанова сияты жастар жасыз ктем билікті рбандары болды. Біраз уаыттан кейін сол кезде айыпталан 99 адамны 46-ы аталды, 83 адам 1,5 жылдан 15 жыла дейін бас бостандыынан айырылды, 52 адам партия атарынан, 787 адам комсомол атарынан шыырылды. 1138 адам комсомолды сіс алды, жоары оу орындарыны 12 ректоры ызметінен алынды, 271 студент оудан шыаралды, ішкі істер министрлігінен 1200 адам, денсаулы сатау жне клік министрлігінен 309 адам жмыстан шыарылды. Желтосан рбаны айрат Рыслбеков 1988 жылы мамырда айтыс болды. 1996 жылы 9 желтосанда оан «Халы каарманы» атаы берілді. 1987 жылы КОКП ОК-ті Алматыдаы 1986 жылы желтосан оиасын «аза лтшылдыыны крінісі» деп баалады. Желтосан оиасы КСРО-ны ыдырауын тездетті. Кейіннен партия желтосан оиасында жіберілген ателерді мойындады. КСРО халы депутаттарыны 1 съезінде аын, оам айраткері М.Шаханов желтосандаы орталыты жргізген іс-рекетін атты сынап, тыш рет мінбеде сз сйледі. Бл желтосан шындыын ашудаы алашы адам болды.
Кеес саяси жйесіндегі реформалар 1989 жылы мамыр-маусым айларында КСРО халы депутаттарыны 1 съезі тті. Брыны жылдардан згешілігі съезде саясаттаы, экономикадаы жне оамды мірді леуметтік-рухани салаларындаы жадайлара ткір сыни жне табанды талдау жасалып, кеес оамына тнген дадарысты себептерін іздеу рекеттері жасалды. Съезд барлы дрежедегі партиялы жне мемлекеттік органдар ызметіні арасын ажырату мселесіне арнайы тоталды. Бл съезден кейін Компартияны билігі з беделінен айрыла бастады. М.Горбачев бастаан партия басшыларыны С.Е. Лихачев, П. Соломенцев т.б. ызметіне сын айтылу кбейді. Партиямен атар комсомол, ксіпода ызметтері де здексіз сыналды. КСРО халы депутаттарыны 1 съезінде жаа одаты келісім шарттары жасау мселесі ктерілді. Біратар одатас республикаларда егемендік туралы декларация абылданды (Балты жаалауы республикалары, Украина, ырыстан). 1990 жылы 25 азанда азастан зіні мемлекеттік егемендігі туралы Декларация жариялады. КСРО басшыларыны шындыты баалап, тсінуге абілетсіздігі, республика халытарыны ыайына барысы келмеуі оларды беделін тсірді. Ресей Федерациясы да зіні егемендігін жариялады. Ресей «КСРО- бел омыртасы» болып есептелгендіктен, бл кеес жйесіне берілген те ірі сы болды. Соан арамастан, КСРО-ны болашаы туралы мселе тпкілікті шешілмей, ол ірі ел ретінде тіршілік ете берді.
42)Невада-Семей озалысы
80 жылдарды аяына арай демократиялы процесті жандауына байланысты аза КСР-де оамды йымдар рыла бастады. 1989 жылды кктемінде азастанда алашы болып «Невада - Семей» экологиялы озалысы рылды. Бл озалысты лидері аын О.Сулейменов болды. озалысты масаты – республика жеріндегі Семей жне баса полигондарды жабу, полигон зардабын шеккен халыа кмек крсету. озалыс траасы - О. Сулейменов пен оам айраткері М. Шахановты бастамасымен Балаш жне Арал проблемалары бойынша комитет рылды. Комитетті негізгі масаты Арал тірегіндегі экологиялы апатты зардабын шеккендерге кмек беру, теізді экологиялы апатына кімет назарын аудару болды. 1989 жылы «ділет» коамы рылды. оамны негізгі масаты жымдастыру кезіндегі ашаршылы, сталиндік репрессия шындыын ашу болды. Бдан баса азастанда «Азамат», «Аиат», «аза тілі», «Мсылман йелдер лигасы» сияты оамды саяси озалыстар рылды.1990 жылы «Азат» азаматты озалысы рылды. Басты масаты азастанны мемлекеттік егемендігін алу болды. 1990 жылы лтаралы «Единство» озалысы рылды. озалыса ылыми-техникалы интеллигенция кілдері кірді. Осы кезде «Желтосан» партиясы рылды. Бл партияны рамына 1986 жылы желтосан оиасына атысандар кірді. 1991 жылы «Азат» азаматты озалысыны партиясы рылды. Жастар здеріні саяси озалысы «Алаш» партиясын рды. 1991 жыл азастан социал-демократиялы партиясы рылды. 1990 жылы азастанда 100-ден аса оалды-саяси озалыс болды. Алматыда ана 40-а жуы саяси озалыс жмыс істеді. Бл кезде азастандаы кптеген оамды – саяси озалыстар лсіз жне алыптасу кезінде болды. «Невада - Семей», «аза тілі» сияты оамды озалыстар біршама мыты, кптеген мшелері мен белгілі дрежедегі аржылы орлары бар ірі озалыстар болды. 1990 жылды аяына арай атарында 800 мыа жуы коммунист болан азастан коммунистік партиясы сан жаынан неурлым кп саяси кш болды. Дегенмен, бкіл елімізде компартияа деген халыты сенімсіздігі кшейді. Бл жадай компартия беделіні тсуіне айтарлытай сер етті. 1990 жылы компартия мшелеріні 42% - ы з еркімен партия атарынан шыты. Осы жылы партия мшелеріні атары 49000-а кеміді. 90-жылдарды басына арай азастанда брын патша кіметіні жазалаушы кші болан азатар йымы пайда болды. 1991 жылы 15 ыркйекте Орал аласында азатар патша кіметіне ызмет етуіні 400 жылдыын мерекелеуге шешім абылдады. Бл, шындыында, аза халыны лтты мддесімен сонаспаандыты длелі. «Азат», «Желтосан», «Парасат» озалыстары бл рекетке ашы трде арсы шыты. Жаппай атыыса ласа жаздаан бл рекет жоарыда аталан озалыстар мен ы орау органдарыны араласуымен тотатылды. Кез келген оамды йымдарды абайсыз іс - рекеттері лкен асіретке айналуы ммкін екендігіне Оралдаы оиалар таы да кз жеткізді.